Cancer (Épernay, BM, Inc. 3017)
[α] TC nat.7, 19, 1-4
[β] TC nat.7, 19, 36-38
[γ] TC nat.7, 19, 39-41
[δ] TC nat.7, 19, 32-33
[ε] TC nat.7, 19, 41-42
[ζ] TC nat.7, 19, 10-12
Ex Libro de naturis rerum2philologieLa notice de l’Hortus sanitatis reproduit fidèlement la citation de Thomas de Cantimpré telle qu’on peut la lire dans le Speculum naturale. Les écarts (dans le détail des expressions et surtout l’organisation du passage) qu’on constate ici entre le texte du Liber de natura rerum donné par Vincent de Beauvais et celui de l’édition Boese peuvent s’expliquer par une intervention massive de Vincent de Beauvais sur sa source, mais plus vraisemblablement par le fait qu’il a disposé d’une version différente de celle éditée par Boese.. [α] Cancer pedes habet et brachia forcipesque pro manibus. Retrogradus est nec umquam ante faciem suam ambulare novit. [β] Mares duas habent spinas inter ventrem et caudam, quibus feminae carent. Quae ova in ventre habent ictibus serpentum3apparatserpentibus 1491 serpentium VB. medentur. [γ] Coitus tempore mas ascendit in dorso super feminam. At illa, motum ejus sentiens a tergo coire volentis, inclinata super latus ad ipsum se convertit, sicque coitus completur. [δ] Latent in hieme mensibus quinis. Veris tempore senectutem exuunt velut anguis. [ε] Cancer lacte potatus sine aqua vivit multis diebus. [ζ] Cum autem senuerit, duo lapides albi coloris intermixto rubore inveniuntur in ejus capite ; quos tantae virtutis esse dicunt ut in potu4apparatpotum VB. dati cordis punctiones sanant.
[η] Arist. HA, 490 b 6 MS5sourcesCancer vero habet octo pedes, per quos movetur motu equali.
[θ] Arist. HA, 523 b 5-8 MS7sourcesEt est etiam aliud genus, quod dicitur mollis teste, et est omne, quod est durum extra et molle intra ; et non est contritibile illud durum, immo recipit ignem, ut karabo et cancer.
[ι] Arist. HA, 525 b 7-9 MS11sourcesEt in maris ripa quod est in terra Iudea inveniuntur cancri parvi, et dicuntur milites propter velocitatem cursus eorum, quoniam ipsi currunt in tantum quod non possunt deprehendi. Et si aliquis accipitur et finditur in corpore, non invenitur in eo caro vel superfluitas omnino, quia non habent pascua.
Aristoteles. [η] Cancer habet octo pedes per quos6apparatquas 1491 Prüss1 1536. movetur aequali motu. Caret sanguine. [θ] Durum8apparatpost durum hab. habet VB. extra et intus molle nec est illud durum conteribile9apparatconterribile Prüss1. ; immo accipit10apparatrecipit VB. ignem. [ι] In ripa maris quod est intra Judeam habentur12apparatinveniuntur VB. cancri parvi qui dicuntur milites propter velocitatem cursus. Tantum enim currunt quod deprehendi non possunt. Et cum aliquis finditur, non invenitur in ejus corpore caro vel superfluitas omnino, quia pascua non habent.
[κ] Isid. orig.12, 6, 5113sourcesCancros vocari, quia conchae sunt crura habentes : inimica ostreis animalia. Eorum enim carnibus vivunt miro ingenio […]. Duo sunt autem genera cancrorum : fluviales et marini.
Isidorus. [κ] Cancri vocati sunt quia conchae sunt crura habentes14philologieComme l’a montré André 1986, 213, n. 408, Isidore de Séville propose un montage étymologique compliqué, qui retrouverait dans cancer à la fois con[chae] et cru[ra]. Il s’agit en réalité d’une forme à redoublement, *kar-kr-os, sur la racine *kar- « dur » ; on retrouve le même type de formation dans le terme grec καρκίνος.. Inimica ostreis animalia. Eorum vero15apparatenim VB. carnibus vivunt miro ingenio. Duo autem16apparatautem (tamen VB2) post sunt hab. VB. sunt genera cancrorum : fluviales et marini.
[λ] Ambr. hex.5, 8, 2217sourcesCancer quoque quas cibi gratia praestigias instruit ! Namque et ipse ostreo delectatur et […] quia aperire clausum ostreum nulla ui potest et periculosum est, si chelam eius includat, ad argumenta confugit et insidias noua fraude molitur. Itaque quia omnia genera delectatione mulcentur, explorat si quando ostreum in remotis locis ab omni uento contra solis radios diptycum illud suum aperiat et reseret claustra testarum, ut libero aere uisceris sui uoluptatem quandam capiat, et tunc clanculo calculum inmittens inpedit conclusionem ostrei ac sic aperta claustra repperiens tuto inserit chelas uisceraque interna depascitur.
Ambrosius. [λ] Cancer ostreis vescitur. Sed quia ostreum clausum nulla vi aperiri18apparataperire VB. potest periculosumque est si chelam19apparatcely VBd. ejus includat, ad argumenta confugit et insidias nova20philologieNous avons gardé la leçon de l’Hortus sanitatis : nova fraude, « une astuce inouïe », qui est aussi transmise par la tradition d’Ambroise et de Vincent de Beauvais. Mais Thomas de Cantimpré (TC 7, 19) cite le même passage d’Ambroise avec la variante nota fraude, « une astuce bien connue », au sens plus pertinent et qui pourrait être la leçon originale de l’Hexaméron. fraude molitur. Explorat enim si quando ostreum remotis in locis ab omni vento contra solis radios diptycum illud suum aperiat21apparataperit Prüss1., ut aere libero viscerum suorum voluptatem quandam capiat. Et tunc clanculo calculum immittens ostrei22apparatostreae 1491 Prüss1 VB. conclusionem impedit ; sicque aperta claustra reperiens tute23apparattuto VBd. chelas inserit24apparatimpetit 1491 Prüss1 impendit 1536. visceraque interna depascit.
[λ] compil.
[μ] Arist. HA, 541 b 30-32 MS26sourcesNisi quod femine sunt maiorum membrorum et distantia coopertoriorum est maior quam in masculis. Et ovant per locum exitus superfluitatis.
[ν] Arist. HA, 548 a 15-17 MS29sourcesCancer vero parvus generatur ex terra et limo, et intrat loca vacua testarum aliorum animalium, et cum aliquantulum creverit, mutabit se ab illo loco usque ad testam maiorem.
[ξ] Arist. HA, 549 b 25-28 MS32sourcesEt istud genus exuit spolium in vere, sicut serpens, cum ponit subito ; cancer vero et karabo similiter et omnes modi karabo sunt multe vite.
[ο] Arist. HA, 590 b 24-25 MS34sourcesKarabo comedit pisces parvos, et cum fuerint in profundo maris et maxime in loco duro et lapidoso, accipit cum duobus suis labiis et dividit ea in duas partes et ducit ad os suum, sicut facit cancer.
Item25apparatitem non hab. VB.. [μ] Feminae majorum membrorum sunt quam masculi, et distantia coopertorii major est quam in masculis. Et ovant27apparatovat VBd. per locum superfluitatis28apparatpost superfluitatis hab. nullum illorum habet membrum intrans corpus alterius VB.. [ν] Cancer parvus generatus30apparatgeneratur VB. ex terra et limo intrat31apparatintra 1491 Prüss1 1536 VB. loca vacua testarum aliorum animalium. Cumque creverit aliquantulum, mutat se ab illo loco ad testam majorem. [ξ] Cancer et karabo33apparatkarabos VBd. in senectute exuunt spolium. [ο] Uterque accipit pisces in profundo maris35apparatpost maris hab. cum VB. duobus suis labiis et dividit eos in duas partes et ducit ad os suum.
Notes d’apparat :
3. serpentibus 1491 serpentium VB. |
4. potum VB. |
6. quas 1491 Prüss1 1536. |
8. post durum hab. habet VB. |
9. conterribile Prüss1. |
10. recipit VB. |
12. inveniuntur VB. |
15. enim VB. |
16. autem (tamen VB2) post sunt hab. VB. |
18. aperire VB. |
19. cely VBd. |
21. aperit Prüss1. |
22. ostreae 1491 Prüss1 VB. |
23. tuto VBd. |
24. impetit 1491 Prüss1 impendit 1536. |
25. item non hab. VB. |
27. ovat VBd. |
28. post superfluitatis hab. nullum illorum habet membrum intrans corpus alterius VB. |
30. generatur VB. |
31. intra 1491 Prüss1 1536 VB. |
33. karabos VBd. |
35. post maris hab. cum VB.
Notes philologiques :
2. La notice de l’Hortus sanitatis reproduit fidèlement la citation de Thomas de Cantimpré telle qu’on peut la lire dans le Speculum naturale. Les écarts (dans le détail des expressions et surtout l’organisation du passage) qu’on constate ici entre le texte du Liber de natura rerum donné par Vincent de Beauvais et celui de l’édition Boese peuvent s’expliquer par une intervention massive de Vincent de Beauvais sur sa source, mais plus vraisemblablement par le fait qu’il a disposé d’une version différente de celle éditée par Boese. |
14. Comme l’a montré André 1986, 213, n. 408, Isidore de Séville propose un montage étymologique compliqué, qui retrouverait dans cancer à la fois con[chae] et cru[ra]. Il s’agit en réalité d’une forme à redoublement, *kar-kr-os, sur la racine *kar- « dur » ; on retrouve le même type de formation dans le terme grec καρκίνος. |
20. Nous avons gardé la leçon de l’Hortus sanitatis : nova fraude, « une astuce inouïe », qui est aussi transmise par la tradition d’Ambroise et de Vincent de Beauvais. Mais Thomas de Cantimpré (TC 7, 19) cite le même passage d’Ambroise avec la variante nota fraude, « une astuce bien connue », au sens plus pertinent et qui pourrait être la leçon originale de l’Hexaméron.
Notes de source :
5. Cancer vero habet octo pedes, per quos movetur motu equali. |
7. Et est etiam aliud genus, quod dicitur mollis teste, et est omne, quod est durum extra et molle intra ; et non est contritibile illud durum, immo recipit ignem, ut karabo et cancer. |
11. Et in maris ripa quod est in terra Iudea inveniuntur cancri parvi, et dicuntur milites propter velocitatem cursus eorum, quoniam ipsi currunt in tantum quod non possunt deprehendi. Et si aliquis accipitur et finditur in corpore, non invenitur in eo caro vel superfluitas omnino, quia non habent pascua. |
13. Cancros vocari, quia conchae sunt crura habentes : inimica ostreis animalia. Eorum enim carnibus vivunt miro ingenio […]. Duo sunt autem genera cancrorum : fluviales et marini. |
17. Cancer quoque quas cibi gratia praestigias instruit ! Namque et ipse ostreo delectatur et […] quia aperire clausum ostreum nulla ui potest et periculosum est, si chelam eius includat, ad argumenta confugit et insidias noua fraude molitur. Itaque quia omnia genera delectatione mulcentur, explorat si quando ostreum in remotis locis ab omni uento contra solis radios diptycum illud suum aperiat et reseret claustra testarum, ut libero aere uisceris sui uoluptatem quandam capiat, et tunc clanculo calculum inmittens inpedit conclusionem ostrei ac sic aperta claustra repperiens tuto inserit chelas uisceraque interna depascitur. |
26. Nisi quod femine sunt maiorum membrorum et distantia coopertoriorum est maior quam in masculis. Et ovant per locum exitus superfluitatis. |
29. Cancer vero parvus generatur ex terra et limo, et intrat loca vacua testarum aliorum animalium, et cum aliquantulum creverit, mutabit se ab illo loco usque ad testam maiorem. |
32. Et istud genus exuit spolium in vere, sicut serpens, cum ponit subito ; cancer vero et karabo similiter et omnes modi karabo sunt multe vite. |
34. Karabo comedit pisces parvos, et cum fuerint in profundo maris et maxime in loco duro et lapidoso, accipit cum duobus suis labiis et dividit ea in duas partes et ducit ad os suum, sicut facit cancer.