Ethenay vel echyni (Épernay, BM, Inc. 3017)
[α] Isid. orig.12, 6, 342sourcesEchenais paruus et semipedalis pisciculus, nomen sumpsit quod nauem adhaerendo retineat. Ruant licet uenti, saeuiant procellae, nauis tamen quasi radicata in mari stare uidetur nec moueri, non retinendo, sed tantummodo adhaerendo. Hunc Latini moram appellauerunt, eo quod cogat stare nauigia.
Isidorus. [α] Ethenays3apparatechineis 1536 ethenais VB2 echeneis VBd., parvus et semipedalis pisciculus, nomen sumpsit ex eo quod navem adhaerendo retineat4apparatretinet 1536.. Ruant licet venti, saeviant procellae, navis tamquam5apparattamen 1536 VB. radicata6apparatradicate 1536 per errorem. in mari7apparatmare 1536. stare videtur nec moveri, non retinendo8philologieRetinendo, « en retenant », n’est pas présent chez Pline, qui donne renitendo, « en produisant un effort contraire » (Plin. nat. 32, 2) ; mais à partir d’Isidore de Séville, c’est la forme retinendo qui est transmise, sans doute par suite d’une mauvaise lecture. L’utilisation de retinendo ici amène une contradiction avec la phrase précédente où figure le terme retineat. Nous traduisons cependant le texte de l’Hortus sanitatis tel qu’il est écrit., sed tantummodo adhaerendo. Hunc Latini moram9apparatremoram 1536 VBd. appellaverunt eo quod cogat stare navigia ipsa.
[β] Plin. nat.32, 3-512sourcesHeu uanitas humana, cum rostra illa aere ferroque ad ictus armata semipedalis inhibere possit ac tenere deuincta pisciculus ! Fertur Actiaco Marte tenuisse praetoriam nauem Antoni properantis circumire et exhortari suos, donec transiret in aliam, ideoque Caesariana classis impetu maiore protinus venit. Tenuit et nostra memoria Gai principis ab Astura Antium renauigantis ; ut res est, etiam auspicalis pisciculus, siquidem nouissime tum in urbem reuersus ille imperator suis telis confossus est, nec longa fuit illius morae admiratio, statim causa intellecta, cum e tota classe quinqueremis sola non proficeret, exilientibus protinus qui quaererent circa nauem. Inuenere adhaerentem gubernaculo ostenderuntque Gaio indignanti hoc fuisse, quod se reuocaret quadringentorumque remigum obsequio contra se intercederet. Constabat peculiariter miratum, quomodo adhaerens tenuisset nec idem polleret in nauigium receptus. Qui tunc posteaque uidere eum, limaci magnae similem esse dicunt.
Plinius10apparatidem in VB. libro tricesimo secundo11philologieLa citation de l’Hortus sanitatis ne reprend pas la totalité du texte de Pline mais suit Vincent de Beauvais qui retranche un certain nombre de phrases ou de membres de phrases.. [β] Heu vanitas humana, cum illa rostra13apparatilla rostra : rostra illa 1536. navium aere ferroque ad ictus armata semipedalis pisciculus14apparatpisciculis 1536 per errorem. inhibere possit ac tenere devincta. Fertur15apparatpost fertur add. actiaco marte 1536. tenuisse pretoriam navem Anthonii properantis circumire suos16apparatsuos post exhortari transt. 1536. et exhortari donec transiret in aliam. Itaque17apparatideoque 1536. Caesariana classis impetu majore protinus eum pertransiit. Tenuit etiam navem Gay18apparatcai 1536 gaii VB. principis. Quidamque
[γ] Plin. nat.9, 7923sourcesPedes eum habere arbitrantur, Aristoteles […] it apposita pinnarum similitudine.
Idem in22apparatin om. 1536 non hab. VB2. libro nono. [γ] Hunc arbitratur Aristoteles pedes habere ita posita pinnarum similitudine24philologieLa citation de Pline est lacunaire, mais l’auteur de l’Hortus sanitatis reproduit sa source telle quelle, suivant en cela Vincent de Beauvais. Dans les deux textes, … it apposita est devenu ita posita. Nous traduisons le texte tel qu’il nous est donné, mais ce n’est pas le sens que le passage avait chez Pline, ni chez Aristote..
[δ] Arist. HA, 505 b 20-24 MS25sourcesDe tenenti navem. Et in mari est parvus piscis qui dicitur tenens navium, quoniam ipse proibet navem recedere potentia naturali. Et plures homines utuntur ipso in multos et ad odium et amorem […]. Et quidam homines fingunt quod habet pedes, et est falsum, quoniam ales eius assimilantur pedibus.
Aristoteles. [δ] Piscis parvus in mari prohibet navem recedere potentia naturali ; pluresque homines ipso utuntur in multos ad odium et amorem. Alae26apparatpinnae 1536. illius assimilantur pedibus ; nam reutia27apparatremora 1536 revera VB. pedes non habet.
[ε] Ambr. hex.5, 9, 2428sourcesEchinus, animal exiguum, uile ac despectabile, maritimum loquor, plerumque index futurae tempestatis aut tranquillitatis adnuntius solet esse nauigantibus. Denique cum procellam uentorum praesenserit, calculum ualidum arripit eumque uelut saburram uehit et tamquam ancoram trahit, ne excutiatur fluctibus. Itaque non suis se librat uiribus, sed alieno stabilit et regit pondere.
[ζ] Ambr. hex.5, 10, 3134sourcesQuis igitur neget diuinitus illis infusum ingenium esse huiusmodi atque uirtutem, cum uideat […] alios in exiguo corpore tantum ualiditatis adsumere ut maximas nauium plenis currentes uelis in mediis fluctibus sistant, sicut breuis pisciculus echeneis tanta facilitate memoratur nauem ingentem statuere ut quasi radicatam mari haerere uideas nec moueri ; aliquamdiu enim immobilem seruat. An et huic putas sine Creatoris munere tantum potuisse subpetere uirtutis ?
Ambrosius. [ε] Echinus est animal in mari exiguum, vile et despicabile. Hic tamen cum ventorum procellam praesenserit, calculum validum arripit eumque velut saburram29apparatsuburram 1491 Prüss1 faburram VB2. vehit et tamquam anchoram trahit, ne excutiatur a fluctibus. Sicque qui non potest se suis viribus liberare, alieno regitur pondere. Quo indicio30apparatjudicio VB. etiam nautae velut signum futurae perturbationis capessunt31apparatcapescunt Prüss1 1536. et sibi praecavent, ne hos32apparathoc 1491 Prüss1. imperitos turbo inveniat33philologieLa confusion entre oursin et rémora est déjà présente chez Ambroise.. [ζ] Maximas quoque naves35apparatnavium VB. plenis currentes velis in mediis fluctibus quasi radicatas sistit. Nec sine munere36apparatmumere Prüss1. Creatoris tantum ei potest suppetere virtutis.
[η] TC nat.7, 31
Ex Libro de naturis rerum37philologieCe paragraphe ne reprend qu’une partie du très long chapitre consacré par Thomas de Cantimpré à l’echinus.. [η] Echinus est pisciculus spinas habens pro pedibus sicut cancer, alas autem sub ventre quae pedibus assimilantur, in ore vero dentium loco graves aculeos. Hoc autem supra modum mirabile est, quod, cum sit semipedalis, non ulla violentia sed adhaesione tantum navem ducentorum pedum cum suis intus ponderibus retinet, ita quod nec ad punctum moveri valet. Nec est alia ratio in tam stupendo prodigio nisi quod Deus in creaturis praedicetur mirabilis. Piscis iste comedi non potest, quia hominem a statu dispositionis suae dissolvendo mortem infert.
Notes d’apparat :
3. echineis 1536 ethenais VB2 echeneis VBd. |
4. retinet 1536. |
5. tamen 1536 VB. |
6. radicate 1536 per errorem. |
7. mare 1536. |
9. remoram 1536 VBd. |
10. idem in VB. |
13. illa rostra : rostra illa 1536. |
14. pisciculis 1536 per errorem. |
15. post fertur add. actiaco marte 1536. |
16. suos post exhortari transt. 1536. |
17. ideoque 1536. |
18. cai 1536 gaii VB. |
19. pisciculam 1536. |
20. caio 1536 gaio VB. |
21. tunc VB. |
22. in om. 1536 non hab. VB2. |
26. pinnae 1536. |
27. remora 1536 revera VB. |
29. suburram 1491 Prüss1 faburram VB2. |
30. judicio VB. |
31. capescunt Prüss1 1536. |
32. hoc 1491 Prüss1. |
35. navium VB. |
36. mumere Prüss1.
Notes philologiques :
8. Retinendo, « en retenant », n’est pas présent chez Pline, qui donne renitendo, « en produisant un effort contraire » (Plin. nat. 32, 2) ; mais à partir d’Isidore de Séville, c’est la forme retinendo qui est transmise, sans doute par suite d’une mauvaise lecture. L’utilisation de retinendo ici amène une contradiction avec la phrase précédente où figure le terme retineat. Nous traduisons cependant le texte de l’Hortus sanitatis tel qu’il est écrit. |
11. La citation de l’Hortus sanitatis ne reprend pas la totalité du texte de Pline mais suit Vincent de Beauvais qui retranche un certain nombre de phrases ou de membres de phrases. |
24. La citation de Pline est lacunaire, mais l’auteur de l’Hortus sanitatis reproduit sa source telle quelle, suivant en cela Vincent de Beauvais. Dans les deux textes, … it apposita est devenu ita posita. Nous traduisons le texte tel qu’il nous est donné, mais ce n’est pas le sens que le passage avait chez Pline, ni chez Aristote. |
33. La confusion entre oursin et rémora est déjà présente chez Ambroise. |
37. Ce paragraphe ne reprend qu’une partie du très long chapitre consacré par Thomas de Cantimpré à l’echinus.
Notes de source :
2. Echenais paruus et semipedalis pisciculus, nomen sumpsit quod nauem adhaerendo retineat. Ruant licet uenti, saeuiant procellae, nauis tamen quasi radicata in mari stare uidetur nec moueri, non retinendo, sed tantummodo adhaerendo. Hunc Latini moram appellauerunt, eo quod cogat stare nauigia. |
12. Heu uanitas humana, cum rostra illa aere ferroque ad ictus armata semipedalis inhibere possit ac tenere deuincta pisciculus ! Fertur Actiaco Marte tenuisse praetoriam nauem Antoni properantis circumire et exhortari suos, donec transiret in aliam, ideoque Caesariana classis impetu maiore protinus venit. Tenuit et nostra memoria Gai principis ab Astura Antium renauigantis ; ut res est, etiam auspicalis pisciculus, siquidem nouissime tum in urbem reuersus ille imperator suis telis confossus est, nec longa fuit illius morae admiratio, statim causa intellecta, cum e tota classe quinqueremis sola non proficeret, exilientibus protinus qui quaererent circa nauem. Inuenere adhaerentem gubernaculo ostenderuntque Gaio indignanti hoc fuisse, quod se reuocaret quadringentorumque remigum obsequio contra se intercederet. Constabat peculiariter miratum, quomodo adhaerens tenuisset nec idem polleret in nauigium receptus. Qui tunc posteaque uidere eum, limaci magnae similem esse dicunt. |
23. Pedes eum habere arbitrantur, Aristoteles […] it apposita pinnarum similitudine. |
25. De tenenti navem. Et in mari est parvus piscis qui dicitur tenens navium, quoniam ipse proibet navem recedere potentia naturali. Et plures homines utuntur ipso in multos et ad odium et amorem […]. Et quidam homines fingunt quod habet pedes, et est falsum, quoniam ales eius assimilantur pedibus. |
28. Echinus, animal exiguum, uile ac despectabile, maritimum loquor, plerumque index futurae tempestatis aut tranquillitatis adnuntius solet esse nauigantibus. Denique cum procellam uentorum praesenserit, calculum ualidum arripit eumque uelut saburram uehit et tamquam ancoram trahit, ne excutiatur fluctibus. Itaque non suis se librat uiribus, sed alieno stabilit et regit pondere. |
34. Quis igitur neget diuinitus illis infusum ingenium esse huiusmodi atque uirtutem, cum uideat […] alios in exiguo corpore tantum ualiditatis adsumere ut maximas nauium plenis currentes uelis in mediis fluctibus sistant, sicut breuis pisciculus echeneis tanta facilitate memoratur nauem ingentem statuere ut quasi radicatam mari haerere uideas nec moueri ; aliquamdiu enim immobilem seruat. An et huic putas sine Creatoris munere tantum potuisse subpetere uirtutis ?