CopierCopier dans le presse-papierPour indiquer l’adresse de consultation« Jean de Cuba - Hortus sanitatis, Tractatus de piscibus IV.  », in Bibliothèque Ichtya, état du texte au 09/05/2025. [En ligne : ]
CopierCopier dans le presse-papierSource de référence
Hortus sanitatis : Livre IV, Les Poissons, Catherine Jacquemard, Brigitte Gauvin, Marie-Agnès Lucas-Avenel, Presses universitaires de Caen, Caen, 2013.consultable en ligne

Felchus, foca et galata (Épernay, BM, Inc. 3017)

1. VB SN, 17, 116, 1
[] compil.
[α] TC nat.6, 22
Isidorus2apparatisidorus non hab. VB.3philologieCe n’est pas Isidore de Séville qui est la source de Vincent de Beauvais ici, mais Thomas de Cantimpré. Dans le chapitre Felchus, foca, l’auteur de l’Hortus sanitatis suit Vincent de Beauvais, qui avait réuni le De helco et le De foca de Thomas de Cantimpré. Une partie des informations vient d’Aristote (Arist. HA 566 b 28 - 567 a 12 MS) : Koki autem manet in mari et terra, quoniam non contrahit aquam sed inspirat. Et dormit et parit prope mare super terram, et maior pars suae mansionis est in mari, et ideo nominatur inter animalia marina. Et generat animal per se, et quando exit fetus, exibit cum eo secundina et similiter animalia alia sicut oves et ipse parit [unum] aut duo aut tres, et habet mamillas. Et eius partus erit omni tempore sicut hominis et precipue in principio temporis partus caprarum. Et quando transierunt fetus duodecim dies, ibit cum eis ad mare multociens in die, et non facit hoc nisi ut assuescat eos mari. Et nequit ambulare, quoniam non potest se sustinere suis pedibus, et est carnosus, mollis et eius ossa sunt cartillaginosa. Et graviter interficitur nisi cum vulnere in maxillis, quoniam suum corpus est durum, carnosum ; et sua vox sicut tauri..[α] Felchus, qui et vitulus marinus appellatur, cutem habet pilosam, albis nigrisque maculis distinctam. In terra pecudum more parit, et numquam geminis plures educat. Fetus etiam lactat mammis, nec ante duodecimum diem in mare deducit. His in sono mugitus est. Nullum animal graviori somno premitur ; unde dextris pinnis, quibus utuntur in mari, vim somniferam inesse4apparatesse 1536. dicunt, si cujusquam capiti subdantur. Difficulter autem nisi capite eliso interficiuntur. De hoc etiam animali illud mirabile fertur, quod, eo mortuo et excoriato, pilus in pelle, ubicumque fuerit, naturali quodam instinctu, prout mare se5apparatse — ita non hab. VB. habet, ita se gerit. Nam si mare turbatum in fluctus surrexerit6apparatsurrexit VBd., et pilus similiter erectus exurgit ; si vero mare pacificatum fuerit, pilus in planum sternitur. Sicque maris status in re insensata et morticina deprehenditur.
2. VB SN, 17, 116, 2
[β] Isid. orig.12, 6, 97sourcesBocas dicunt esse boues marinos, quasi boacas.
Isidorus. [β] Focas – sive bocas8apparatsive bocas non hab. 1536 VBd. – dicunt esse boves marinos quasi boacas9apparatquasi boacas om. 1536..
3. VB SN, 17, 116, 3
[γ] TC nat.6, 23
Ex Libro de naturis rerum10philologieCe paragraphe suit fidèlement le chapitre De focha de Thomas de Cantimpré, à l’exception du marqueur Aristotiles. Les indications figurant dans le Liber de natura rerum de Thomas de Cantimpré, et donc dans l’Hortus sanitatis, viennent en fait de la traduction (fautive) d’Aristote par Michel Scot (Arist. HA 608 b 24-27 MS) : Animal quod dicitur foka, quod semper est in uno loco, semper pugnat, ita etiam quod mas pugnat cum femina quousque unus interficiat alium et eiiciat ipsum ; et similiter faciunt filii eorum. Les explications fournies par Aristote (Arist. HA 608 b 24-27) sont légèrement différentes : « Les phoques se battent, dit-on, quand ils sont au même endroit, mâle contre mâle et femelle contre femelle, jusqu’à ce que l’un d’eux ait tué ou chassé son adversaire : et tous les petits en font autant » (Louis 1969, 65).. [γ] Foca est11apparatest post bos transt. VB. bos marinus, animal scilicet in suo genere fortissimum, animosum12apparatpost animosum hab. et VB., iracundum, non tantum ad alia animantia sed etiam ad sua domestica. Semper enim cum femina sua pugnat donec eam interficiat. Interfectam autem a loco ejicit et sic13apparatsic om. 1536. aliam superducit ; nec sic cessat eas feminas superducere donec eum contingat propria morte defungi vel a femina sua superatum interimi14apparatinterim 1491 Prüss1.. Nec mutat locum suum de facili : sed illic semper manet ubi eum natura condiderit. Hujus pernicie aemuli filii rapina vivunt.

Notes d’apparat :

2. isidorus non hab. VB. | 

4. esse 1536. | 

5. se — ita non hab. VB. | 

6. surrexit VBd. | 

8. sive bocas non hab. 1536 VBd. | 

9. quasi boacas om. 1536. | 

11. est post bos transt. VB. | 

12. post animosum hab. et VB. | 

13. sic om. 1536. | 

14. interim 1491 Prüss1.

Notes philologiques :

3. Ce n’est pas Isidore de Séville qui est la source de Vincent de Beauvais ici, mais Thomas de Cantimpré. Dans le chapitre Felchus, foca, l’auteur de l’Hortus sanitatis suit Vincent de Beauvais, qui avait réuni le De helco et le De foca de Thomas de Cantimpré. Une partie des informations vient d’Aristote (Arist. HA 566 b 28 - 567 a 12 MS) : Koki autem manet in mari et terra, quoniam non contrahit aquam sed inspirat. Et dormit et parit prope mare super terram, et maior pars suae mansionis est in mari, et ideo nominatur inter animalia marina. Et generat animal per se, et quando exit fetus, exibit cum eo secundina et similiter animalia alia sicut oves et ipse parit [unum] aut duo aut tres, et habet mamillas. Et eius partus erit omni tempore sicut hominis et precipue in principio temporis partus caprarum. Et quando transierunt fetus duodecim dies, ibit cum eis ad mare multociens in die, et non facit hoc nisi ut assuescat eos mari. Et nequit ambulare, quoniam non potest se sustinere suis pedibus, et est carnosus, mollis et eius ossa sunt cartillaginosa. Et graviter interficitur nisi cum vulnere in maxillis, quoniam suum corpus est durum, carnosum ; et sua vox sicut tauri. | 

10. Ce paragraphe suit fidèlement le chapitre De focha de Thomas de Cantimpré, à l’exception du marqueur Aristotiles. Les indications figurant dans le Liber de natura rerum de Thomas de Cantimpré, et donc dans l’Hortus sanitatis, viennent en fait de la traduction (fautive) d’Aristote par Michel Scot (Arist. HA 608 b 24-27 MS) : Animal quod dicitur foka, quod semper est in uno loco, semper pugnat, ita etiam quod mas pugnat cum femina quousque unus interficiat alium et eiiciat ipsum ; et similiter faciunt filii eorum. Les explications fournies par Aristote (Arist. HA 608 b 24-27) sont légèrement différentes : « Les phoques se battent, dit-on, quand ils sont au même endroit, mâle contre mâle et femelle contre femelle, jusqu’à ce que l’un d’eux ait tué ou chassé son adversaire : et tous les petits en font autant » (Louis 1969, 65).

Notes de source :

7. Bocas dicunt esse boues marinos, quasi boacas.