CopierCopier dans le presse-papierPour indiquer l’adresse de consultation« Jean de Cuba - Hortus sanitatis, Tractatus de piscibus IV.  », in Bibliothèque Ichtya, état du texte au 09/05/2025. [En ligne : ]
CopierCopier dans le presse-papierSource de référence
Hortus sanitatis : Livre IV, Les Poissons, Catherine Jacquemard, Brigitte Gauvin, Marie-Agnès Lucas-Avenel, Presses universitaires de Caen, Caen, 2013.consultable en ligne

Mus marinus, musculus et mustela (Valognes, BM, R 99)

1. VB SN, 17, 74, 1
[α] TC nat.7, 55, 10-13
[α] Mus2apparatante mus hab. plinius libro nono VB. marinus ad terram exit ibique, fossam faciens, ova parit ac rursus terra obruit. Post tricesimam3apparattricesimum 1536 30 VBd. vero diem rediens, iterum fossam aperit et fetus in aquam ducit. Horum fetus inter initia visu carent, sicut fetus omnium fere aquatilium4philologieC’est le texte de Thomas de Cantimpré que Vincent de Beauvais a recopié presque à l’identique, bien qu’il prétende emprunter au livre 9 de Pline, marqueur qui n’a pas été repris par l’auteur de l’Hortus sanitatis ; Thomas de Cantimpré a de fait compilé deux extraits du livre 9 : Plin. nat. 9, 71 : Exeunt in terram et qui marini mures uocantur et polypi et murenae… ; et Plin. nat. 9, 166 : Mus marinus in terra scrobe effoso parit oua et rursus obruit terra, tricensimo die refossa aperit fetumque in aquam ducit […]. Fetus omnium aquatilium inter initia visu carent. L’extrait d’Aristote (Arist. HA 558 a 7-11), dont Pline s’est inspiré, n’apparaît pas dans la traduction de Michel Scot, tandis que Théodore Gaza identifie l’animal, substituant aquatilis à marinus, et ajoutant testudo lutaria : Mus aquatilis sive testudo lutaria in terra scrobe effossa dolii amplitudine parit ova ; quae deserit terra obrupta dieque tricesimo repetit refossaque aperit ; foetumque continuo ducit in aquam..
2. VB SN, 17, 74, 2
[β] Isid. orig.12, 6, 65sourcesA sexu, ut musculus, quod sit ballenae masculus ; eius enim coitu concipere haec belua perhibetur. Hinc et musculi coclearum, quorum lacte concipiunt ostreae.
Isidorus. [β] Musculus dictus est, eo quod sit balaenae masculus. Ejus enim6apparatenim om. Prüss1 1536. coitu haec belua concipere perhibetur7apparatprohibetur Prüss1.. Sunt autem musculicochleae, quorum lacte concipiunt ostreae8philologieVoir aussi Isid. orig. 12, 6, 53 : Musculi sunt, ut praediximus, cocleae quorum lacte concipiunt ostreae ; et dicti musculi quasi masculi..
3. VB SN, 17, 74, 3
[γ] Plin. nat.9, 1869sourcesAt e contrario amicitiae exempla sunt, praeter illa quorum diximus societatem, ballaena et musculus, quando, praegraui superciliorum pondere obrutis eius oculis, infestantia magnitudinem uada praenatans demonstrat oculorumque uice fungitur.
Plinius libro IX. [γ] Amicitiae sunt exempla musculus et balaena10apparatpost balaena add. cui musculus 1536. : quandoque praegravi superciliorum pondere obrutis ejus oculis11apparatoculus 1536., infestantia magnitudinem in12apparatin del. 1536 ex Plin. vada praenatans demonstrat oculorumque vice fungitur.
4. VB SN, 17, 74, 4
[δ] Plin. nat.11, 16514sourcesMusculus marinus, qui ballaenam antecedit, nullos [sc. dentes] habet, sed pro hiis saetis intus os hirtum et linguam etiam ac palatum.
Idem libro13apparatante libro hab. in 1536 VB. XI. [δ] Musculus marinus, qui15apparatquae VBd. balaenam antecedit, nullas16apparatnullos VB. habet dentes, sed pro his saetas intus ; ob id etiam hirsutum17apparathirsutum… appellatum : hirsutam… appellatam 1491 Prüss1 1536 VB. dicunt appellatum18philologiePline attribue ici au musculus des éléments de description du μῦς d’Aristote (Arist. HA 519 a 23)..
5. VB SN, 17, 74, 5
[ε] Plin. nat.9, 6319sourcesProxima est mensa iecori dumtaxat mustelarum, quas, mirum dictu, inter Alpis quoque lacus Raetiae Brigantinus aemulas marinis generat.
Idem in libro IX. [ε] Mustelae pisces mensae deputantur ; quas inter Alpes lacus Rethiae20apparatrhethae VBd. Bigrantinus21philologieNous avons maintenu la graphie fautive Bigrantinus, présente dans tous les textes consultés. aemulas murenis22philologieL’apparat de De Saint-Denis 1955 à Plin. nat. 9, 63 fait état des variantes : marinis DFR1da murenis R2E2xlVz. generat.
6. VB SN, 17, 74, 6
[ζ] Ambr. hex.5, 3, 724sourcesAlii vivos fetus edunt de suo corpore, ut mustelae, et caniculae, et cete ingentia, delphines, et phocae, aliaque caetera huiusmodi. Quae cum ediderint partus, si quid forte insidiarum terrorisque praesenserint circa catulos suos quemquam moliri, quo tueantur eos, vel tenerae aetatis pavorem materno affectu comprimant, aperire ora, et innoxio partus suos dente suspendere, interno quoque recipere corpore, et genitali feruntur alvo abscondere. […] ; donec aut securitatem deferant, aut corpore suo obiecto natos suos defendant a periculis.
Aristoteles23philologieLa proximité du texte de Vincent de Beauvais cité par l’Hortus sanitatis et celui d’Ambroise montre que le marqueur est faux. Le fragment de l’Hexaméron d’Ambroise, à peine retouché par Vincent de Beauvais, est lui-même adapté d’un extrait de l’Héxaméron de Basile de Césarée, 7, 2. Chez Ambroise le terme mustela serait donc la transposition du grec τὰ γαλεώδη, « de la nature des squales ». Il est probable que Basile ait lui-même emprunté ses informations à Aristote, voir Arist. HA 565 b 23-27 : « les autres squales mettent bas leurs petits et les reprennent en eux-mêmes, comme aussi les anges et les torpilles. […] Au contraire le squale épineux est le seul à ne pas les reprendre à cause de leur épine » (Louis 1968, 84). Cependant, Michel Scot ne s’est pas servi du nom latin mustela mais a recouru au néologisme galeoz pour transposer, via l’arabe, le grec γαλεός, « squale », ou à d’autres dérivés comme galalea. Voir Arist. HA 565 b 23-27 MS : galalea autem extrahit suos pullos extra, deinde red[d]it ipsos iterum sibi ; et similiter facit beraki […]. Et atanitez galeoz tantum non red[d]it pullos ad suum interius propter spinas. Le terme galalea est un paronyme de galata, animal traité au chapitre 38, en des termes voisins, empruntés à Thomas de Cantimpré, qui ne dit rien en revanche – comme Albert le Grand – de la mustela. De son côté, pour traduire le grec γαλεός, Théodore Gaza emploiera mustelus. Aura-t-il été influencé par la tradition d’Ambroise et du Speculum naturale ou aura-t-il confondu ὁ γαλεός, « le squale » et ἡ γαλῆ͂, « la belette » ?. [ζ] Mustela sicut delphinus et foca25apparatphoca 1536. vivos fetus de corpore suo edunt26philologieVoir Arist. HA 566 b 2 - 567 a 17, pour la reproduction du dauphin et du phoque.. Et, cum partus ediderint, si erga suos catulos27apparatcaulos 1491 Prüss1 1536. insidias quemquam moliri28apparatmolliri 1491 Prüss1. praesenserint, ipsos tuentur, aetatis tenerae pavorem affectu materno comprimunt oraque aperiunt et innoxio dente partus suos suspendunt. Interno29apparatintero Prüss1. quoque corpore recipere ac genitali alvo feruntur abscondere, donec illos ad30apparatad om. Prüss1. securitatem deferant aut sui corporis objectu defendant.

Notes d’apparat :

2. ante mus hab. plinius libro nono VB. | 

3. tricesimum 1536 30 VBd. | 

6. enim om. Prüss1 1536. | 

7. prohibetur Prüss1. | 

10. post balaena add. cui musculus 1536. | 

11. oculus 1536. | 

12. in del. 1536 ex Plin. | 

13. ante libro hab. in 1536 VB. | 

15. quae VBd. | 

16. nullos VB. | 

17. hirsutum… appellatum : hirsutam… appellatam 1491 Prüss1 1536 VB. | 

20. rhethae VBd. | 

25. phoca 1536. | 

27. caulos 1491 Prüss1 1536. | 

28. molliri 1491 Prüss1. | 

29. intero Prüss1. | 

30. ad om. Prüss1.

Notes philologiques :

4. C’est le texte de Thomas de Cantimpré que Vincent de Beauvais a recopié presque à l’identique, bien qu’il prétende emprunter au livre 9 de Pline, marqueur qui n’a pas été repris par l’auteur de l’Hortus sanitatis ; Thomas de Cantimpré a de fait compilé deux extraits du livre 9 : Plin. nat. 9, 71 : Exeunt in terram et qui marini mures uocantur et polypi et murenae… ; et Plin. nat. 9, 166 : Mus marinus in terra scrobe effoso parit oua et rursus obruit terra, tricensimo die refossa aperit fetumque in aquam ducit […]. Fetus omnium aquatilium inter initia visu carent. L’extrait d’Aristote (Arist. HA 558 a 7-11), dont Pline s’est inspiré, n’apparaît pas dans la traduction de Michel Scot, tandis que Théodore Gaza identifie l’animal, substituant aquatilis à marinus, et ajoutant testudo lutaria : Mus aquatilis sive testudo lutaria in terra scrobe effossa dolii amplitudine parit ova ; quae deserit terra obrupta dieque tricesimo repetit refossaque aperit ; foetumque continuo ducit in aquam. | 

8. Voir aussi Isid. orig. 12, 6, 53 : Musculi sunt, ut praediximus, cocleae quorum lacte concipiunt ostreae ; et dicti musculi quasi masculi. | 

18. Pline attribue ici au musculus des éléments de description du μῦς d’Aristote (Arist. HA 519 a 23). | 

21. Nous avons maintenu la graphie fautive Bigrantinus, présente dans tous les textes consultés. | 

22. L’apparat de De Saint-Denis 1955 à Plin. nat. 9, 63 fait état des variantes : marinis DFR1da murenis R2E2xlVz. | 

23. La proximité du texte de Vincent de Beauvais cité par l’Hortus sanitatis et celui d’Ambroise montre que le marqueur est faux. Le fragment de l’Hexaméron d’Ambroise, à peine retouché par Vincent de Beauvais, est lui-même adapté d’un extrait de l’Héxaméron de Basile de Césarée, 7, 2. Chez Ambroise le terme mustela serait donc la transposition du grec τὰ γαλεώδη, « de la nature des squales ». Il est probable que Basile ait lui-même emprunté ses informations à Aristote, voir Arist. HA 565 b 23-27 : « les autres squales mettent bas leurs petits et les reprennent en eux-mêmes, comme aussi les anges et les torpilles. […] Au contraire le squale épineux est le seul à ne pas les reprendre à cause de leur épine » (Louis 1968, 84). Cependant, Michel Scot ne s’est pas servi du nom latin mustela mais a recouru au néologisme galeoz pour transposer, via l’arabe, le grec γαλεός, « squale », ou à d’autres dérivés comme galalea. Voir Arist. HA 565 b 23-27 MS : galalea autem extrahit suos pullos extra, deinde red[d]it ipsos iterum sibi ; et similiter facit beraki […]. Et atanitez galeoz tantum non red[d]it pullos ad suum interius propter spinas. Le terme galalea est un paronyme de galata, animal traité au chapitre 38, en des termes voisins, empruntés à Thomas de Cantimpré, qui ne dit rien en revanche – comme Albert le Grand – de la mustela. De son côté, pour traduire le grec γαλεός, Théodore Gaza emploiera mustelus. Aura-t-il été influencé par la tradition d’Ambroise et du Speculum naturale ou aura-t-il confondu ὁ γαλεός, « le squale » et ἡ γαλῆ͂, « la belette » ? | 

26. Voir Arist. HA 566 b 2 - 567 a 17, pour la reproduction du dauphin et du phoque.

Notes de source :

5. A sexu, ut musculus, quod sit ballenae masculus ; eius enim coitu concipere haec belua perhibetur. Hinc et musculi coclearum, quorum lacte concipiunt ostreae. | 

9. At e contrario amicitiae exempla sunt, praeter illa quorum diximus societatem, ballaena et musculus, quando, praegraui superciliorum pondere obrutis eius oculis, infestantia magnitudinem uada praenatans demonstrat oculorumque uice fungitur. | 

14. Musculus marinus, qui ballaenam antecedit, nullos [sc. dentes] habet, sed pro hiis saetis intus os hirtum et linguam etiam ac palatum. | 

19. Proxima est mensa iecori dumtaxat mustelarum, quas, mirum dictu, inter Alpis quoque lacus Raetiae Brigantinus aemulas marinis generat. | 

24. Alii vivos fetus edunt de suo corpore, ut mustelae, et caniculae, et cete ingentia, delphines, et phocae, aliaque caetera huiusmodi. Quae cum ediderint partus, si quid forte insidiarum terrorisque praesenserint circa catulos suos quemquam moliri, quo tueantur eos, vel tenerae aetatis pavorem materno affectu comprimant, aperire ora, et innoxio partus suos dente suspendere, interno quoque recipere corpore, et genitali feruntur alvo abscondere. […] ; donec aut securitatem deferant, aut corpore suo obiecto natos suos defendant a periculis.