CopierCopier dans le presse-papierPour indiquer l’adresse de consultation« Jean de Cuba - Hortus sanitatis, Tractatus de piscibus IV.  », in Bibliothèque Ichtya, état du texte au 09/05/2025. [En ligne : ]
CopierCopier dans le presse-papierSource de référence
Hortus sanitatis : Livre IV, Les Poissons, Catherine Jacquemard, Brigitte Gauvin, Marie-Agnès Lucas-Avenel, Presses universitaires de Caen, Caen, 2013.consultable en ligne

Mulus vel mullus (Épernay, BM, Inc. 3017)

1. VB SN, 17, 69, 1
[α] TC nat.7, 56, 1-8
Ex Libro de naturis rerum2philologieLes informations données par Thomas de Cantimpré au début de son paragraphe sont presque copiées à l’identique, ou très légèrement résumées. Elles viennent de Plin. nat. 9, 64-66.. [α] Mulus3apparatmulus vel mullus VB2. est piscis marinus, ut ait Plinius, modicae quantitatis, gratia nobilitatis in esum tantum datus nobilibus. Rarissimus tamen est, quem septentrionalis tantum gignit oceanus. Horum tamen genera plura sunt. Quidam alga et ostreis ac limo ceterorumque piscium carne vescuntur. Nobiliores autem in inferiori labio vel4apparatlabio vel non hab. VBd. labro5philologieLa coordination par vel de deux substantifs qui signifient « lèvre » indique peut-être qu’il y a eu, à un moment donné de la tradition manuscrite, une hésitation de lecture. L’édition de Douai a corrigé en supprimant vel labrum, mais l’auteur de l’Hortus sanitatis, recopiant le texte de l’incunable, a maintenu les deux termes qu’on ne peut pas traduire. gemina barba insigniuntur ; victusque eorum est quod juxta ripas aeris serenitate6apparatserenitatem 1491 Prüss1 1536. concreverit. Mulum nobilem expirantem numerosa colorum varietate spectari proceres gulae narrant.
2. VB SN, 17, 69, 2
[β] Sen. nat.3, 17, 27sourcesHoc miraris accidere ; quanto incredibiliora sunt opera luxuriae, quotiens naturam aut mentitur aut uincit ? In cubili natant pisces, et sub ipsa mensa capitur qui statim transferatur in mensam : parum uidetur recens mullus, nisi qui in conuiuae manu moritur. Vitreis ollis inclusi afferuntur et obseruatur morientium color, quem in multas mutationes mors luctante spiritu uertit.
[γ] VB SN, 17, 69, 2
[δ] Sen. nat.3, 17, 2
[ε] Sen. nat.3, 18, 111sourcesNihil est, inquis, mullo expirante illis formosius ; ipsa colluctatione animae deficientis rubor primum, deinde pallor suffunditur, squamaeque uariantur et in incertas facies inter uitam ac mortem coloris est uagatio. Longa somniculosae inertisque luxuriae neglegentia, quam sero expressa sero circumscribi se et fraudari tanto bono sensit !
[ζ] Sen. nat.3, 18, 214sourcesMirabamur tantum illis inesse fastidium ut nollent attingere nisi eodem die captum, qui, ut aiunt, saperet ipsum mare ; ideo cursu aduehebatur, ideo gerulis cum anhelitu et clamore properantibus dabatur uia.
Seneca, De naturalibus quaestionibus libro VII. [β] Incredibilia, [γ] sicut jam superius dictum est8philologieCette incise, reprise à l’identique par l’auteur de l’Hortus sanitatis à Vincent de Beauvais, renvoie au chapitre 27 du livre 17 du Speculum naturale, De luxuria hominum in captura, et esu piscium, dans lequel la citation de Sénèque est plus longue., [δ] sunt opera luxuriae : in cubili pisces natant, et sub ipsa mensa capitur qui statim in mensam transferatur. Parum recens videtur mulus9apparatmullus 1536., nisi qui in convivae manu moritur. Observatur morientium color, quem10apparatquaeque VBd. in multas mutationes mors ipsa luctante spiritu vertit. [ε] Rubor primum, deinde pallor suffunditur. Longa, somniculosa12apparatsemniculosa Prüss1 somniculosae VB. inertisque luxuriae expectatio13philologieL’apparat critique de Oltramare 1929 à Sen. nat. 3, 18, 1 fait état des variantes : neglegentia Z expectatio G.. [ζ] Nolunt attingere nisi eodem die15apparatdiem 1536. captum, qui ipsum, ut aiunt, mare sapiat16apparatsapiunt 1491 Prüss1 1536. ; etc.17apparatetc. om. 1536 ideo cursu advehitur hab. VB ex Sen..
3. VB SN, 17, 69, 5
[η] Isid. orig.12, 6, 2518sourcesMullus uocatus quod mollis sit atque tenerrimus. Cuius cibo tradunt libidinem inhibere, oculorum autem aciem hebetari ; homines uero, quibus saepe pastus, piscem olent. Mullus in uino necatus, hi qui inde biberint taedium uini habent.
Isidorus. [η] Mulus vocatus est, eo quod mollis sit19apparatfit VBd. ac20apparatatque VB. tenerrimus. Cujus cibo tradunt libidinem inhiberi21philologieL’apparat critique de André 1986 à Isid. orig. 12, 6, 25 fait état des variantes : inhiberi XC2YG inhibere DH inibere TVWK inibire U inuenere B. et oculorum aciem hebetari. Homines vero qui his saepe pasti sunt piscem olent ; mulo in vino necato, qui inde biberint, taedium vini habent22philologieCes informations sont empruntées à Plin. nat. 32, 70 et Plin. nat. 32, 138, dont les extraits sont cités en note de sources..
4. VB SN, 17, 69, 6
[θ] AN 3123sourcesMullus fimo bovis delectatur, adeo ut sic ipso diu jaceat et tincturam caro piscis ex fimo mutuetur. Sic et nonnulli obscaenis rebus et turpibus gloriantur.
Alexander. [θ] Mulusbovis24apparatbonus 1536 hominis VBd. fimo delectatur, adeo ut in ipso jaceat et tincturam caro piscis ex fimo mutuetur.

Notes d’apparat :

3. mulus vel mullus VB2. | 

4. labio vel non hab. VBd. | 

6. serenitatem 1491 Prüss1 1536. | 

9. mullus 1536. | 

10. quaeque VBd. | 

12. semniculosa Prüss1 somniculosae VB. | 

15. diem 1536. | 

16. sapiunt 1491 Prüss1 1536. | 

17. etc. om. 1536 ideo cursu advehitur hab. VB ex Sen. | 

19. fit VBd. | 

20. atque VB. | 

24. bonus 1536 hominis VBd.

Notes philologiques :

2. Les informations données par Thomas de Cantimpré au début de son paragraphe sont presque copiées à l’identique, ou très légèrement résumées. Elles viennent de Plin. nat. 9, 64-66. | 

5. La coordination par vel de deux substantifs qui signifient « lèvre » indique peut-être qu’il y a eu, à un moment donné de la tradition manuscrite, une hésitation de lecture. L’édition de Douai a corrigé en supprimant vel labrum, mais l’auteur de l’Hortus sanitatis, recopiant le texte de l’incunable, a maintenu les deux termes qu’on ne peut pas traduire. | 

8. Cette incise, reprise à l’identique par l’auteur de l’Hortus sanitatis à Vincent de Beauvais, renvoie au chapitre 27 du livre 17 du Speculum naturale, De luxuria hominum in captura, et esu piscium, dans lequel la citation de Sénèque est plus longue. | 

13. L’apparat critique de Oltramare 1929 à Sen. nat. 3, 18, 1 fait état des variantes : neglegentia Z expectatio G. | 

21. L’apparat critique de André 1986 à Isid. orig. 12, 6, 25 fait état des variantes : inhiberi XC2YG inhibere DH inibere TVWK inibire U inuenere B. | 

22. Ces informations sont empruntées à Plin. nat. 32, 70 et Plin. nat. 32, 138, dont les extraits sont cités en note de sources.

Notes de source :

7. Hoc miraris accidere ; quanto incredibiliora sunt opera luxuriae, quotiens naturam aut mentitur aut uincit ? In cubili natant pisces, et sub ipsa mensa capitur qui statim transferatur in mensam : parum uidetur recens mullus, nisi qui in conuiuae manu moritur. Vitreis ollis inclusi afferuntur et obseruatur morientium color, quem in multas mutationes mors luctante spiritu uertit. | 

11. Nihil est, inquis, mullo expirante illis formosius ; ipsa colluctatione animae deficientis rubor primum, deinde pallor suffunditur, squamaeque uariantur et in incertas facies inter uitam ac mortem coloris est uagatio. Longa somniculosae inertisque luxuriae neglegentia, quam sero expressa sero circumscribi se et fraudari tanto bono sensit ! | 

14. Mirabamur tantum illis inesse fastidium ut nollent attingere nisi eodem die captum, qui, ut aiunt, saperet ipsum mare ; ideo cursu aduehebatur, ideo gerulis cum anhelitu et clamore properantibus dabatur uia. | 

18. Mullus uocatus quod mollis sit atque tenerrimus. Cuius cibo tradunt libidinem inhibere, oculorum autem aciem hebetari ; homines uero, quibus saepe pastus, piscem olent. Mullus in uino necatus, hi qui inde biberint taedium uini habent. | 

23. Mullus fimo bovis delectatur, adeo ut sic ipso diu jaceat et tincturam caro piscis ex fimo mutuetur. Sic et nonnulli obscaenis rebus et turpibus gloriantur.