CopierCopier dans le presse-papierPour indiquer l’adresse de consultation« Jean de Cuba - Hortus sanitatis, Tractatus de piscibus IV.  », in Bibliothèque Ichtya, état du texte au 08/09/2024. [En ligne : ]
CopierCopier dans le presse-papierSource de référence
Hortus sanitatis : Livre IV, Les Poissons, Catherine Jacquemard, Brigitte Gauvin, Marie-Agnès Lucas-Avenel, Presses universitaires de Caen, Caen, 2013.consultable en ligne

Conchae (Épernay, BM, Inc. 3017)

1. VB SN, 17, 44, 1
[α] Plin. nat.9, 1022sourcesFirmioris iam testae murices et concharum genera, in quibus magna ludentis naturae uarietas tot colorum differentiae, tot figurae.
[β] Plin. nat.9, 1064sourcesPrincipium ergo columenque omnium rerum pretii margaritae tenent.
Plinius, libro nono. [α] Concharum genera3apparatgeneris VBd. firmioris sunt testae, in quibus magna varietas apparet ludentis naturae, tot colorum differentiae, tot figurae ; [β] inter quas principatum tenent margaritae.
2. VB SN, 17, 44, 2
[γ] Isid. orig.12, 6, 48-495sourcesConcae et cocleae hac ex causa uocatae, quia deficiente luna cauantur, id est euacuantur. Omnium enim clausorum maris animalium atque concarum incremento lunae membra turgescunt, defectu euacuantur. Luna enim cum in augmento fuerit, auget humorem, cum uero in defectum uenerit, humores minuuntur ; hoc enim Physici dicunt. Concae autem primae positionis nomen, cocleae uero per diminutionem, quasi concleae. Concarum multa genera sunt ; inter quas et margaritiferae, quae oceloe dicuntur.
Isidorus. [γ] Conchae et cochleae inde vocatae sunt, quia deficiente luna cavantur, id est evacuantur6philologieAndré 1986, 210, n. 404, note le caractère erroné de l’étymologie proposée par Isidore de Séville, qui explique conc(h)a par concavus, « creux ». Il faut poser un étymon grec pour conc(h)a : κόγχη ; sur le modèle de la série κόγχη, κογχύλη, κογχύλιον, le latin présente conc(h)a, conchula, « petit coquillage », et conchylium, « coquillage ». En revanche, cochleae, dont Isidore de Séville fait abusivement un diminutif de conc(h)a comme conchulae, doit être rapproché du grec κοχλίας.. Omnium enim clausorum maris animalium atque concharum incremento7apparatincrementa 1491 Prüss1 1536. lunae membra turgescunt, defectu evacuantur. Nam luna cum in augmento fuerit, auget humorem, et cum in defectum venerit, humores minuuntur. Conchae autem primae positionis nomen est, cochleae vero per diminutionem quasi conchulae. Concharum multa genera sunt, inter quas et margaritae8apparatmargaritae — dicuntur : margaritifera quae eceloa (ecelola VB2) dicitur VB. quae celeae esse dicuntur9philologiePline (Plin. nat. 2, 109) ou Aulu-Gelle (Gell. 20, 8, 3-5, à propos des huîtres) délivrent des informations de même nature sur l’influence de la lune sur les coquillages..
3. VB SN, 17, 44, 3
[δ] Fulg. myth.2, 1, De Venere11sourcesConca etiam marina portari pingitur, quod huius generis animal toto corpore simul aperto in coitu misceatur, sicut Iuba in fisiologis refert.
Fulgentius in Libro mythologiarum10apparatmitilogiarum VB2.. [δ] Concha marina toto corpore simul aperto miscetur in coitum, sicut Juba refert in Phisiologis.
4. VB SN, 17, 44, 4
[ε] Haly Abbas Regalis dispositio, 2, 2, 52 (531)14sourcesSadefum melius est album si comburatur, elimat dentes […].
Haly12apparatpost haly (hali VBd) hab. ubi supra VB.13philologieD’après Paulmier-Foucart 2004, 66-67, Haly serait Haly Abbas, auteur d’un Liber regalis, dont Vincent de Beauvais se serait servi dans la traduction d’Étienne d’Antioche. Nous avons repéré, en effet, dans la Regalis dispositio d’Haly Abbas, éditée par Bernardino Rizzo en 1492 la source du passage mentionné par Vincent de Beauvais. La notice relative aux médications tirées de coquilles De ostracis prend place au chapitre 52 De utilitate de membrorum animalium du deuxième livre de la seconde partie de l’œuvre : liber secundus practice de custodia sanitatis. Dans l’édition de 1492, que nous avons consultée ici, à partir du chapitre 2, 2, 32 consacré aux médications tirées des plantes, les paragraphes sont accompagnés d’une numérotation supplémentaire en continu que nous avons indiquée entre parenthèses.. [ε] Sadephum, id est concha marina, melius est album.

Notes d’apparat :

3. generis VBd. | 

7. incrementa 1491 Prüss1 1536. | 

8. margaritae — dicuntur : margaritifera quae eceloa (ecelola VB2) dicitur VB. | 

10. mitilogiarum VB2. | 

12. post haly (hali VBd) hab. ubi supra VB.

Notes philologiques :

6. André 1986, 210, n. 404, note le caractère erroné de l’étymologie proposée par Isidore de Séville, qui explique conc(h)a par concavus, « creux ». Il faut poser un étymon grec pour conc(h)a : κόγχη ; sur le modèle de la série κόγχη, κογχύλη, κογχύλιον, le latin présente conc(h)a, conchula, « petit coquillage », et conchylium, « coquillage ». En revanche, cochleae, dont Isidore de Séville fait abusivement un diminutif de conc(h)a comme conchulae, doit être rapproché du grec κοχλίας. | 

9. Pline (Plin. nat. 2, 109) ou Aulu-Gelle (Gell. 20, 8, 3-5, à propos des huîtres) délivrent des informations de même nature sur l’influence de la lune sur les coquillages. | 

13. D’après Paulmier-Foucart 2004, 66-67, Haly serait Haly Abbas, auteur d’un Liber regalis, dont Vincent de Beauvais se serait servi dans la traduction d’Étienne d’Antioche. Nous avons repéré, en effet, dans la Regalis dispositio d’Haly Abbas, éditée par Bernardino Rizzo en 1492 la source du passage mentionné par Vincent de Beauvais. La notice relative aux médications tirées de coquilles De ostracis prend place au chapitre 52 De utilitate de membrorum animalium du deuxième livre de la seconde partie de l’œuvre : liber secundus practice de custodia sanitatis. Dans l’édition de 1492, que nous avons consultée ici, à partir du chapitre 2, 2, 32 consacré aux médications tirées des plantes, les paragraphes sont accompagnés d’une numérotation supplémentaire en continu que nous avons indiquée entre parenthèses.

Notes de source :

2. Firmioris iam testae murices et concharum genera, in quibus magna ludentis naturae uarietas tot colorum differentiae, tot figurae. | 

4. Principium ergo columenque omnium rerum pretii margaritae tenent. | 

5. Concae et cocleae hac ex causa uocatae, quia deficiente luna cauantur, id est euacuantur. Omnium enim clausorum maris animalium atque concarum incremento lunae membra turgescunt, defectu euacuantur. Luna enim cum in augmento fuerit, auget humorem, cum uero in defectum uenerit, humores minuuntur ; hoc enim Physici dicunt. Concae autem primae positionis nomen, cocleae uero per diminutionem, quasi concleae. Concarum multa genera sunt ; inter quas et margaritiferae, quae oceloe dicuntur. | 

11. Conca etiam marina portari pingitur, quod huius generis animal toto corpore simul aperto in coitu misceatur, sicut Iuba in fisiologis refert. | 

14. Sadefum melius est album si comburatur, elimat dentes […].