Mus marinus, musculus et mustela (Valognes, BM, R 99)
Source de référence : Hortus sanitatis : Livre IV, Les Poissons, CatherineJacquemard, BrigitteGauvin, Marie-AgnèsLucas-Avenel, Presses universitaires de Caen, Caen, 2013consultable en ligne
Mus marinus, musculus et mustela (Valognes, BM, R 99)
1. VB, SN, 17, 74, 1 [α] TC, nat. 7, 55, 10-13 [α] Musaante mus hab. plinius libro nono VB. marinus ad terram exit ibique, fossam faciens, ova parit ac rursus terra obruit. Post tricesimambtricesimum 1536 30 VBd. vero diem rediens, iterum fossam aperit et fetus in aquam ducit. Horum fetus inter initia visu carent, sicut fetus omnium fere aquatiliuma’C’est le texte de Thomas de Cantimpré que Vincent de Beauvais a recopié presque à l’identique, bien qu’il prétende emprunter au livre 9 de Pline, marqueur qui n’a pas été repris par l’auteur de l’Hortus sanitatis ; Thomas de Cantimpré a de fait compilé deux extraits du livre 9 : Plin. nat. 9, 71 : Exeunt in terram et qui marini mures uocantur et polypi et murenae… ; et Plin. nat. 9, 166 : Mus marinus in terra scrobe effoso parit oua et rursus obruit terra, tricensimo die refossa aperit fetumque in aquam ducit […]. Fetus omnium aquatilium inter initia visu carent. L’extrait d’Aristote (Arist. HA 558 a 7-11), dont Pline s’est inspiré, n’apparaît pas dans la traduction de Michel Scot, tandis que Théodore Gaza identifie l’animal, substituant aquatilis à marinus, et ajoutant testudo lutaria : Mus aquatilis sive testudo lutaria in terra scrobe effossa dolii amplitudine parit ova ; quae deserit terra obrupta dieque tricesimo repetit refossaque aperit ; foetumque continuo ducit in aquam..
2. VB, SN, 17, 74, 2 [β] Isid. orig. 12, 6, 6*A sexu, ut musculus, quod sit ballenae masculus ; eius enim coitu concipere haec belua perhibetur. Hinc et musculi coclearum, quorum lacte concipiunt ostreae. Isidorus. [β] Musculus dictus est, eo quod sit balaenae masculus. Ejus enimcenim om. Prüss1 1536. coitu haec belua concipere perhibeturdprohibetur Prüss1.. Sunt autem musculicochleae, quorum lacte concipiunt ostreaeb’Voir aussi Isid. orig. 12, 6, 53 : Musculi sunt, ut praediximus, cocleae quorum lacte concipiunt ostreae ; et dicti musculi quasi masculi..
3. VB, SN, 17, 74, 3 [γ] Plin. nat. 9, 186*At e contrario amicitiae exempla sunt, praeter illa quorum diximus societatem, ballaena et musculus, quando, praegraui superciliorum pondere obrutis eius oculis, infestantia magnitudinem uada praenatans demonstrat oculorumque uice fungitur. Plinius libro IX. [γ] Amicitiae sunt exempla musculus et balaenaepost balaena add. cui musculus 1536. : quandoque praegravi superciliorum pondere obrutis ejus oculisfoculus 1536., infestantia magnitudinem ingin del. 1536 ex Plin. vada praenatans demonstrat oculorumque vice fungitur.
4. VB, SN, 17, 74, 4 [δ] Plin. nat. 11, 165*Musculus marinus, qui ballaenam antecedit, nullos [sc. dentes] habet, sed pro hiis saetis intus os hirtum et linguam etiam ac palatum. Idem librohante libro hab. in 1536 VB. XI. [δ] Musculus marinus, quiiquae VBd.balaenam antecedit, nullasjnullos VB. habet dentes, sed pro his saetas intus ; ob id etiam hirsutumkhirsutum… appellatum : hirsutam… appellatam 1491 Prüss1 1536 VB. dicunt appellatumc’Pline attribue ici au musculus des éléments de description du μῦς d’Aristote (Arist. HA 519 a 23)..
5. VB, SN, 17, 74, 5 [ε] Plin. nat. 9, 63*Proxima est mensa iecori dumtaxat mustelarum, quas, mirum dictu, inter Alpis quoque lacus Raetiae Brigantinus aemulas marinis generat. Idem in libro IX. [ε] Mustelae pisces mensae deputantur ; quas inter Alpes lacus Rethiaelrhethae VBd. Bigrantinusd’Nous avons maintenu la graphie fautive Bigrantinus, présente dans tous les textes consultés. aemulas murenise’L’apparat de De Saint-Denis 1955 à Plin. nat. 9, 63 fait état des variantes : marinis DFR1da murenis R2E2xlVz. generat.
6. VB, SN, 17, 74, 6 [ζ] Ambr. hex. 5, 3, 7*Alii vivos fetus edunt de suo corpore, ut mustelae, et caniculae, et cete ingentia, delphines, et phocae, aliaque caetera huiusmodi. Quae cum ediderint partus, si quid forte insidiarum terrorisque praesenserint circa catulos suos quemquam moliri, quo tueantur eos, vel tenerae aetatis pavorem materno affectu comprimant, aperire ora, et innoxio partus suos dente suspendere, interno quoque recipere corpore, et genitali feruntur alvo abscondere. […] ; donec aut securitatem deferant, aut corpore suo obiecto natos suos defendant a periculis. Aristotelesf’La proximité du texte de Vincent de Beauvais cité par l’Hortus sanitatis et celui d’Ambroise montre que le marqueur est faux. Le fragment de l’Hexaméron d’Ambroise, à peine retouché par Vincent de Beauvais, est lui-même adapté d’un extrait de l’Héxaméron de Basile de Césarée, 7, 2. Chez Ambroise le terme mustela serait donc la transposition du grec τὰ γαλεώδη, « de la nature des squales ». Il est probable que Basile ait lui-même emprunté ses informations à Aristote, voir Arist. HA 565 b 23-27 : « les autres squales mettent bas leurs petits et les reprennent en eux-mêmes, comme aussi les anges et les torpilles. […] Au contraire le squale épineux est le seul à ne pas les reprendre à cause de leur épine » (Louis 1968, 84). Cependant, Michel Scot ne s’est pas servi du nom latin mustela mais a recouru au néologisme galeoz pour transposer, via l’arabe, le grec γαλεός, « squale », ou à d’autres dérivés comme galalea. Voir Arist. HA 565 b 23-27 MS : galalea autem extrahit suos pullos extra, deinde red[d]it ipsos iterum sibi ; et similiter facit beraki […]. Et atanitez galeoz tantum non red[d]it pullos ad suum interius propter spinas. Le terme galalea est un paronyme de galata, animal traité au chapitre 38, en des termes voisins, empruntés à Thomas de Cantimpré, qui ne dit rien en revanche – comme Albert le Grand – de la mustela. De son côté, pour traduire le grec γαλεός, Théodore Gaza emploiera mustelus. Aura-t-il été influencé par la tradition d’Ambroise et du Speculum naturale ou aura-t-il confondu ὁ γαλεός, « le squale » et ἡ γαλῆ͂, « la belette » ?. [ζ] Mustela sicut delphinus et focamphoca 1536. vivos fetus de corpore suo eduntg’Voir Arist. HA 566 b 2 - 567 a 17, pour la reproduction du dauphin et du phoque.. Et, cum partus ediderint, si erga suos catulosncaulos 1491 Prüss1 1536. insidias quemquam moliriomolliri 1491 Prüss1. praesenserint, ipsos tuentur, aetatis tenerae pavorem affectu materno comprimunt oraque aperiunt et innoxio dente partus suos suspendunt. Internopintero Prüss1. quoque corpore recipere ac genitali alvo feruntur abscondere, donec illos adqad om. Prüss1. securitatem deferant aut sui corporis objectu defendant.