CopierCopier dans le presse-papierPour indiquer l’adresse de consultation« Jean de Cuba - Hortus sanitatis, Tractatus de piscibus IV.  », in Bibliothèque Ichtya, état du texte au 09/05/2025. [En ligne : ]
CopierCopier dans le presse-papierSource de référence
Hortus sanitatis : Livre IV, Les Poissons, Catherine Jacquemard, Brigitte Gauvin, Marie-Agnès Lucas-Avenel, Presses universitaires de Caen, Caen, 2013.consultable en ligne

Mugilus (Valognes, BM, R 99)

1. VB SN, 17, 67, 1
[α] Isid. orig.12, 6, 262sourcesMugilis nomen habet quod sit multum agilis. Nam ubi dispositas senserit piscatorum insidias, confestim retrorsum rediens ita transilit rete ut uolare piscem uideas.
Isidorus. [α] Mugilus3apparatmugil 1536 mugilis VBd. ex eo nomen habet quod sit multum agilis4philologiePour l’étymologie de mugil, proprement « le visqueux », voir De Saint-Denis 1947, 66, et André 1986, 197, n. 368.. Nam, ubi dispositas senserit piscatorum insidias, confestim retrorsum rediens ita rete transilit ut volare piscem videas.
2. VB SN, 17, 67, 2
[β] Plin. nat.9, 595sourcesMugilum natura ridetur in metu capite abscondito totos se occultari credentium. Isdem tam incauta salacitas ut in Phoenice et Narbonensi prouincia coitus tempore e uiuariis marem linea longinqua per os ad branchias religata emissum in mare eademque linea retractum feminae sequantur ad litus rursusque feminam mares partus tempore.
[γ] Plin. nat.9, 2910sourcesEst prouinciae Narbonensis et in Nemausiensi agro stagnum Latera appellatum, ubi cum homine delphini societate piscantur.
[δ] Plin. nat.9, 18521sourcesMugil et lupus mutuo odio flagrant.
[ε] Plin. nat.9, 5422sourcesQuod et alias faciunt aliorum uim timentes mugiles maxime, tam praecipuae uelocitatis ut transuersa nauigia interim superiaciant.
Plinius libro IX. [β] Mugilum natura ridetur, in metu capite abscondito totos se occultare credentium. Iisdem tamen tanta facilitas6apparatsalacitas corr. 1536 ex Plin.7philologieNous avons maintenu la leçon facilitas donnée par l’édition princeps et celle de Prüss1, fidèles au texte de Vincent de Beauvais. On ne voit pas pourquoi Vérard traduit par « legierete ». En revanche, l’éditeur de 1536 a corrigé par salacitas, « lubricité », dont le sens correspond à l’explication donnée dans la suite de la phrase. La tradition manuscrite de l’Histoire naturelle porte facilitas, corrigée en salacitas par Johannes Caesarius. Comme l’indique De Saint-Denis 1955, 116, § 59, n. 1, Pline s’inspire d’Aristote (Arist. HA 591 b 3-4 et Arist. HA 541 a 19-22). ut in Phoenice et Narbonensi provincia, coitus tempore, e vivariis marem8apparatmare 1491 Prüss1., linea longinqua per os ad branchias religata, emissum in mare eodemque9apparateademque 1536 VB. linea retractum feminae sequantur ad litus rursusque feminam mares partus tempore. [γ] In Narbonensis11apparatnarbonensi 1536 VBd. provinciae12apparatprovincia 1536 VBd. et in Nemausiensi13apparatnemusiensi 1491 Prüss1 VB. agro, stagno14apparatstagno… appellato : stagnum… appellatum corr. 1536 ex Plin. scilicet15apparatscilicet del. 1536 ex Plin. Laterna16philologieLa tradition manuscrite est incertaine : latera DFRd1a : laterna E2slV laterra d2. Cet étang a été identifié par De Saint-Denis 1955, 106, § 29, n. 1, comme « l’étang de Lattes, près de Palavas (Hérault) ». appellato, ubi homines delphini societate et mugilum17apparatet mugilum del. 1536 ex Plin.18philologieEt mugilum est un ajout au texte de Pline, qui ne fait que renforcer l’aspect chaotique de la syntaxe de cette phrase. Si on s’interroge sur le type de déclinaison à laquelle appartient le substantif, on remarque qu’il est plusieurs fois thématique dans l’édition princeps et dans l’édition de Prüss1 (mugilus, i, m.), consonantique dans 1536 (mugil, gilis, m.), sonantique dans VB (mugilis, is, m.). piscantur19apparatpost piscantur add. innumera vis mugilum statuto tempore angustis faucibus stagni in mare erumpit, observata aestus recipocatione (sic) 1536 ex Plin.20philologieL’addition faite par l’édition de 1536 après piscantur (voir l’apparat critique) est conforme à la suite du texte de Pline, à l’exception de statuto substitué à stato.. [δ] Mugilus et lupus odio flagrant mutuo. [ε] Mugiles aliorum piscium vim timentes, super naves exiliunt et tam praecipuae velocitatis23philologieSur la rapidité des mulets, voir encore Plin. nat. 9, 144, qui traduit Arist. HA 620 b 24-25. sunt ut transversa navigia interim superjactent24philologieL’apparat de De Saint-Denis 1955 à Plin. nat. 9, 54 fait état des variantes : superiaciant May. cf. VII, 21 -iactant DFda -iactent ExlnV..
3. VB SN, 17, 67, 4
[ζ] Plin. nat.32, 1227sourcesScit et mugil esse in esca hamum insidiasque non ignorat, auiditas tamen tanta est ut cauda uerberando excutiat cibum.
Idem libro25apparatante libro hab. in VB. XXXII26apparatXXXVII Prüss1.. [ζ] Mugil scit in esca hamum esse atque insidias non ignorat. Tanta28apparatpost tanta hab. tamen VB. est ei aviditas ut cauda verberando cibos excutiat.
4. VB SN, 17, 67, 5
[η] TC nat.7, 50, 1-6
Jorath29philologieLe marqueur semble erroné. Ce que dit Iorach du mulet (mugil) est très différent de ce dont témoigne l’Hortus sanitatis. Voir Iorach, cité par Arnold de Saxe (AS 2, 7, 26d) : Et mugilis piscis, nisi gravidus fuerit, cum senserit piscatorum retia, volatu suo evadit ea. Voir aussi Etzkorn 2005, 439. En revanche, à quelques différences près, qui relèvent surtout de l’ordre des mots, on retrouve le texte de Thomas de Cantimpré, comparable également, pour les informations descriptives, à celui d’Albert le Grand. Thomas de Cantimpré dit aussi de l’ahuna (ch. 11) qu’il cache sa tête par peur du danger.. [η] Mugilus30apparatmugil 1536 mugilis VB. est piscis velocissimus in aquis fluvialibus, sed naturaliter incautus. Nam deridetur ejus stultitia, cum in metu capite absconso totum corpus absconsum ac securum credit. Hic cum lucio inimicitias habet hieme tantum, et hujusmodi causa creditur quia tunc rarus est cibus pro quo dimicant. Aestate vero abundat31apparatabundant VBd., et ideo tunc32apparattunc om. Prüss1 1536. ad concordiam rediguntur.

Notes d’apparat :

3. mugil 1536 mugilis VBd. | 

6. salacitas corr. 1536 ex Plin. | 

8. mare 1491 Prüss1. | 

9. eademque 1536 VB. | 

11. narbonensi 1536 VBd. | 

12. provincia 1536 VBd. | 

13. nemusiensi 1491 Prüss1 VB. | 

14. stagno… appellato : stagnum… appellatum corr. 1536 ex Plin. | 

15. scilicet del. 1536 ex Plin. | 

17. et mugilum del. 1536 ex Plin. | 

19. post piscantur add. innumera vis mugilum statuto tempore angustis faucibus stagni in mare erumpit, observata aestus recipocatione (sic) 1536 ex Plin. | 

25. ante libro hab. in VB. | 

26. XXXVII Prüss1. | 

28. post tanta hab. tamen VB. | 

30. mugil 1536 mugilis VB. | 

31. abundant VBd. | 

32. tunc om. Prüss1 1536.

Notes philologiques :

4. Pour l’étymologie de mugil, proprement « le visqueux », voir De Saint-Denis 1947, 66, et André 1986, 197, n. 368. | 

7. Nous avons maintenu la leçon facilitas donnée par l’édition princeps et celle de Prüss1, fidèles au texte de Vincent de Beauvais. On ne voit pas pourquoi Vérard traduit par « legierete ». En revanche, l’éditeur de 1536 a corrigé par salacitas, « lubricité », dont le sens correspond à l’explication donnée dans la suite de la phrase. La tradition manuscrite de l’Histoire naturelle porte facilitas, corrigée en salacitas par Johannes Caesarius. Comme l’indique De Saint-Denis 1955, 116, § 59, n. 1, Pline s’inspire d’Aristote (Arist. HA 591 b 3-4 et Arist. HA 541 a 19-22). | 

16. La tradition manuscrite est incertaine : latera DFRd1a : laterna E2slV laterra d2. Cet étang a été identifié par De Saint-Denis 1955, 106, § 29, n. 1, comme « l’étang de Lattes, près de Palavas (Hérault) ». | 

18. Et mugilum est un ajout au texte de Pline, qui ne fait que renforcer l’aspect chaotique de la syntaxe de cette phrase. Si on s’interroge sur le type de déclinaison à laquelle appartient le substantif, on remarque qu’il est plusieurs fois thématique dans l’édition princeps et dans l’édition de Prüss1 (mugilus, i, m.), consonantique dans 1536 (mugil, gilis, m.), sonantique dans VB (mugilis, is, m.). | 

20. L’addition faite par l’édition de 1536 après piscantur (voir l’apparat critique) est conforme à la suite du texte de Pline, à l’exception de statuto substitué à stato. | 

23. Sur la rapidité des mulets, voir encore Plin. nat. 9, 144, qui traduit Arist. HA 620 b 24-25. | 

24. L’apparat de De Saint-Denis 1955 à Plin. nat. 9, 54 fait état des variantes : superiaciant May. cf. VII, 21 -iactant DFda -iactent ExlnV. | 

29. Le marqueur semble erroné. Ce que dit Iorach du mulet (mugil) est très différent de ce dont témoigne l’Hortus sanitatis. Voir Iorach, cité par Arnold de Saxe (AS 2, 7, 26d) : Et mugilis piscis, nisi gravidus fuerit, cum senserit piscatorum retia, volatu suo evadit ea. Voir aussi Etzkorn 2005, 439. En revanche, à quelques différences près, qui relèvent surtout de l’ordre des mots, on retrouve le texte de Thomas de Cantimpré, comparable également, pour les informations descriptives, à celui d’Albert le Grand. Thomas de Cantimpré dit aussi de l’ahuna (ch. 11) qu’il cache sa tête par peur du danger.

Notes de source :

2. Mugilis nomen habet quod sit multum agilis. Nam ubi dispositas senserit piscatorum insidias, confestim retrorsum rediens ita transilit rete ut uolare piscem uideas. | 

5. Mugilum natura ridetur in metu capite abscondito totos se occultari credentium. Isdem tam incauta salacitas ut in Phoenice et Narbonensi prouincia coitus tempore e uiuariis marem linea longinqua per os ad branchias religata emissum in mare eademque linea retractum feminae sequantur ad litus rursusque feminam mares partus tempore. | 

10. Est prouinciae Narbonensis et in Nemausiensi agro stagnum Latera appellatum, ubi cum homine delphini societate piscantur. | 

21. Mugil et lupus mutuo odio flagrant. | 

22. Quod et alias faciunt aliorum uim timentes mugiles maxime, tam praecipuae uelocitatis ut transuersa nauigia interim superiaciant. | 

27. Scit et mugil esse in esca hamum insidiasque non ignorat, auiditas tamen tanta est ut cauda uerberando excutiat cibum.