Copier dans le presse-papierPour indiquer l’adresse de consultation« Copier dans le presse-papierSource de référence, Petri Bellonii Cenomani De aquatilibus, Libri duo cum iconibus ad viuam ipsorum effigiem, quoad eius fieri potuit, expressis. Ad amplissimum Cardinalem Castillionæum, Paris, Apud Carolum Stephanum, Typographium Regium, 1653.
{1} Petri Bellonii Cenomani de aquatilibus liber primus.
Aquatilium differentiæ ac diuisiones. Cap. i.
1. Prudentissima summi rerum omnium artificis cautione, pisces diuersam à cæteris animantibus naturam ac formam consequuti sunt quum & variam incolant regionem, & dissimilem hominibus nutritionem exhibeant. De quibus etsi veterum ac recentiorum authorum plerique in posteritatis utilitatem perdoctè hactenus scripserunt: tamen nobis adhuc aliquid relictum est, quod eorum sententiis adiicere possimus. Nihil enim hucusque peruestigatum fuit, cui non aliquid quispiam rerum naturalium diligens perscrutator, ex iis quæ vel ipse conspexerit, vel aliqua solertia animaduerterit, adiungere queat. Noluimus itaque hoc isto (quanuis mediocri) labore, nostros homines carere, unde ingentes aquarum diuitias (quæ sanè terrestribus minimè cedunt) facilius percipiant: & quantum inde admirationis atque utilitatis proueniat, nostris aliquando vigillis pernoscant. Quamobrem prætermissis iis quæ ad piscium generationem, anatomen, constitutionem ac victum in genere pertinent (de quibus ab Aristotele, Plinio, ac cæteris diffusissime tractatum est) æquum esse videtur, ut ad ipsam variorum piscium descriptionem protinus aggrediamur: cui depictas singulorum de quibus tractabitur effigies ita subiungemus, ut ex his maiorem summi conditoris admirationem quiuis facilè concipiat. Id verò quò promptius ad dilucidius fiat, est certus ordo præscribendus, quem duobus inse {2} quentibus libris observaturi sumus: quod mox quidem præstabimus, si prius definitionem ac differentias piscium paucis ostenderimus. Piscem Græci ἴχθυν vocaverunt: Angli ac Germani fischen, Galli piscionem, pro linguæ suæ natura dicere maluerunt. Cuius differentias partim à magnitudine, constitutione, figura, colore, loco, atque accidentibus: partim ab ipsorum cum signis cælestibus, volatilibus, quadrupedibus, insectis, stirpibus, & diuersarum artium instrumentis, similitudine deductas esse comperio. Unde à piscium magnitudine quidam cetacei, à constitutione cartilaginei, spinosi, squamosi, glabri, testacei, crustati, molles, duri: à figura, plani, rotundi, longi, lati: à colore, hepatii, glauci, varii, mulli, rubelli, melanuri & callichthyes appellati sunt. Sic etiam à loco, pelagii, litorales, saxatiles, amphybii, fluuiales, lacustres ac palustres dicti. Ab accidentibus autem, Torpedo, ac Remora nomen habuerunt. A similitudine cum signis cælestibus, Stellæ ac Lunæ: Cum auibus Turdi, Merulæ, Milui, Turtures, Passeres, Sturni, Noctuæ, Coliæ, Corui, Pari, Aquilæ, Accipitres, Hirundines, Pauones, Gracculi, Galli, Cuculi, Phœnices, Attagenes, Grues, Psittaci: Cum quadrupedibus, Ursi, Simiæ, Canes, Boues, Vaccæ, Equi, Asini, Vulpes, Lupi, Pantheræ, Lepores, Erinacei, Leones, Elephanti, Hienæ, Oryges, Mustelæ, Feles, Vituli, Arietes, Oues, Lacerti, Mures, Hinnuli, Porci, Hirci, Capri: Cum insectis, Cicadæ, Aselli, Culices, Pediculi, Æruæ, Locustæ, Scarabei, Muscæ ac Grilli: Cum stirpibus, Cucumeres, Vuæ, Urticæ, Rubi, Vertibuli, Tuberes: Cum iis, quidus quotidie utimur instrumentis, Liræ, Serræ, Gladii, Rotæ, Acus, Patellæ, Sphænes, Pectines. Quinetiam à partium corporis exteriorum similitudines, quidam Orchies, Ædœones, Pulmones, Aures & Digiti: alii verò ab aliorum inanimatorum specie, Rhombi, Soleæ appellati sunt. Quorum singularem descriptionem sequentibus libris ita disponemus, ut sanguine præditos primùm, deinde verò exangues explicemus. Sanguinei hunc ordinem sortientur, ut à cetaceis ad cartilagineos, atque ab his ad planos ac reliquos tam marinos, quàm fluuiales descendamus. Cetaceorum quosdam viuiparos, pilosos, quadrupedes, glabros, ossibus præditos: alios ouiparos, spinosos, & squamosos o {3} stendemus: quemadmodum cartilagineorum nonnullos longos, alios autem planos, viuiparos, & aspera cute contectos. Minorum rursus, quosdam proponemus planos & spinosos, alios verò rotundos, omnes autem ouiparos: quorum nonnulli pelagii, litorales ac saxatiles reperiuntur: ut interim amnicos, lactustres ac palustres non omittamus. Exangues ita describentur, ut molles, crustati ac testacei primi procedant: quos zoophyta ac deiectamenta marina subsequentur. Crustatorum alios locustarios, alios cancrarios videbis: Testatorum verò alios Uniualues, alios Biualues, alios Turbinatus, quemadmodum & deiectamentorum marinorum, quædam edulia, alia ad esum prorsus inutilia, conspicies. Qua in re breues ut simus, à cetaceis est incipiendum.
De piscibus maioribus ac cetaceis. Cap. ii.
2. Cetacei pisces Græcis κητώδεις ἰχθύες vocantur, nempe qui grandiori corpore præditi sunt, Herodoto Antacei, Pomponio magni, quibusdam Beluini ac feroces appellantur: cuiusmodi nonnulla marina monstra reperias, quo nomine non solùm viuipara maiora antiqui intellexerunt, verumetiam ouipara, atque adeò quæcunque aquatilia (ut ait Oppianus) vastis membris immensa mole feruntur. Quinetiam DioscoridesIchthyocollam, GalenusLibellam, ac præter hanc, Canes: Paulus, Thynnum: Oppianus, Hamiam, Xiphium, Bouem inter aquatilia cetacea collocauerunt: quæ Galenus salita recentibus meliora euadere tradidit. Maiores igitur pisces à nobis eo ordine describentur, ut à cetaceis osseis viuiparis incipiamus, Balena, Priste, Delphino, Torsione, Orca, Hippopotamo, Vitulo marino: deinde verò ad cætera ouipara descendamus: quorum ex numero, Crocodilum, Xiphium, Cordulum, ac Thynnum proponemus. Postremò autem ad cartilaginea, tum viuipara, tum ouipara transgrediemur, quorum series oblongorum primùm, deinde verò latorum ac planorum erit. A cetaceis igitur spinarum loco ossa habentibus incipiemus. {4}
De cetaceis, ossibus præditis ac viuiparis. Cap. iii.
3. Ita comparatum est à natura piscium generi, ut quos præter cæteros maiores, ac sanguine præditos efformauit, eos ad terrestrium animalium imitationem non carnibus atque ossibus modò communierit, verumetiam reliquorum more coire, ac viuos fœtus ædere voluerit. Huius notæ sunt ingentia illa, de quibus mox dicturi sumus, portenta cetacea, ex quorum descriptione quanta sit admiratione dignus ipsorum incredibilis artifex, vos iudices estote.
Balena.
4. Ab ingentissimo omnium aquatilium pisce veluti cæterorum rege ac principe incipiemus. Balenam omnes tum antiqui, tum recentiores vocauerunt: Cete per insignem denominationem quibusdam dicitur. Vulgus Italorum (cui nulli præterquam ad lucernas est usui) Capidolium, quòd eius adeps velut oleum minimè concrescit, appellauit. Maximæ molis est piscis, viuiparus, rostratus, pulmone præditus:branchiarum loco prægrandem fistulam in fronte gerens, haud exertam tamen, ut vulgo depingi solet, per quam, humorem quem ore exceperat, magno impetu effundit ac reiicit, ut eo vel onerarias interdum naues submergere dicatur. Pinnas habet utrinque unam, ac præter has tertiam in dorso veluti alam, qua totum corpus dirigit, caudámque lunatam, qua temonis vice, hunc atque illuc corpus inflectit: respirat ac dormit ædita per summa æquoris fistula, exilitque ad litus interdum, inquit Oppianus, solem passura calentem. Corio glabro ac spisso integitur, nigro, duro, firmo ac solido, squamis & villis carente, cui pinguedo nonnunquam pedis altitudine subest, nostratibus, præsertim verno ieiunio, sale condita, eduliis apta, laridum quadragesimale appellant. Quinetiam Balenæ lingua multarum est librarum pondo, nobis in maximis deliciis ha {5} beri solita, reliquas eius piscis carnes, etiam bubularum instar salitas, audio vel numerosum excercitum integrum diem alere posse. Prætenturas ante oculos habet, ob id appellatas, quòd his sibi prætendat iter. Sunt autem tenues quædam assulæ, quaternis ulnis longæ, ad sesquipedem latæ, ad extrema in fastigium acuminatæ, longissimis villis ad latera praeditæ (setas aut barbam appelles per me licet) vulgus falsò interdum caudam, interdum costam Balenæ nominat: cuius perpolitis ac bene exiccatis frustulis, politiores mulierculæ sua pectoralia (quæ busta vocant) communire, vestiúmque fibras rigidiores ac rotundiores continere, atque apparitores publici, virgularum ac facium loco gestare solent. Partem hanc Balenæ musculum appellauit Aristoteles, quem etiam Oppianus veluti quemdam alterum piscem Balenæ ducem esse cecinit:
Hac ratione (inquit) comes cunctis ductorque viarumMusculus est paruus visu, sed corpore longo,Et tenui cauda paulo semotus ab illoPræcedit.
5. Et paulò pòst,
Hunc piscem vero ductorem nomine dicunt.
6. Cætera quæ ad interiorem tam ingentis animalis structuram pertinent, puto equidem ad Orcam & Delphinum (quorum anatomem postea describemus) referri posse, cùm hoc viuiparum Cetacei genus exteriore forma illis respondeat, & ab iis incredibili tantùm mole discrepet. Huius rei testes sunt ossa tam vasta, támque numerosa in plerisque regionibus conspici solita, ut iis rustici apud Britannos, Armoricos ac Scotos (quorum mare magna horum piscium copia abundat) tanquam palis, suos hortos, prædiáque obsepire consueuerint. Proinde non est à nobis huius piscis forma ita exactè depicta, ut & aliorum omnium, quos postea conspicies: non enim eius tanta nobis facta copia fuit, ut hanc per opportunitatem ad viuum depingere potuerimus, sed ab antiqua quadam effigie desumptam tibi proponimus, quam proximè ad naturalem ipsius piscis figuram accedere iudicauimus. {6}
Pristes.
7. Secundum à Balena locum obtinet, qui veteribus Pristes, nostris Calderonus dicitur: his quòd anteriorem capitis partem fundo cacabi persimilem habeat: illis verò, quòd quemadmodum serpens, qui Pristes dicitur omnium sui generis serpentum teretior, ac prolongitudine corporis crassior sit: sic & hic Calderonus inter cæteros sui generis pisces talis esse conspiciatur: omnino enim Balenam refert, nisi quòd corpore est magis tereti, neque ita oblongo. Pristes duo postremis annis allati sunt Lutetiam, quorum alter nongentas libras grauis, populo Parisino væniit: alter Francisco regi oblatus, atque ab ipso, sui corporis custodibus Heluetiis dispersus, permultos in summam admirationem adduxit. Huius igitur piscis cùm talis sit cutis, adeps, caro, lingua, pulmones, eiusdémque ad esum & victum naturæ, ut Balenam ementiatur: nihil præterea subiungere possum, quod non in Balena dictum fuerit, atque in Orca & Delphino rursus explicaturi simus. Hoc à Balena differt, quòd nullas prætenturas habeat, neque tam vasta corporis mole, figuráque sit magis tereti. Itaque ex superiore pictura nouam aliquam apud te confingere poteris, quam tibi proponas.
Delphinus.
8. Delphini nomen magis ubique receptum esse video, quàm eius carnis esum, qua apud orientales plagas vesci summa religio est. Piscis est omnibus maris litoribus frequens: in ponto quidem minor, in Galliæ litoribus maximus, ditiorum popinas multis modis apparatus lautiores reddens, inter viuipara connumeratus. Fœtum enim producit, quadrupedum terrestrium instar: unde illud Oppiani, {8}
Et Delphin Ponti princeps, vitulique mariniHi pariunt fœtus, fœtus æquare parentiPosses.
9. Quinque vei sex pedes longus est: crassus autem, quantum hominis amplexus concludere possit. Cæterum glaber, ac sine squamis, liuente tergo, ventre albicante, rostro tereti, tenui & oblongo in anseris modum. Quamobrem vulgus nostrum marinum anserem appellauit, Oye de mer. Pinna illi utrinque ad latera unica est, altera in dorso erectior: dentibus quibus centum & sexaginta post rostri cuspidem os communitum habet, pro armis utitur, branchiarumque loco, fistulam inter oculos gerit, per quam & ærem attrahit, & aquam reiicit. Cauda illi est nigra, lunata, leniter fissa, ac præter aliorum piscium constitutionem transuersa: cúmque ut cæteri pisces oculis præditus sit, palpebras tamen præter eorum naturam gerit, quemadmodum & meatus ad audiendum, in quos si festucam adegeris, protinus eos ad ossa petrea desinere comperies. Proinde quod ad sexus differentiam attinet, masculo foramen quoddam apparet in ventre medio, è quo pudendum exerit quadrupedibus ferè simile. Fœminæ pudendi orificium, ano vicinum est, etiam ad terrestria animalia accedens. Mirum est, hunc piscem inter marinos principes connumeratum, etiam à minoribus vilissimísque deiectamentis infestari, quale est œstrum, quod Latini asylum appellauerunt, à quo laterali pinnæ inhærenti tantopere cruciatur, ut magno interdum impetu ex mari in siccum exiliat, illícque vitam plerunque finire cogatur: hunc in deiectamentis altero libro ostendemus. Tam quæ de Hamiarum cum Delphinis pugna ab authoribus tradita sunt, vera esse comperimus: siquidem utriusque agmina ad Hellesponti fauces spectabili prælio dimicantia vidimus: sed omnium qui nobiscum in naui erant iudicio, Delphini victoriam consecuti sunt: ea scilicet coniectura, quòd Delphini Hamias vi compellere ac præ se agere viderentur. Hîc Delphinum, qualem vidimus, depictum cernes. {9}
Δελφὶν, Delphinus, Gallicè, Oye de mer, ou Marsouin.
Non esse Delphinum incuruum.
10. Falluntur plurimum, qui tales esse putant Delphinos, quales in antiquis marmoribus & numismatis depictos vident, hoc est, repando dorso incuruos atque inflexos: id enim statuariorum ac pictorum libido effecit potius, quàm ut aliqua nos ad id credendum ratio adducere posset. Verum quidem est, ingruente tempestate, dum saltantes Delphini, atque ab undis exilientes, in mare præcipites ferri conspiciuntur, nostros oculos fallere solere, atque incuruum quiddam præ se ferre: sed ea est ratio geometrica, qua oculus ob motus celeritatem plerunque decipitur, quemadmodum si rectum lignum in obliquum præcipitem trudas. Quamobrem statuariis ac pictoribus hoc concedendum est, quibus {10} Gallica etiam lilia longè ab ipsa natura diuersa primùm confingere placuit. Hoc tamen in antiquorum marmorum ac numismatum delphinis placidius ferendum est, quòd dempta (ut sequentibus figuris conspicies)incuruata figura, reliquum totius corporis naturam probè imitetur.
Quid Delphinus a Tursione distet.
11. Equidem non omnino absurdè sensisse mihi videntur qui marinum suem, quem Marsuinum vocant, pro Delphino usurparunt. Quanquam enim re vera Marsuinus sit marinus Tursio (ut paulò pòst ex Icone describemus) tamen tanta est utriusque piscis partium interiorum cum porci terrestris, atque adeò hominis partibus similitudo, ut Delphinum etiam marinum porcum dicere possis, adeò mollibus partibus, cerebro, corde, hepate, ventriculo, renibus, ac vasis inde prodeuntibus, durísque, hoc est ossibus, atque ab his cartilaginibus inter se conueniunt. Hoc interest, quòd Delphini lien compactus non est, sed in multos globulos distinctus, fellisque folliculo,ac cæco intestino caret. Hoc præterea à Tursione distat, quòd Delphini intestina multo graciliora sint: itémque epiglottis quæ in palati foramen inferitur,triplóque minore sit pudendo, maiore corde, liene, hepate, pulmone ac ventriculo: lingua quoque multò longiore ob rostri prominentiam. Præterea Delphini dentes in inferiore maxilla semipedem longa, serratos, & acutos, utrinque quadraginta, superioribus minores conspicies. Tursionis verò obtusiores in latum se diffundunt, ut in pecudum anterioribus incisoriis cernere est. Cauda etiam lunata Delphinis apparet, Tursionibus laciniata, magísque quadrangula. Denique Delphinus, ut plurimum Tursione gracilior est, magis tamen carnosus, ac minus pinguis. Porrò ut nihil intactum prætermitteremus quod ad præcipuam huius piscis cognitionem spectaret, utriusque piscis fœminæ uterum aliquando dissecuimus, quem conspeximus ad humani formam propemodum accedentem. Cuius dissecti formam ac figuram sequens tibi pictura ostendet. {13}
Matricis Delphinicum fœtu efformatio. {14}
12. Ut Delphinus quatuor & viginti vertebras, atque utrinque duodecim veras costas habet, útque in eodem clauiculas, scapulas, cubitos, radios & ulnas facilè agnoscere possis, & in lateralibus pinnis quamdam veluti manum in quinque digitos articulatos diffissam: sic etiam caluariam, quantam habeat cum porco similitudinem, videto ex ea figura, qualis à nobis aliquando in Rauennati litore perspecta est.
Tursio.
13. Phocænam Aristoteles, Plinius Tursionem vel Torsionem, Germanorum vulgus Marsionem nostrum, Marsuinum, quemadmodum Polybius ὗν θαλάττιον, Thynnum vocauit, quem ait in Lusitania glandibus, quæ in eius regionis mari plurimæ sunt, vescentem, non aliter pinguescere, ac porcos quadrupedes. Porrò quum nonnulli dicant, porcos marinos, pinnas venenatas in dorso gerere, de quibus intelligant, planè incertum est. Nam apud veteres Græcos satis diffusa est de fluuiatili porco mentio, quem amnis Achelous gignit, quíque grunnitum quendam ædit, dum capitur: unde Athenæo πῶτάμιος χοῖρος vel κάπρος appellatus est, quem alii ψαμμαθίδα vocauerunt, ut suo loco ostendemus. De marino autem porco, nihil hactenus apud eos legisse memini. Hoc tantùm apud Plinium videas, quosdam pisces porculo marino conferri posse: sed nihil inde certi colligere potes. Est igitur Phocæna Delphini magnitudine, breuiori tamen, sed crassiori corpore, cuius tergoris color ex cæruleo in obscurum liuet, sub ventre autem albicat, pinnásque Delphini in morem gerit, caudam crescentis lunæ figura: caput obtusum, non ita longum, neque porcinum rostrum referens: cuius meatus auditorios admodum obscuros, ut aliquando reperias, ab oculi maiore cantho sex digitorum interuallo caudam versus accuratè disquirere, illúcque gracilem culmum inserere oportebit. Cætera tam externa, quàm interna utriusque huius piscis sexus, & quantum inter se discrepent, atque ad porcinas partes accedant, in Delphino reperies. Qualis autem sit nostrorum litorum Phocæna, ex sequenti figura conspicito. {16}
Orca.
14. Orcam (ὄρκυνων Oppianus vocat) inde dictam aiunt, quòd eius capitis ac caudæ extrema in vasis eiusdem nominis figuram gracilescant, corporis autem crassitudo vastè per medium intumescat: Vulgus nostrum (fortassis ex eodem argumento) utrem vocauit, une Ouldre. Dubium est an Strabonis ὄρυγξ huic respondeat. Constituit enim Orygem inter cetacea maiora, qui ab OrygeÆgyptio quadrupede {17} Gazella vulgo dicto, suum fortasse nomen mutuatus est. Cæterum Orca, piscis est cetacei generis, crassa admodum corporis compage, reliqua quæ ad nos perueniunt cetacea, præter Balænam, facile excedens, ut alteram (quæ minor erat) octingentarum librarum pondus, alteram verò plus mille libras excedere aliquando viderimus: maiorem pedes amplius quàm octodecim longam, crassam autem per medium decem & amplius: alteram porrò duodecim tantùm pedes longam, crassam autem pedes sex: Ambæ Delphino ac Tursioni ita similes, ut non solùm Marsuini nomen sibi vulgo vendicent, sed & pro Marsione publicè exponantur. Orca, cute quasi corio integitur, admodum glabra ac politissima, ad dorsum liuente, ad ventrem albicante. Pinnas habet utrinque unam, pusillas quidem, si cum corporis magnitudine conferantur: quemadmodum oculos etiam paruos: tertiam gerit alam in dorso erectariam, Delphini ac Tursionis more, caudam lunatam, ac multum latam, ut mediam ulnam distenta excedat. Rostro est simo, sursum repando: cuius labri inferioris tanta est crassitudo, ut à superiore seiungatur dum piscis pronus est, idque quadraginta truculentis dentibus armauit natura: quorum anteriores obtusi & graciles, posteriores acuti & crassi sunt. Cætera Delphino similis est, masculúsque pudendum in medio ventre reconditum gerit: quod si unguibus primùm, deinde digitis exeras, duorum pedum longitudinem excedere comperies, in mueronem attenuatum. Fœminæ pars verenda, ano vicina, muliebribus respondet: ad quam utrinque ad duorum digitorum interuallum (quemadmodum Delphino ac Tursioni) quædam sunt foramina, in quibus mammarum papillæ delitescunt. Cæterum de interna huius piscis anatome multa persequerer, ad Delphinum ac Tursionem accederet: dempto liene tamen, qui contra ipsorum formam, unico orbiculari globo in placentæ formam effictus, neque ullo pacto distincto similis est. Huius piscis effigiem una cum eius catulo, quem tunc utero gestabat, chorio supposito, ex sequenti delineatione, qualem pictori exhibuimus, cernito. {18}
Ὄρκυνων, Orca, Oudre, ou grand Marsouin. {19}
De amphybiis quadrupedibus viuiparis. Cap. iiii.
15. Cetaceorum nomen iure promerentur ea animalia, quæ etsi piscium more squamis, spinis, pinnis, ac branchiis undecunque careant, tamen interdiu in aquis degunt, piscibúsque vescuntur: quamobrem propterea quòd terras etiam incolant, atque in earum cauernis noctu delitescant, fœtusque suos pariant, ac uberibus nutriant, amphybiorum nomen habent: Admiranda proculdubio summi illius artificis nostri industria, quæ ut maximis, sic etiam minimis ac pusillis in rebus incredibilem sui admirationem ostendit. Horum igitur cetaceorum amphybiorum naturam, cum piscibus magna ex parte communem hoc loco describere visum est operæ pretium.
Vitulus marinus.
16. Quemadmodum Delphinorum superioribus picturis explicata genera, sues terrestres: sic Phocæ, vitulos: atque hippopotami, equos terrestres proximè imitantur. Adeò nihil esse in terris reperies, quod non idem fœcundissimum mare producere soleat. Igitur Phoca (quem Vitulum Latini, nostrates Bouem, quidam Lupum, alii Vecchium marinum appellant) cetaceus est aquatilis genus, litorale potius quàm pelagium, viuiparum, quadrupes, pilosum, tota corporis forma, atque adeò mugitu vitulum, aut iuuencum referens: amphybium, & magna ex parte per sicca litora diuagari, vicinósque litoribus agros terrestrium more depascere ac deuastare solitum. Quinetiam vineta ac pomaria, locáque arboribus consita, suis fructibus voracissimè spoliat, ac siquando colliculum conscenderit, atque inde secedere cogatur, iam tum quidem pedes ac caput ventrem contrahens, ac totum corpus in globum constringens, maximo in mare impetu deuoluitur; non enim tam leuis ac facilis est illi {20} pedum ac tibiarum, quàm terrestrium, motus. Præterea ossibus in cartilaginum formam ac naturam flexilibus præditus est, reliquum totius corporis carneum, eiúsque operimentum durissimum ac solidissimum habens: cuius caussa, potius quàm edulii à nobis expeti solet. Unde Augustum Cæsarem vituli marini pellem aduersus tonitruûm, quos pertimescebat, impetus secum perpetuò circumferri consueuisse referunt. Nobis ad militaria cingula, villosas chirothecas, ac scorteas tunicas in usum venit. Talis autem est eius natura, ut & extra mare pernoctet, & somno profundissimo etiam interdiu detentus altissimè stertat, diutissimóque tempore distentus dormire soleat, fœtúsque extra aquam sub quodam abruptæ rupis recessu pariat, atque educet: quos deinde paulò magis prouectos, circa decimum tertium diem in mare deducit ac transfert. Ac quòd ad eius exactam conformationem attinet, hoc præcipuè animaduertendum est, capiti vitulino nullas auriculas prominere:sed obscuris tantùm meatibus auditoriis præditum esse: quæ illi pars est inter cæteras à venatoribus magis letalis experta. Dentes præterea acutos, serratósque, linguam bisulcam, crura veluti imperfecta gerit, quorum anteriora statim à scapulis incipium: manúsque habet ursinis ferè similes, in quinos diuisas digitos, quorum singuli membranis intertexti, ternis articulis, pusillísque unguibus præditi sunt: posteriora verò crura, hoc à prioribus distant, quòd etsi in totidem digiios atque articulos diuisa sint, magis tamen ad piscium caudas, aut vespertilionum alas, aut anatum vel anserum pedes accedere videntur. Quamobrem ad ambulandum minus quàm ad natandum habilior est Phoca. Genitale maribus oblongum est, fœminis ad terrestria accedens, coeúntque animalium retro mingentium more. Proinde Phoca renes solidissimos habet, & forma bubulis similes, ac nullo (ut etiam Delphinus) felle præditus est. {21}
Φόκα, Vitulus marinus: Italis, Vechio marin: Gallis, Loup de mer, ou Veau de mer. {22}
Hippopotamus.
17. Undis quoque mergitur hippopotamus, & dubiam vitam agit, quadrupes est, monstríque aquatici speciem referens: sed marinus non est, Nilóque tantùm gaudere percepimus: de cuius nomenclatura, hoc non sine magna ratione controuersum esse video, quòd non tam eius species ac forma equum terrestrem, quàm porcum, vitulum, aut bouem referat. Est enim eius forma: capite, quod vel bouinum, vel vitulinum dici possit: reliquo corpore ad porci figuram magis accedente. Quamobrem Bisantini, apud quos mihi aliquando viuus hippopotamus conspectus est, vulgari lingua modò porcum, modò bouem marinum appellarunt: quæ res nonnullos, eósque paulò eruditiores, commouit ut dicerent, nostris temporibus visum nunquam fuisse hippopotamum. Cui sententiæ nisi ego rerum potius, quàm vocabulorum essem studiosus, facile subscriberem. Verùm in diuersum me pertrahit, antiquorum numismatum atque hippopotamorum figura: quæ si (quemadmodum in Delphino diximus) naturalem referat, certe plurimum accedit ad eam quam ante viuum animalis corpus Bizantii delineare iussimus. Prius igitur antiquam effigiem te inspicere cupio, ut quantum ad nostram quæ deinceps tibi proponetur, accedat, facilius iudices. Desumpta est autem ab aurei Adriani numismatis altera facie, cuius nobis aliquando fecit copiam Io. Grollerius Insubrium quæstor, antiquarum rerum studiosissimus. {23}
Hippopotamus numismatis Adriani, cuius nobis copiam fecit Quæstor Grollerius. {24}
18. Talis autem est hippopotami, quæ Bizantii vidimus, figura. Caput huic enorme fuit & ad reliqui corporis collationem indecentissimum, quale vaccinum esse diceres, nullis præditum cornibus, auribus ursinis, breuibus ac subrotundis, oris rictu usqueadeò vasto, ut leoninum superaret: certe humanum caput æquare potuisset. Patulas habebat nares, labra repanda atque resima, dentes prorsus equinos, obtusos tamen: oculos ac linguam prægrandes: collum, ut piscibus nullum, aut admodum breue: caudam, ut porci ac testudines, rotundam: reliquum obesissimi cuiusdam porci corpus esse diceres: pedes ita breues, ut quatuor à terra digitos vix attolleretur: ungulæ in porci formam diffissæ: quæ res nos inducebant, ut id animal non bene natare, sed fundum fluminis inhabitare, ac passim in Nili profundo diuagari crederemus. Omnino enim quicquid huius monstri, ludis publicis à Romanis imperatoribus populo ostendebatur, id è Nili paludibus adferri solebat: imò etiam quod Turcarum imperatori oblatum, atque à nobis conspectum fuerat, inde processisse certissimum est: cuius rei fidem faciet Colossi figura, Nilum Ægyptium Romæ in Vaticano referes, ex qua nos Hippopotamum ut hîc depictum vides, excerpsimus. {25}
Hippopotamus ex colosso Nili alio excerptus. {26}
Neptunius equus à quibusdam hippopotamus, & hippocampus falsò creditus.
19. Permagna fuit antiquorum in suis fabulis libertas, quarum venustatem, dum obscura quadam veritatis umbra obtegere conarentur, verisimile quiddam efformauerunt, quod credulas hominum mentes fumosa quadam inanitate obtenebraret. Itaque factum est ab eis, ut quemadmodum volanteis in aëre columbas, pauones, aquilas, suorum Veneris, Iunonis ac Iouis numinum currus ducere confinxerunt: sic etiam tridente insignem Neptunum à quibusdam veluti hippopotamis per aquas deduci præeuntibus Nereidibus voluerint. Horum autem hippopotamorum ac Nereidum formam pro pictorum libidine in magnam spectantium admirationem sic commenti sunt, ut Hippocampi cuiusdam potuis, quàm Hippopotami rationem habuisse videretur: quod etiam in Augusti, multa insigniora reddente numismata, capricorno facilè apparet. Quis enim hanc capricorni formam genuinam esse unquam iudicauerit? Falluntur ergo plurimum, qui vanis antiquorum picturis tantam adhibent fidem: non enim est re vera Hippopotamus cauda Delphinea, aut in girum contorta: neque Romanis alius unquam apparuit fluuialis equus ab hoc, quem suprà ostendimus. Sed ea fuit principum, nominis sui celebritati atque admirationi studentium, ambitio: ut dum se terra maríque dominari significare vellent, duo insignia utriusque elementi animalia, equum ac Delphinum, inter se coniungerent: quod effictum monstrum quia ad deiectamenti marini figuram (Hippocampum vocant) accederet, etiam Hippocampi nomen quibusdam retinuit: de quo secundo libro suo loco disseremus. Talis autem est equi Neptunii, quem falsò quibusdam Hippocampum & Hippopotamum appellare libuit, figura. {27}
Fabulosus equus Neptuni. {28}
Fiber.
20. Sunt etiam mari ac fluminibus sui canes, quemadmodum porci, boues, ac cætera animalia terrestribus respondentia. Horum alii cæteros pisces, veluti venatici canes insectantur, de quibus in cartilagineis suo loco postea dicetur: alii venaticorum canum similitudinem habent, & utranque vitam degunt, maríque ac fluminibus gaudent, vorandorum ac deprædandorum piscium caussa potius, quàm ut illic quiescant, aut fœtus edant. Huius generis est, qui Castor & Fiber à Latinis, ab Aristotele Latax, vulgo nostro Beuerus, un Bieure, appellatur. Cuius magnitudo, rusticum mediocris notæ canem non excedit: pedibus tamen est breuioribus, neque quatuor digitis à terra elatus, quorum anteriores caninis respondent, atque ungulati sunt: posteriores, digitos oblongiores habent, latiore membrana intertextos, ut in palmipedibus, atque adeò anseribus videmus, quibus in terra minimè valet. Quamobrem suas cauernas non longè à litore seligit, è quibus exiliens, protinus in flumen aut mare ad conquirendum victum immergitur. Unde etiam ab Aristotele κολυμβητὴς, hoc est, urinator appellatus est. Cæterum corpore est recurto, catelli pinguis modo, capite breui ac rotundo, auribus atque oculis paruis & orbiculatis, nare anteriore, ut in felibus diffissa, ac barbis longioribus obsessa, dentibus anterioribus quaternis (ut in muribus oblongis falcatis & validissimis) quorum superiores longi quidem sunt, sed inferiores extra maxillam prominent, superioribus longiores: posteriores ad talpinos aut porcinos accedunt. Pelle vestitur spissa, villosa, ad ichneumonem accedente, nigriore tamen, ex qua chlamydes & chirothecas aduersus imbrium & frigoris iniurias conficere solent. Verùm ea usque ad caudam tantum talis est. Est enim Castoris cauda, quiddam veluti natura diuersum à reliquo huius animantis corpore: nam ea magis ad piscem accedit. Unde Lotharingis per ieiunia in deliciis habetur, quòd ea murenam bene præparata ipso gustu propemodum referat. {29}
21. In maiori Castore sesquipedalis est, senos digitos lata, duos crassa, quatuor interdum librarum pondò, ad margines in tenuitatem desinens, membrana glabra, ac liuida, contecta, super quam linæ quædam squamas dimentientes incredibili artificio depictæ sunt: Cætera introrsum neruosa est, ut integrum piscem pinnis carentem, ac soleam referentem dixeris, qua veluti gubernaculo quodam in aquis utitur. Quod autem ad internam totius Castoris anatomen spectat: in eo certè nihil magis admirandum, aut scriptione dignum esse duxi, quàm testes, quibus pro corporis exiguitate, adeò ingentibus ac crassis præditus est, ut hi ad taurinos accedant, in quibus rotundi calculi, oui magnitudine, mihi plærunque conspecti. Sunt autem hi medendis corporibus permultum utiles: quamobrem à mercatoribus magna solertia disquiruntur, magnóque vænire solent. Fabulam esse putat Dioscorides, quòd Castor à venatoribus excitatus, sibi testes execet, cùm illuc usque caput extendere nulla ratione possit. Verum quidem esse potest, mercatores aut venatores, post exectos Castoris testes, corpus ita viuum aliquando demisisse, ac nonnullos postea repertos fuisse castores, testibus carentes. Proinde huiusmodi amphybio Europa nostra abundat, ut apud Burgundiones Lotharingos atque Austrios permulti cicures etiam hodie reperiantur. Huius genuinam formam ex sequenti figura conspicito. {30}
Lutra.
22. Castorem refert (si caudam adimas) quæ Græcis, Latinis, ac vulgo quoque nostro ab immergendo atque eluendo Lutra appellatur: ac quòd aquas incolat, piscibus infensissima, quibusdam Græcis ἐνυδρὶς, quódque venatici canis in morem, prædam in fluminibus disquirat, ab Aëtio atque ÆlianoCanicula fluuiatilis dicta est. Amphybii genus, fibrorum numero adscriptum, hoc tamen ab his distans, quòd Fiber utrique aquæ & falsæ & dulci, Lutra mari nunquam immergitur. Caput illi est caninum, dentes quoque ad canem venaticum accedentes: aures Castoris: sed graciliori & longiori est corpore, oblongámque teretem, & in fastigium desinentem caudam gerit. Vulpinis est cruribus, paulò crassioribus tamen, quibus magis in aqua, quàm in terra valet: habet enim posteriores pedes planos, & membranis communitos, ut in Castore dictum est: pelle contegitur minus, quàm Castor spissa: frequenti ac breui pilo conspersa, colore nonnihil ad castaneum accedente, quæ nobis per hyemem maximo est usui, magnóque pretio diuendi solet. Cuius etiam caussa, nostri venatores magna sagacitate lutris insidiari solent: atque earum vestigia in litore, excrementorúmque piscium aristis commixtorum naturam obseruare solent: piscibus enim Lutra vescitur, lacubus, stagnantibus & quietioribus fluuiorum aquis infensissima, quos magna solertia, magnóque impetu exterrens ad litorum cauernulas adigit, ut facilius intercipiat, copiosioréque præda perfruatur: quanquam famem teneris etiam herbarum asparagis arceat. Cæterum cuniculos non longè à litore sibi excauat, à quibus mane exiliens, amplius quàm duo miliaria sursum contra aquæ defluxum tendit, ut postea piscibus saturata, facilius secundum aquæ decursum in destinatam sibi cauernam redeat. Plures catulos suis uberibus lactat, quos prouectiores, atque adeò matres ipsas, venatores per hyemem defluxis plantarum foliis peruestigare solent. {32}
Lupus marinus.
23. Non est prætermittenda hoc loco Lupi marini pictura ac descriptio: de quo, etsi à veteribus nihil, quod sciam, hactenus traditum fuerit: tam insignis est tamen eius siue prædonem, siue monstrum marinum dicere volueris, forma, à Labrace longè diuersa, ut particularem sibi descriptionem promereri videatur. Amphibium autem est animal, piscibus magna ex parte famem exaturans. In Oceani Britannici litore aliquando conspectum, sic terrestrem lupum referens, ut non immeritò lupi nomen apud vulgum retinuerit. Cicurem diu vixisse aiunt, capite enormi, oculus permultis undecumque pilis adumbratos gerens: nare ac dentibus caninis: robustísque barbis ore obsesso: pelle, villis erectiorinbus, hispida: nigris maculis, undique (ut & totum corpus) distincta: cauda oblonga, crassa, villosa ac spissa, cætera lupum referens. Quemadmodum ex pictura, quæ nunc tibi proponitur, facilè cernes. {34}
Mus aquaticus.
24. Muris aquatici naturam ac descriptionem ab antiquis prætermissam fuisse miror: cùm sit amphibium animal, atque herbosis amnium ripis frequentissimum: id autem ab iis factum est, vel quòd eius utilitatem illi nondum percepissent, vel quòd superfluum existimarent huiusmodi animalis genus inter aquatilia connumerare. Quanquam Plinius ea muri marino aut aquatico tribuat, quæ certè testudini debentur. Sed hoc reuera fatendum est, magnam esse huius cum rattis, hoc est maioribus nostris muribus similitudinem: hoc dempto tamen, quòd fœminæ tres excernendis excrementis (urina, fæcibus, fœtu) meatus extrorsum distinctos præ se ferant. Proinde mus aquaticus præter aliorum naturam, etiam maximos amnes natando traiicit: herbam depascitur: ac siquando ab origine sua, ac consueto domicilio recedat, iisdem frugibus vescitur, quibus & cæteri mures. Porinde Nilo, & apud Strimonem frequentissimus est: quo in loco, sub noctem, sereno tempore deambulantes permultos ex aqua in ripam concedere, & aquatiles plantas erodere, atque audito strepitu rursus in aquas demergi multoties conspeximus. {36}
De amphibiis bipedibus viuiparis. Cap. v.
25. Ut sunt permulta naturæ in terris pro arbitrio ludentis miracula: sic etiam in mari ob raritatem, & formæ varietatem propè incredibilia eiusdem artificii monstra obuersantur. Quis enim non admiretur, quòd ab antiquis de Tritonibus, Syrenibus, Nereidibus, Naiadibus, ac plærisque aliis marinis monstris scriptum est? Vix enim fabulosum esse putant quidam, quod recenset Plinis, Tiberio principi ab Olysiponensium legatis nuntiatum fuisse, visum, auditúmque in quodam specu Tritonem concha canentem, qua noscitur forma: Imò neque falsam Nereidum fabulam existimant, qua squamis modò hispidum corpus, humanámque effigiem habere circumfertur: quarum etiam morientium gannitum tristem quosdam accolas audiuisse refert Plinius: quod æquè fortasse verum est, atque id quod de Faunis ac Satyris ab antiquis est proditum: quorum monstrorum nonnullos se aliquando vidisse quidam ex sanctissimæ vitæ, nostræ religionis principibus viris, suis scriptis testati sunt. Quinetiam rumor est, postremis hisce diebus in Noruagia, ab infinita populi magnitudine, squamis armatum piscem viscum fuisse, atque humana facie: qui posteaquam secundum maris litus diuitissimè ambulasset, confestim in mare se proiecisse. Quod ferè ad Plinii testimonium accedit, qui se habere authores in esquestri ordine splendentes affirmat: visum ab his, qui Gaditanum Oceanum habitant, marinum hominem, toto corpore absoluta similitudine, nocturnis temporibus nauigia ascendisse, statímque degrayari quas incederet partes: etsi diutius permansisset, etiam mergi. Neque hoc quoque prætermittendum, quòd in Batauinis annalibus de pisce Episcopo scriptum est, quem prope Poloniam anno 1531 captum fuisse Cornelius Amsterodamus Gilberto Phisico Romæ scripsit, ac Regi Poloniæ oblatum:cuius corporis magnitudo, facies ac cultus talis erat omnino, qualem videmus Episcopi cuiusdam Romani, sua mitra, suísque reliquis ornamentis induti figuram. {38}
26. Verùm etiam ex Pomeranico in quendam lacum eiusdem regionis per inundationes maximas piscem mulierem captum, & ad Edam, eius regionis urbem, deportatum, idem Cornelius scripsit: cui ad muliebria munera exequenda, promptitudinem quandam fuisse recenset, atque aliquot post annos, cum eius loci mulieribus vixisse: sed ea nunquam loqui potuit.
Monachus piscis.
27. Monstrorum superius enumeratorum figuram ac formam quibusdam in locis reperiri facilè crediderim, si verum est quod de Monacho pisce in Noruegia apud Diezunt appellatos populos, iuxta oppidum Den Elepoch repertum fuisse tradunt: cuius formam sequens figura te docebit. Tres tantùm dies vixisse aiunt, ac nullam vocem edidisse, præterquam suspiria quædam, summum mœrorem ac luctum referentia. Ex quibus omnibus, quæ etiam ludens natura facere possit, nobis facilè confiderare licet. {39}
De amphibiis quadrupedibus ouiparis. Cap. vi.
28. Amphibiorum quædam, etsi quadrupeda sint, hoc tamen à superioribus distant, quòd oua pariant atque exdudant, ex quibus etiam paruis, ingens interdum animal assurgit, ut mox in Crocodilo docebimus. Cui nos ob similitudinem Scincum, & Cordulum adiungemus: ac quia de ouiparis amphibiis a gebatur, locus etiam hic idoneus visus est, in quo testudines ac ranam fluuiatilem describeremus.
Crocodilus niloticus.
29. Crocodilus, nomine ac forma omnibus ex æquo notissimus: Niloticum animal est, amphibium, quadrupes, lacertosi generis: ouiparum, pisciuorum, ex parua origine in maximam molem crescens: dentibus longis, exertis, pectinatim utrique maxillæ infixis, quarum superior tantùm moueri conspicitur: lingua pro corporis magnitudine adeò exigua, atque inferiori maxillæ ita inhærente, ut solum eius vestigium esse credas. Nullo est hominibus usui, sed magnæ illis admirationi, magnóque detrimento potius: ut qui veluti lachrymas edens, viuos deuorare existimetur. Quamobrem crocodilo noctu diúque insidiantur indigenæ, eiúsque cutim salitam ac tomento conditam nostris mercatoribus diuendunt. Ea est rugosa, multis in tergo tuberculis armata, subtus læuis, sursum verò sessilibus squamis aspera, ingenti cauda prædita, coloris undecunque cinericii: à qua vasta ac breuiora crura emanant: pedibus in quinos digitos diffissis, robustissimis ac prælongis unguibus communitis, quibus terrestria animalia, atque adeò humana corpora discerpere creditur. Huius figuram multa veterum numismata referunt, multæque urbes pellem eius ad insignem plebis admirationem, in palatiorum eminentioribus locis collocant: cuiusmodi Lutetiæ in plærisque sacris ædibus, atque adeò aula forensi maiore videmus. Cæterum Crocodilus Niloticus, cuius mox picturam cernes, terras interdiu, noctu paludes incolit, quatuórque hyemis menses inedia transigit in specu, atque oua parit {41} circiter sexaginta, anserinis ferè similia, candida, quæ terræ gremio commissa, eius calore excluduntur. Aiunt præterea trochilum auem admodum pusillam, apertis dormientis crocodili faucibus inuolare, eiusque dentium purgamentis viuere.
Crocodilus terrestris.
30. Crocodili genus aliud est terrestre tantùm, haud ita procerum, Ægypto atque Arabiæ peculiare, reliquis animalibus infensum: lacertam prouectiorem, ac maximam esse dixeris: à qua tamen præter duritiem, ac cutis firmitudinem hoc distat, quòd caput, crurúmque articulos, atque adeò pedum digitos squamosos gerat. Verumetiam à Nilotico Crocodilo, hoc differt, quòd caudam habeat in clauæ modum tuberculis elatioribus asperam, qua corpora quibus insultat, atrocissimè diuerberare creditur: huius formam sequenti pictura condisces. {43}
Ichneumon.
31. Crocodilo Nilotico fato quodam naturæ infensus est, ac propè lethalis Ichneumon, quemadmodum & Delphino Hamia, Thynno Asilus, & reliquis quoque piscibus culices ac pediculi. Quod quum inter cætera naturæ ludicra magnopere admirandum esse censeam, cúmque multis ob id rationibus adducti veteres, Ichneumonem inter amphibia connumerarint (litoralis enim & Nilo æquè peculiaris est, ac nostris lacubus & amnibus Lutra) eius ob is picturam ex vera effigie à nobis cum Crocodilo conspectam hos loco proponere æquum esse visum est. Est autem Melis corpore, eodémque pilo, recurtis pedibus, nigris, capite oblongo, nare prominula, mustelam iratam esse diceres: cuius ea est natura, ut dormienti Crocodilo magno impetu in fauces irrumpat, ut ab eo deuoratam escam depascatur, qua abunde exaturatus, Crocodili ventrem erodere atque ipsum enecare traditur: alioqui magnus est Ægypti serpentium depopulator. Quamobrem huius loci vulgus Ichneumonem in priuatis domibus, ut & nos feles educat, murémque Pharaonis appellat: neque verò vulgo nostro credendum esse duxerim, qui aliud quadrupedis, latioribus veluti tabellis loricati genus (Tattoum vocant) pro Ichneumone assumunt: est enim ab hoc longè diuersum animal, ut ex hac pictura cernes. {45}
Scincus.
32. Scincus eandem cum Crocodilo naturam habere creditur, unde Crocodilus minor à quibusdam appellatus est, nullúmque præterea vulgare nomen habet. Proinde quadrupes est, lacertæ viridis aut salamandræ magnitudine, ut pollicis crassitiem quadrantísque longitudinem non excedat, colore candido, quibusdam lineis in dorso puniceis transuersis, Cerastis modo, distinctus. Cætera Cordulum refert, nisi crassiore atque oblongiore esset corpore, cauda rotunda, squamísque undecunque scateret, quas cum piscibus ut & laterales lineas communes habet: sed ossibus præditus est: ob medicamenta alexipharmaca, ab antiquis medicis iampridem instituta maximè desideratus, & ad Veneris stimulos multum expetitus: alioqui edulis non est. Asiæ & Europæ peregrinus: Ægypti, Indiæ & Mauritaniæ alumnus, præsertim apud Memphim, quo in loco indigenæ, exenteratos, ac sale vel nitro inueteratos scincos mercatoribus diuendere solent, quos isthic adferant. Sed ea est seplasiariorum nostrorum malignitas, ut eius loco, Cordulum ubique, magno nostre incommodo supponere ac substituere soleant: de quo post ostensam scinci figuram dicemus. {47}
Cordulus.
33. Cordulum Aristoteles, κοίρυλον Numenius vocat, id salamandrini amphibii genus, quod pharmacopolarum officinæ fallò pro Scinco exponere solent. Viuiparum animal esse comperimus, admodum alacre, in quo salamandriam excedit: Scinco multò minus, branchiis præditum, pinnis lateralibus carens, caudam laxam & latam habens, Siluri modo (quoad paruum magno licet conferre) minimè squamosum, tergore nigricante, ac glabro, tuberculis tamen horridulo, quódque facilè glubi potest, digitísque attrectatum lacteum humorem ut Salamandra emittit, qui naribus admotus virulentem quidpiam referat: rostro obtuso, dentibus asperioribus communito, digitis anteriorum pedum in quaternos, posteriorum in quinos articulos diuisis: quod dum per aquam fertur, pinnam carnosam erigit, quæ à vertice secundum dorsum usque ad caudam protensa, ipsam ambire conspicitur: quamobrem sinuoso corporis impulsu, Siluri, Anguillæ ac Murenæ modo natare solet. Proinde quòd ad eius interiores partes attinet, linguam ranæ fluuiatilis modo spongiosam habet, qua glutinis more facile ad os adducit hirudines fluuiales & terrestres oniscos ac lumbricos, quibus præcipuè vescitur: ob ídque circa fauces quiddam veluti carnosum ad linguæ radicem illi extuberat. Cæterum costis ac sterno, ut & salamandra caret, ossáque pro spinis gerit, cor spongiosum, dextro lateri incumbens, cuius auricula sinistra maiorem pericardii partem occupat: pulmonibus caret, branchiis enim præditus est: hepate est nigerrimo, ad conuexam partem aliquantulum bifido, liene subrubro, ventriculi fundo adhærente: renibus spongiosis, cruribus ferè incumbentibus, qua in parte (& circa spinam) carnosus tantùm comperitur: alio qui ad pectus, & sub ventre totus cutaneus est: oua gerit in bicorni vulua per ordinem, ut in viuiparis cartilagineis disposita, quæ rufo quodam adipe fouentur, ex quibus postea viuos fœtus, eósque numerosos, ut & Salamandra excludit. {49}
Testudines.
34. Ouiparorum amphibiorum quadrupedum naturam habent omnes ferè testudines, quas Aristoteles generali vocabulo Chelonas, Italia Galanas, Gallia Tortuas nominat: quarum etiam figuram Peloponnenses in suis numismatis referentes ob id Chelonia appellarunt, unde Eupolis obolum Calichelonium vocauit. Hæ verò testudines, etsi præter aliorum, quos descripsimus, aquatilium quadrupedum morem, concha longè durissima contegantur, quia tamen lacertosi generis esse nemo negauerit, post Crocodilorum species iure describendas esse duximus. Harum nonnullæ marinæ sunt, aliæ fluuiatiles, aliæ verò nemorales. Marinas testudines Plinius mures marinos nominat, quas Oppianus inter eos pisces, qui longius è mari in agros euagantur, annumerat. Duorum sunt discriminum, longæ ac rotundæ, ambæ litorales. Longæ tamen magis pelagiæ, quæ (ut & reliquæ omnes) dum paulum in aqua steterunt, per eius summum tantis per caput exerunt, dum externo aëre (quod & vitulis marinis accidit) pulmones, quos carnosos & sanguineos habent, saturauerint. Testudines enim in mari per nares spiritum trahere necessarium fuit, cùm branchiis careant, vesicam quoque ut & reliqua quadrupeda terrestria habent. Omnibus item testudinibus hoc est peculiare, ut mortuæ sicut & delphini supinæ fluctuent. Mares planam subtus testam, fœminæ concauam habent. Oblongas testudines omnium maximas in portu Torræ rubri maris ciuitatis frequentes vidimus, quarum testæ, vanni bene magni longitudinem ac latitudinem exæquant. Caput habebant admodum solidum, atque os ita durum, ut vel crassissimos afferes eroderent. Proinde omnes edules sunt, atque optimi gustus: sed Græcis per religionem his non licet uti, fluuiatilésque præter magnitudinem omnino imitantur, quemadmodum & marinæ rotundæ ad terrestres ac nemorales ipsa forma accedunt, quarum plurimas in foro Veneto me vidisse memini, calice conuexo, multis tuberculis elato, inæquali tegmine, in {51} gyrum crenato duro, rigidóque, utrinque decliui, ac cataphracti clypei modo in rotunditatem desinente: cauda breuiore, capite admodum duro, rostro aquilino, ferè osseo, dentibus & lingua carente, adunco, cuius margines cultelli in morem secare posset.
35. Fluuiales testudines, Aristoteles hæmidas vocat, quas à cheloniis secernere videtur: ob id (ita enim puto) quòd lato neque ita conuexo dorso appareant. Græci ποτάμια χελώνια vocauerunt PliniusLutarias testudines appellare maluit, quòd luto ac cœnosis paludibus oblectentur: à marinis testudinibus ipsa tantùm testæ vastitate distant. Sunt enim harum, quemadmodum & marinarum, quædam longæ, aliæ etiam rotundæ.
36. Montanas testudines Græci ὀρεινὰς, nostri nemorales, alii terrestres appellauerunt, omnium longè delicatissimas, ac magis salubres: quamobrem à medicis in resumptiuo victus genere, hecticis, & marasmo ac tabe laborantibus præcipi solent: offerunt autem eas capitibus ac pedibus ablatis, vel furno, vel testa exassatis: vel cum pineis pistaciis & saccharo subactas, ex quibus alimenti genus conficiunt quod tortugatum nominant. Mulæ sunt in Thracia, Macedonia, & apud nostro Linguoccitonicos, quarum forma ad marinas rotundas, sola magnitudine dempta, accedit.
37. Inauditum antiquis testudinis genus apud Turcas è longinquis regionibus allatum vidi: cuius testa rara est ac pellucida, chrysoliti colorem mentiens, ex qua Turcæ cultellorum manubria efformant, tanti pretii, ut etiam clauis aureis exornare non dedignentur. {52}
Ranæ.
38. Ranam, amphibium esse quadrupes ac vocale, nemo inficiatur: aquis innatat, saltando per terram graditur, ac coitus tempore ololiginem edit (ea enim est ranæ vox, quam probè Aristophanes confinxisse videtur), Batrachum Græci vocauerunt, vulgus nostrum Grenoillam. Multorum quidem est generum, sed palustris ac marina tantùm edulis est. Rubetam ac viridem paruulam ad medicamenta potius utilem esse compertum habemus: venenata est quæ cœnosis antris ac cloacis plantarúmque radicibus, & sub terra altè defossa reperitur, rospum & buffonem nominant: è cuius capite detracti calculi, oculis ac venenatis poculis mederi falsò circulatorum vulgus autumat. Hi enim potius à rubetæ cerebro detrahuntur: vulgus nostrum crapodinas appellat: quas ab antiquis Chelonites vocatas postea docebimus, cùm de lapidibus nomen à piscibus habentibus à nobis differetur.
39. Rana marina ad palustrem accedit, sed cartilagines habet ossium loco, éstque palustri procerior, atque æstuariis frequens, ut paulò pòst suo loco tractabitur.
40. Rana palustris paucis antehac annis in cibis apud nos expetita, ore est prægrandi, nullis dentibus prædito, quod foras ex aqua, testudinis modo, emittit, ut auram excipiat: chamæleonem in cibo capiendo imitatur, vescitúrque muscis, locustis, millepedibus, erucis, culicibus: quibus dum insidiatur, linguam ternûm digitorum longitudinis foras exerit ac vibrat, in cuius extremo spongiosus quidam veluti mucus, visci modo, quicquid contingit, agglutinat, ut integrum scarabeum plerumque in aluum demittere conspiciatur. Ad quod munus ossicula utrinque duo in radice linguæ (ut & serpentes) habet, quibus ipsa miro naturæ artificio confirmatur. Sed & hoc multò maiore admiratione dignum est, quòd post semestrem vitam, ranæ in limum resoluantur, vernísque rursus aquis renascantur. Attamen oua pariunt, coeunt, fœtúsque emittunt continuo veluti filo sibi cohæcrentes (carnes mi {55} nutim conscissas ac nigras esse dixeris) gyrinos vocant, oculis & cauda insignes, qui mox in posteriores pedes abeunt. Ranæ hepar in tres lobos distinctum est, sub quo una utrinque pulmonis pars apparet: lienem quoque rotundum, & paruum habet: intestina nodulis intercepta, vesicam, testes, ac cætera ferè interiora membra reliquis animalibus terrestribus similia.
Chamæleon.
41. Dictum est ranam ad Chamæleonem hoc ipso accedere, quòd in capiendo cibo eadem ferè nitatur industria. Hoc autem ut certius ex scripto ac pictiura appareat, de Chamæleone hoc loco dicere instituimus: est enim paludibus etiam frequens animal. Chamæleon igitur duplex à nobis conspectus est. Alter in Arabia pusillus, lacertam viridem non excedens, colore albicante, subfuluis ac rubentibus maculis distinctus: alter in Ægypti æstuariis frequens, corpore, duplo quàm Arabicus, maiori: colore inter indicum & viridem ambiguo, quem ex luteo in fuluum variè commutare solet: unde verficolorem Chamæleonem antiqui appellauerunt. Uterque autem Chamæleon capite est cristato in camelopardalis modum, duobus utrinque ossiculis in summa fronte prominentibus: lucidissimis oculis, pisi magnitudine, sola pelle contectis, ut quod ab ea extet, milii magnitudinem non excedat: admodum flexilibus, ut altero sursum aut deorsum inspiciente, alter, præter cæterorum animalium morem, aliò intentus esse possit. Iners est animal ut & Salamandra, neque currere ut lacerta potest. Quamobrem hominum conspectum non refugit, nec facilè terretur, imò nec morsu hominem appetit. Arbusta conscendit ob viperarum ac cerastarum metum. Famem octo menses, atque interdum annum ferè integrum tolerat. Unde falsò creditum est, eum nihil edere, ac vento ali: nam cùm pulmonibus magnis per ventris latera exporrecttis præditus sit, ventum intrò magno {56} impetu attrahit, eóque intumescit, foramina ad nares & auditum habet. Oris rictum amplum, maxillas dentibus serratis supra & infra communitas, quales in Tephloti serpente videas. Linguam teretem sesquipalmum longam, quam à longè in insecta, quibus maximè vescitur, vibrat & mucore quem in extremo spongiosum habet, muscas, scarabeos, locustas, formicas ad sc adducit. Lineam habet sub ventre squamulis denticulatam, albam, ad caudam usque protensam, adeóque artificiosè in huius animalis pedibus natura lufit, ut anteriores eius pedes à posterioribus maximè dissideant. Anterioribus enim ternos intra digitos extra binos, posterioribus autem ternos extra: intra autem binos posuit. Duodecim oua excludit, longa, lacertarum modo: cor habet muris domestici magnitudine, hepatis lobos duos: quorum sinister maior est, folliculis fellis grani hordei magnitudinem non excedit, sinistro hepatis lobo inhærens: eius figuram sequens pictura te docebit. {57}
De cartilagineis viuiparis oblongis. Cap. vii.
42. Multæ sunt cartilgineorum species: viuiparorum enim alii tam oblongi, quàm plani. Ouiparorum rursus totidem sunt notæ. Cartilaginei autem dicuntur, quòd ossium vel spinarum loco, quiddam habent medium ac flexile, quod cartilaginem vocant. Aristoteles cum quibusdam antiquissimis Græcis huiusmodi aquatilia σελάχια, ἀπὸ τὸ σέλας ἔχειν appellauit, hoc est, quòd cutem noctu splendentem ac relucidam præ se ferant. Nos ergo de viuiparis obllongi primùm dicemus, quos à planis ipsa tereti atque oblonga forma distinguere oportebit. Tales sunt Carcharias, Libella, Vulpecula, Simia, Serra marina, Galei ac mustelæ omnes, quorum descriptio mox subsequetur.
Canis carcharias.
43. Carcharias, caniculæ genus est admodum ferox, inter cetacea connumeratum: magnitudine Thynnos superans, quos & deuorare creditur. Marinos canes dentium voracitate, ordine multiplici, atque acumine refert. Unde Asiaticorum vulgo marini canis nomen habuit. Proinde ad Zigænam, Simiam, Vulpeculam, ac Galeos omnes (qui pisces cartilaginei sunt generis) branchiis, pinnis, cauda, cute, atque adeò corporis habitu (dempta tamen magnitudine) accedere videtur. Tantæ est apud Noruagios magnitudinis, apud quos Perlzfisch (quasi montanum piscem dicerent) appellatur, ut ducentarum librarum pondus nonnumquam excedat. Exiccatos autem asseruare, atque ex eorum cadaueribus marina monstra ementiri solent. Cæterum capite est amplo, rostróque in mucronem exporrecto, ore usque adeò vasto atque capaci, ut quodlibet eius maxillæ latus sex & triginta dentibus præditum sit: quælibet autem maxilla duos & septuaginta comprehendit dentes: quæ summa est in utraque {59} centum quadraginta quatuor dentium: quorum anteriores magis rotundi, posteriores verò lati, atque in cuspidem efformati sunt. Validi tamen omnes, quales in Lamia describemus. Laterum ac tergoris pinnas longè quàm in quouis sui generis cartilagineo pisce maiores gerit: quibus minor est quæ ad caudam protenditur. Podicem inter duas pinnulas habet: ac quod ad eius caudam attinet, ea cubitalem æquat longitudinem, eóque ad vulpeculam accedit, (quam Veneti porcum marinum vocant) quòd eius superior pars, quæ vertebris communita est, altius attollitur, quàm inferior quæ crescentis lunæ figuram exprimit, quarum inter capedinem dimidia linea explere potest. {60}
Κύων καρχαρίας, Canis carcharias: Noruagi Perlzfisch.
Libella.
44. Zigænam Græci, Libellam Latini vocauerunt, fabrorum lignariorum & architectorum instrumentum, è quo dependente perpendiculo, rectas parietum ac lignorum facies oculorum nictu pernoscunt: cui instrumento quòd is piscis (cuius picturam vides) veluti adamussim respondeat, Oppianus, {61} Galenus, Plinius, cæteríque doctiores, Zigænæ ac Libellæ nomen indiderunt: nos vulgò Niuellum appellamus: quod instrumentum inuersum, quia ad arcus & tormenti bellici similitudinem accedat, Itali Balistam nominare maluerunt: Massilienses à dentium sæuitie Cagnolam, atque à feritate Iudæum, & fortassis à deceptione Baratellam incerta nomenclatura dicunt. Cetaceus est piscis, cartilagineus, rotundus, oblongus, horridus, ac planè monstruosus, Mediterranei ad Smirnam maxima incola mustelini generis, damnosus magis quàm utilis. Quamobrem natura carnem insipidam, & humanis corporibus noxiam illi tribuit: dentésque (quos in quinque ordines digestos, numerosissimos, planos, ut Carcharias gerit), sub cute ad prædam reconditos, atque oculus præter aliorum morem in pronam capitis partem excauatos, ut deorsum potius, quàm sursum leonina quadam voracitate conuertat. Cætera pinnis cute, ac branchiis planè mustelam refert, sed tanta asperitate non horret.
Vulpecula.
45. Ἀλωπέκιον Græci, Latini Vulpeculam dixerunt, cartilagineum piscem mustelini generis sesquicubitalem, atque interdum longiorem, fulua, asperrima, minime tamen squamosa cute præditum, quæ perpoliendis artificum operibus apprime idonea effet, nisi difficillime à copiosa quæ illi subest pinguedine diuelleretur: quamobrem Italorum vulgus piscem hunc Porcum marinum appellauit. Proin de insulsam & cacochymam carnem habet operariorum ac rusticorum cibo destinatam, ellychniis ac pellium concinnatoribus utilem, cuius etiam hepar sex interdum olei libras colliquatum effundat. Corporis huius pileis moles est triquetra: capitis superior pars, ad Bufonem vel Aquilam marinam, inferior ad porcum accedit, branchiarúmque foramina mustelæ aut catti similia gerit: ac quo loco cæteris animalibus aures videas, eo in loco natura sub pinnis ad hoc destinatis foramina quædam, quina utrinque occultauit, excipiendæ atque emittendæ aquæ accommodata. Cæterum lucidissimos habet oculos, per medium nigerrimos: os semper apertum, Sturionis modo: cuius maxilla superior pectinatim insertos dentes exerit, quibus accedunt alii paruuli in partes disseminati. Rostrum quoque veluti porcinum habet, quatuor foraminibus pertusum, quorum superiores inferioribus minores esse conspicies. Dorsum duabus pinnis communitum, quarum quælibet suo armata est aculeo. Caudam ad imum latiusculam, sursum in angulum abeuntem: nauiculæ temonem esse diceres. Ac quod ad interiores partes attinet, iecore est supramodum magno, albicante, in duos lobos diuiso, quorum uterque usque ad imum ventrem porrigitur, folliculum sub dextro satis latum, nigrum, copioso fello turgentem. Lienem præterea rubrum, circinnatum, stomacho insidentem, huícque circa mediam ventris regionem incumbentem paucas intestinorum spiras, quarum munus utrinque ad stomachum cuiusdam veluti uterculi absoluere videntur. {63}
Vulpecula Italica: à Venetis, Porco marino. {65}
Simia.
46. Cartilaginei generis est, quæ Latinis à vultus similitudine Simia marina, Genuensium vulgo à falcata duorum cubitorum cauda, Pesce Spada dicitur: Galeo, Libellæ, Hinnulo, ac reliquis galeis ipsa pellis forma ac constitutione ferè respondens. Ingrati alioqui saporis est, nulliúsque apud veteres memoriæ insignis, præterquam quòd aiunt, piscem hunc Delphino ægrotanti medicinam præstare. Branchias habet Galeis persimiles, pinnásque in tergore, & ad latera satis conspicuas, cutem ad Galeos accedentem, sed magis læuem.
47. Rumor est, Simiæ genus aliud in mari rubro reperiri: quod etsi potius ad torpedinem accedat, terrestris tamen Simiæ faciem refert, quibusdam alis præditam, ut ad aquæ superficiem quodammodo volare videatur. Sed hoc piscis aut monstri potius genus mihi nusquam conspectum est: prius autem Simia tum Romæ, tum etiam in. Ligustico litore aliquando visa est.
Serra marina.
48. Serram, ut Xiphium, aut Gladium, appellauerunt antiqui cetaceum ac cartilagineum piscem, magnæ interdum molis: cuius capiti quoddam veluti rostrum adnascitur per medium latum, in mucronem desinens: ad latera in multos veluti dentes utrinque serratum, in quo à Xiphio præcipuè differt. Est enim huic plana tantùm, & nullis dentibus distincta excrescentia. Proinde Serra, Indico ac magno mari frequens est, nostris litoribus ignota: imò neque antiquis, nec etiam nostris hominibus, præterquam solo rostro (quod à mercatoribus isthuc affertur) usquam compertum. Id autem est longitudinis interdum tricubitalis, sesquipedalis autem latitudinis, per medium planè car {66} tilagineum ac flexile: asperiuscula, eáque subcineritia cute contectum: ad cuius latera, octo & quinquaginta dentes propemodum osseos connumerare possis. Sunt qui Serpentis Linguam vulgari quodam errore nominant.
Galeorum multæ species.
49. Quos Græci Galeos, tam marinos quàm terrestres, Latini autem Mustelas, nostri nullo discrimine Marinos canes appellant. Horum multæ sunt species, multa etiam nomina consequutæ. Quidam enim ab asperitate vel læuitate, spinaces, aculeati aut læues: alii à maculosa cute Nebrides, qui & Hinnuli ac Stellares dicti sunt. Omnes litorales cartilaginei generis, ex ouis quæ intus concipiunt: viuos deinde fœtus miro naturæ artificio emittentes, qui etsi generis (ut dictum est) sunt eiusdem, tamen figuram, magnitudine, corporis constitutione, atque internis partibus, præsertim utero, plurimùm inter se differunt. Quamobrem diuersa nomina pro diuersis speciebus sunt adepti: quorum maribus geminæ velut apophyses ad excrementi ostium propendent, fœminis folliculus cartilagineus oblongus in vuluæ introitu quasi testaceus apparet: in quo albugineus humor concrescit, quem ante conceptum emittunt. Matriculam marinam è re ipsa vulgus vocat. Ea autem tricas quasdam à quatuor angulis tam multiplicibus nexibus intertextas habet, ut fidium inter se conuolutarum speciem referant. Hanc, ut melius qualis sit innotescat, hîc delineari curauimus. {68}
Matricula marina: Vulgo, Crapault de mer.
50. Proinde, ut Galeorum historiam absoluamus, hoc etiam animaduertendum est, fœminas suis maribus maiores esse: eásque senos vel octonos, atque interdum plures, omnibus partibus absolutos fœtus, pedali longitudine diuersis temporibus párere. Persæpe autem viuo emergente fœtu, ouis adhuc cru {69} dis & inexclusis scatet uterus, superiorem eius partem, quæ ad septum est, occupantibus: quorum alia dextro matricis cornu, alia sinistro concluduntur. At in catulis hoc præcipua admiratione dignum est visum, quòd nulla ipsi secundina contegantur, atque ab umbilici venosa quadam parte nutriantur. Quum enim oua foras non exeant, certísque vinculis matrici obuinciantur, amnio tantùm tunica opus habuisse videntur, quo iam efformato fœtu, & rimam quamdam in sterno inter pinnas, quæ ad branchias sunt, ducente, alimentum à matrice per vinculum seu umbilicum suscipit, adeò quidem tenuem, ut lyræ fidiculam non exuperet. Id autem alimentum, secundum tenuem ac exilem fidiculam in quandam veluti perulam fertur, quam ventriculum esse diceres, quo tanquam oui vitello perpetuò repleta esse conspicitur, cuius positio est in ventre medio, duobúsque hepatis lobis subiicitur. Ac, quòd ita res habeat, catulum à matris utero exectum, si per ventrem disseces, verum eius ventriculum perpetuò vacuum ac ieiunum comperies: nihil enim per os assumit aut deuorat. Rectum verò intestinum recrementis liuidis turgere conspicies, lienémque sub sinistra stomachi parte collocatum, ex iecore autem nihil fellis emergere. Quinetiam viuum pisciculum à matris utero siquando illæsum exemeris, atque in aquam proieceris, protinus viuere ac natare cernes, ac nihilominus in uteri profundo oua permulta reperies, quorum sena, interdum octona, crassiora, mollia, lutea, tenuissima membrana contecta ac coaceruata, ad nouos fœtus producendos iam esse destinata coniicies, super quibus infinita alia minora, ac futurorum ouorum rudimenta cernes, quæ nusquam interituræ Galeorum prolis tibi spem aliquam adferre possint. Sed est nunc de singulis Galeorum speciebus dicendum.
Mustelus spinax.
51. Omnium Galeorum aut Mustelorum marinorum crassissimus ac longissimus est, qui à rigenti {70} bus ac spinosis duobus aculeis, quibus in tergoris pinnis maximè horridus apparet: Græcis Acanthus, Latinis Spinax, Venetis Azio, Genuensibus Aguseo, quasi acænam dicerent, in cuius extremo infixus est aculeus ad pungendos boues. Massiliensibus Egullats dicitur. Lutetiæ & reliquis litoribus Oceani particulare nullum nomen habet, cùm unico, ut dictum est, nomine Canis omnes Galeos comprehendant. Huius speciei permulti Lutetiam plerunque Autumno adferuntur: nam aliis anni temporibus rarissimos cernas, tunc quidem ulnæ longitudinem, crurísque crassitiem adæquantes: quo tempore fœminas fœtas esse, oua super mammis ad præcordia continentes, catulósque pedis longitu dinem æquare in utero persæpe conspeximus. Hoc à cæteris discrepat, quòd dentes longos, acutos & prominentes, & caudam Rhinæ quodammodo similem gerat. Colore externo, internísque partibus quantum ab aliis discrepet, ex sequentibus descriptionibus intelliges. Maris autem figuram ac formam sequens figura te docebit.
Galeus palumbus læuis.
52. Læuium & aculeis carentium Galeorum peculiare, ac sibi veluti præcipuum Aristoteli nomen obtinuit, qui Massiliensium vulgo à cutis colore Palumbus appellatur: hunc enim solum λεῖον dixit. Differt à Spinace, quòd etsi aspera cute conuestiatur, tamen aculeis caret. Ab Hinnulo verò, quòd cute minimè sit maculosa, dentésque acutos & raros, distentam caudam & admodum latam, ac candidum hepar præ se ferat. Cætera, non utero modò, aut masculorum propendentibus apophysibus, sed reliquis etiam partibus cum aliis conuenit.
Galeus hinnulus.
53. Læuium Mustelorum altera, species, Νέϐρις apud Græcos, apud Latinos autem Hinnulus, ab albis maculis, per eius cutem ad dorsum undecunque dispersis, nomen habet. Massiliensium vulgus, apud quos frequentissimum est, Nissolam appellat: Oceano nostro nullo seorsum nomine ab aliis secernitur, cùm tamen multum à cæteris differat. Est enim rostro latiore, naribus patulis, ore magis capaci, dentibus obscuris atque obtusis, ut in Raia flassada dicemus: colore candidiore, corpore rotundo, & in longitudinem protenso. Atque hac præcipuè nota à Spinace differt, quòd inter duas ani pinnas & caudam, tertiam quandam minorem gerat, nullis aliis præterquam stellato Galeo communem. Porrò carne præditus est sapidiore, ac melioris succi: cute admodum glabra, hepate quoque nigricante, atque in duos lobos diuiso, præter aliorum morem. {72}
Νέϐρις, Græcis: Latinis, Galeus hinnulus: Massiliensibus, La Nissole.
Galei stellati.
54. Musteli quartum genus assignarunt Græci, quod Aristoteles ποίκιλον, hoc est Catulum dixit: nonnulli ἀστήριον, Latini Stellare: Oppianus à cute versicolori Pardalionem, alii Pantheram, Veneti Guattam: Massilienses, un Gatto: nostri à ruffa & subflaua cute Rossetam nominarunt. Viuiparum est piscis genus, cuius dentium morsus non secus est lethalis, ac Draconis aculei punctura. Unde illud Oppiani,
Exitiale facit vulnus Panthera tremendisDentibus in terra, fluctu magis aspera Ponto.
55. Huius cutis facilè glubitur, quemadmodum & Caniculæ, qua exiccata, fabri lignarii perpoliendis operibus suis uti solent. Proinde tres huius piscis species animaduerti possunt: alius enim est crassus, {73} niger, & recurtus, quem vulgus Massiliensium Guattum auguerum vocat, cuius figuram proximè hîc cernere potes.
Galeus Stellaris, maior: Massiliensibus, Guat augur.
56. Alius vulgaris, & paulò magis candidus, quem post Guattum ostendemus. Tertius Tyrrheno tantùm (quod sciam) litori cognitus, carnis iucunditate ac redolentia cæteros exuperans. Quamobrem Romanum vulgus Guattum muscarolum nominauit. Nunquam is sesquilibram exuperat, stellulísque ut & toto corpore candidioribus est conspicuus. Proinde duabus Rossetarum picturis contentus eris. {74}
Galeus Stellaris, minor: Vulgo, Roussette.
Galeus canicula.
57. Κῦνα Græci, Latini Caniculam nominarunt, Mustelorum ac Galeorum postremum genus: maximum tamen, & minimè aculeatum, vorax, ac cæteris piscibus infensissimum: dentésque omnium maiores, acutiores, latiores, crenatos habens: cuius cutis admodum aspera, fabris nostris lignariis non minus expetitur, quàm apud Italos Rhinæ cutis. Valet enim ad arcus & sagittas expoliendas, ligníque asperiora vitia emendanda, maculásque eius superficiem inficientes protinus eluendas. Hoc etiam ensium ac pugionum manubria contegunt, ne tam facilè manu dissiliant. Duas habet in tergore pinnas, rectas quidem eas, spinísque carentes: duas item ad latera, utrinque unam: branchiarum foramina quinque in quolibet latere: ani verò foramen inter duas pinnas positum, nullámque sub cauda pinnam ostendit. Cætera cum reliquis conuenit. {75}
Mustela, siue Lampetra.
58. Galeorum generis est, quæ nostris à lambendis petris Lampetra, vel Lampreda dicitur: quòd integrum ferè diem ore succiso, denticulis circumuallato, saxis, quemadmodum & picatis nauium clauis, sic inhæreat, ut ea lambere videatur. Hanc Græci, inquit Galenus, Galeonymum & Galexiam appellarunt: Latini Mustelam, à maculati huius nominis quadrupedis tegminis similitudine. Huic pisci Plinius proximam mensam post Scarum tribuit, ac Murenæ æmulum esse affirmat. Fuit enim apud antiquos (ut & Acipenser) inter præcipuæ authoritatis pisces: sed Murena æquorea tantùm, ac spinosa est. Mustela autem & fluuialis & marina reperitur, ambæ prorsus cartilaginæ: quanquam Dorion cuiusdam fluuiatilis Murenæ meminisse videtur, cui spinam unicam esse tradit, ei Asellorum generi persimilem, quod quidam Calariam dicunt. Cæterùm marina cacochyma est, nautis præcipuè infensa, dum temonibus ferè triduum inhærens, caudam in contrarium vertit, recénsque picatæ nauis lateribus picem lambendo sic infigitur, ut nautas ab itinere remoretur. Fluuialis est duplex: maior, in Illyrico sinu, ac per stagna binominis Istri frequens: Gallicæ Mosellæ ac Ligeri, atque adeò Alpinis quibusdam lacubus peculiaris, qualis est Rhetiæ Brigantinus Plinio dictus, lautiores popinas per verna quadragesimæ ieiunia celebriores reddens: quo maximè tempore cartilaginea ipsorum spina (Cordam appellant) nondum induruit. Minor, vix palmi longitudinem, pollicísque crassitiem excedit. Viuis fontibus, riuulis, ac lympidorum fluminum litoribus gaudens, Romæ, Lugduni ac Lutetiæ frequentissima. Lampredotum Romani, Lampredonem Parisini, Lugdunenses Ciuellam vocant. Ac ne quis id Mustelæ genus in maiorem degenerare credat, unicum hoc nobis argumentum esse potest, quòd ea, quanquam pusilla, oua tamen ac fœtus edat. Cætera maiori similis. Porrò maiores Lampetræ suis sexibus distingui solent, quarum (fluuiatilium præsertim) mares, expetibiliores sunt, {76} ob carnis suauitatem ac firmitudinem. Omnes, viuiparorum cetaceorum more, fistulam in ceruice habent, per quam dum nauibus aut saxis inhærent, aquam ad branchias attrahunt, quas utrinque sub cute septenis foraminibus in rectum ordinem dispositis, præter aliorum piscium morem, reconditas habent. Maculoso alioqui sunt tergore, supernè quidem ex atro in liuidum ac cinereum colorem desinente, subtus candido, undecunque glabro, atque anguillæ modo lubrico, cum qua hoc etiam habent commune, quòd per longitudinem diffissæ, atque in frusta consectæ, diutius adhuc viuere conspiciantur. Cor habent sub branchiis ac foraminibus reconditum, cartilaginea membrana, spongiosa ac prætumida inclusum, subrotundum ciceris crassitie, hepar oblongum, unius tantum lobi, felle carens. Minor autem Lampetra fuscum habet tergus, ventrem candicantem, cor ex subrotundo angulosum, milii magnitudine. Unicum omnes habent intestinum rectum, minimè complicatum: reliquum corporis in fœminis, matrix ouis referta, occupat. Proinde nullas habent laterales pinnas, sinuosóque impulsu natant, ut Silurus ac Murena. Spumarum indiciis comperiri solent, captǽque perpetua aqua immergi, cum qua ex longinquis partibus in urbem deferuntur.
Γαλεώνυμος, Græce: Mustela, Latine: Lampetra, Vulgo: Gallice, Lamproye. {77}
De cartilagineis viuiparis planis. Cap. viii.
59. Planos appellamus pisces cartilagineos (nequis in ipsa dictionum interpretatione decipiatur) qui tanquam plana atque expansa manu in æquore natant. Sunt enim & plani spinosi, qui eodem quo coclites modo, & altero nictante oculo temonis in morem hinc & inde feruntur, in quo maximen à latis differunt: qui etiam si plani sint, tamen ita non incedunt: sed proni quidem, atque eo pacto quo remos in aquam immergimus. Quamobrem his quidem natura oculos utrinque in lateribus capitis squamosorum more disposuit. De planis igitur cartilaginibus præditis, hoc loco tantùm disseremus, reliquos spinosos in suum locum asseruantes. Huius generis sunt, Squatina, Squatroraia, Raiæ omnes, Bos, Torpedo utraque, Pastinaca etiam utraque, Aquila, Lamia, & Rana marina.
Squatina.
60. Rhinam Græci, Latini Squatinam, Galli Angelum marinum vel Angelotum vocant: quòd binis alis utrinque expansis, quemdam veluti Cherubum referre videatur. Magnus est piscis, ac longè Adriatico ac Ligustico, quàm Oceano maximus, ut apud Venetos ac Ligures quadraginta interdum librarum pondus excedat. Cartilaginosus est, viuiparus, contractiore ac longiore, quàm Raia aut Pastinaca, corpore, quaternis alis ad latera communitus est: capite ferè circinnato, ore firmis dentibus circumuallato, in Ranæ marinæ speciem. Id autem habet antrorsum apertum, non autem parte corporis supina ut Raiæ ac Galei. Quinetiam quas branchias Raiæ supina parte ostendunt, eas Squatinæ in lateribus, Galeorum more, præ se ferunt. Bis singulis annis parit Squatina, incipiente Autumno fœlicius, & circa vergiliarum occasum, septenos aut octonos singulo partu emittens: cuius pellem piscatores Itali prius glubunt, quàm foro exponant. Ea enim assulis distenta, & exiccata, fabris lignariis ad opera perpolienda, ut & Canicularum apud nos, pellis utilis est. {78}
Ῥίνη, Græce: Latinè, Squatina: Gallicè, Ange, ou Angelot de mer: Italis, Squaro.
Squatroraia.
61. Anteriore corporis parte Raiam, posteriore Squatinam refert: qui piscis Græcis Rhinobatos, Latinis Squatroraia dicitur, quadam veluti utriusque piscis concubitus enata coniectura. Cartilagineus est, planus, Oceano infrequens, Genuensibus ac Venetis peculiaris, apud quos Squatrolinus appellatur. Huius figuram apud te facilè coniicies, si quidem utriusque piscis hîc tibi depicti formam {79} diligenter consideraueris. Aspera cute præditus est, lignis perpoliendis utilis, sub qua, candida atque edulis caro continetur.
Raiæ multorum generum.
62. Raiam Latini, Græci ab ossea spina, quæ veluti rubus, secundum corporis medium ad ipsius caudæ extremum prætenditur, βάτον, quasi rubum, appellarunt. Huius piscis tres tantùm species Aristoteles constituit: Raiam, quæ magis est communis: Læuiraiam, cuius cutis est læuis: & Stellarem, quæ stellulis albis est distincta. Nos autem sex Raiarum differentias aliquando percepimus, non nomine tantùm vulgari, verumetiam gustu plurimùm inter se differentes. Omnes quidem cartilaginei generis, planas, pinnis carentes, extrema corporis latitudine natantes: quarum maribus geminum quiddam circa excrementi ostium propendet: fœminis genitale muliebri est ferè consimile: habéntque cartilagineum aliquid in utero, quale in Galeis diximus, in quo humor ad oui similitudinem consistit. Branchias parte supina gerunt, ut reliqua ferè cartilaginea plana: omnibus os subtus parte supina situm est. Quamobrem nisi conuersæ resupinentur, cibum corripere nequeunt. Harum fœtus adhuc pusillos Galli Papiliones nominant. De his itaque nos sigillatim hoc ordine dicere oportet.
Raia propriè dicta.
63. Peculiare nomen habet Raia, quæ Romanorum vulgò Perosa vel Petrosa, Massiliensibus Clauellata, Gallis Raia bouclata vocatur. Notior ea quidem, quàm ut pluribus explicari debeat. Non enim ea læuis est, nec multum stellata, cæteris omnibus ubique notior ac delicatior. Cuius figuram hîc tibi proximam habes. {80}
Βάθος, Græcis: Raia, Latinis: Vulgo, Raye bouclee: Italis, Perosa, vel Petrosa: Massiliensibus, Clauellade. {81}
Læuiraia.
64. Læuiraia longè inferiorem cæteris dignitatem habet. Est enim carne (si ad Stellares conferatur) concoctioni magis renitente, & saporis ingrati. Hanc Massilienses Flassadam à lecti tegminis similitudine, Romani Falsam uelam, à carbasorum forma appellant. Dentibus est obtusis, cute subtus læui, Pastinacæ modo, rostro in fastigium assurgente, prona parte albida, supina subnigra, tactuíque aliquantulum aspera, omnium sui generis piscium post bouem maxima: à quo ipsa corporis tenuitate, rostro, spinis, uncinis, cute, dentibus & ore distinguitur.
65. Est & Miraletus, Læuiraiæ species, quæ pro Raia interdum vendi solet, sed in tantam vastitatem nunquam excrescit. Habet is duas in tergore maculas, Torpedinis oculatæ similes, hócque præcipuè Læuiraiam imitatur, quòd læui cute præditus est: verùm hoc etiam ab ea distat, quòd lineam in tergore hamatam, & ad caudæ extremum productam gerat, ut ex sequenti pictura conspicies. {82}
Asteria, siue Stellata raia.
66. Stellatas appellant raias tum Græci, tum etiam Latini, quòd earum tergora lituris albicantibus sint variegata: cuiusmodi ea est, quam Romanum vulgus Rometam vocat. Est autem Miraleto maior, multásque in tergore maculas rotundas, Miraleti lituris persimiles gerit: tamen est cute asperiore, crassioréque corpore, cuius cauda permultis veluti spinis horret. Cæterum, gustu ac sapore nihilo est asperis raiis inferior.
67. Raiæ stellatæ quoddam genus Romanum vulgus Arzillam vocat, cuius dentes obtusi sunt, quemadmodum & Flassadæ: à qua hoc præcipuè differt, quòd cute sit asperiore, & stellas multò quàm Rometa, latiores ac pauciores habeat. {84}
Βάτος ἀστηρίας, Raia stellata, aut stellaris: Rometa, Italis: Raye estelee. {85}
Bos.
Batidésque boum genus usque proteruum.
69. Et alibi,
Incola bos cœni, qui vasta mole moueturCorporis, & latos sese diffundit in armos,Bissenis magnos cubitis porrectus in artus.
70. Vaccam Ligurum vulgus appellat: Parisinis nostris (apud quos frequentissimus est, sed nunquam integer: talis enim è litore deferri non potest) nullo alio quàm Raiæ nomine agnoscitur: quòd eius quidem caro non modò sapore, sed & colore, atque adeò insertis cartilaginibus, maiorem Raiam præ se ferat. Proinde trucibus est dentibus, atque in hanc modum inflexis, tribus ordinibus in maxilla dispo sitis, iísque mobilibus, ore maximum rictum ostendente: uncinos utrinque ad capitis latera gerit, permultos quidem eos, & ad caudam incuruatos. Colore est totius corporis liuido, nullísque maculis aut uncinis distincto. Falluntur qui Bouem marinum cornibus præditum esse censent: nihil enim tale in eius figura percepi, quam hoc loco proferrem, nisi tot Raiarum pictura abundè tibi satisfaceret. Piscem hunc Oppianus homicidam cognominat, quòd eum asserat undis immersos ac natantes homines, sua corporis mole ac vastitate suffocare, nec liberam illis respirationem permittere.
Rana marina.
71. Tyrannidem in marino litore maximam exercet, quæ à Græcis μάλτη καὶ βάτραχος θαλάττιος, à Latinis Rana marina dicta est. Græcam autem vocem Massiliensium vulgus adhuc imitatum, Baudroïum, nomine à Batracho detorto, appellat. Burdegalenses à piscium, quos deuorat, multitudine, piscari, {86} olum (dum Ranam piscatricem appellare volunt) vocant, Pescheteau. Epidaurii (vulgus Ragusinos nominat) apud quos ingentes huiusmodi pisces reperiri solent, ob deformitatem & fœdum atque horridum corporis aspectum, Diabolum marinum vocarunt: à cuius esu atque inspectione, qui Epirum & Ægæum mare incolunt, plurimùm abhorrent: tantúmque ipsum exenterant, siquando in sagenis capiatur, ut pisces, quos recèns deuorauerat, extrahant. Ranam autem appellatam esse puto à pedibus, quos sub ventre geminos habent, ad Ranæ palustris similitudinem, membrana intertextis, quibus verisimile est hunc in Ranæ modum, per maris fundum incedere. Figura est plana, oblongas carne molli, unde illi Malthæ nomen est: tres cubitos in Epiro longa, Massiliæ multò minor: cute undecumque læui: ore tam vasto, ut maximum quenque canem terrestrem absorbere posse videatur. Hoc habet cum Squatina commune, quòd binas utrinque alas præ se ferat, latiores ac densiores tamen, atque in summo magis distentas: grandia foramina duo, eò loci ostendens, in quo reliqua cartilaginea quina habent. Os ante caput, Squatinæ modo, gerit, dentésque confusis ordinibus, superiorem & inferiorem maxillam ambientes, mobiles, albos, oblongos, ad stomachum conuersos: pinnam paulò supra maxillam superiorem admirabilis naturæ: gracilibus quibusdam cornibus, sesquipedalis longitudinis, per ordinem dispositis ita communitam, ut harum prior, secunda multò longior sit, atque in extremo veluti penicillum album cutaneum ostendat, quo vana veluti quadam esca pisciculos fallere solet, unde piscatricis cognomentum habuit: quòd ea algæ aut cœno immersa (est enim æstuarius piscis) nihil præter hæc cornua ostendat, quibus incautos pisces allicit. Unde Oppianus,
Mollitiæ nomen Malthæ quæ ferre videtur,Exitii ignaros pisces sic rana malignaDecipit, imbelles magno deglutit hiatu.
72. Habet & aliam pinnam in medio tergore, priori ferè consimilem: ac præter has, in lateribus, utrinque {87} unam, in gyrum, ut & cauda, crenatam. Ranæ marinæ caput, pelle denudatum, crocodili caput refert, in quo binos calculos reperies planos, talpinum pedem, aut scrupulum medicum referentes. Cartilagineorum marinorum sola creditur oua excludere. Vuluam habet in quolibet latere duas ulnas longam, multis anfractibus circumductam, terrestris ranæ modo: vesicam quoque Delphini vesicæ multò maiorem. Eius hepar in quinos lobos distinctum est, quorum duo utrinque ad latera protrahuntur. Fel autem ex ramo à Pyloro & Ileo prodeunte emergit: stomachum gerit, & intestina carnosa, lienem rubrum, circinnatum, à stomacho inter eius renes dependentem. Cartilagines in rana totidem numerantur, quot in quouis Scheleto, ossium terrestrium animalium formam referentes, sed prorsus medulla carent, præterquam vertebræ. Totidem neruorum coniugamenta in eius cerebro (multum tamen liquido) numerantur, quot in reliquis animantibus. {88}
Βάτραχος θαλάττιος, Græcis: Rana marina, Latinis: Diauolo marino, Italis: Bauldroy, Massiliensibus: Pescheteau, Burdegalis. {89}
Torpedo.
73. Torpedo, Græcis olim Νάρκη dicta, utroque vocabulo re ipsa piscis naturam explicante, quòd sua frigiditate torporem manibus inducat. Græcorum vulgus Margotirem appellat. Venetis ferè igotus piscis est: qui si nonnunquam illuc veniat, Sgramphi nomen habet, Romæ non alio quàm Occhiatellæ nomine cognitus. Litoralis est ac cœnosus, Gallico Oceano infrequens, Burdegalis notus, apud quos Tremble appellatur, quasi tremulam dicerent: quòd mucosa ac glabra cute, eáque molli ac frigida, contrectantium manus efficiat tremulas. Primo aspectu Ranam marinam vel Pastinacam refert, nisi multò esset rotundior. Huius pars prona ex cinereo albicat: supina magis canescit: rostrum nullum habet, sed eius loco crenam gerit, inter duo latera parte anteriori impressam: caudam breuiorem quàm Raia: atque ut in Mustelis dispositam, (sulcat enim æquor in contrarium) ad cuius radices duæ pinnulæ enascuntur, multùm in natatione adiuuantes. Oculis est exiguis, parte supina, ut in Raia collocatis: sub quibus duo utrinque foramina in gyrum crenata sunt. Os habet prona parte patulum, in crescentis lunæ figuram, dentibus obtusis, multiplici ordine dispositis, anteriori tantùm parte communitum. Branchias gerit duplices, utrinque quinas, fel pro corporis magnitudine maximum. Cæterùm, usqueadeò est lenta carne, ut nisi frigatur, saporis sit admodum ingrati. Adhuc fricta, non indurescit, ægerriméque coquitur. Febrem, extremis artubus admotam, expellere censent, ut & fluuiatilem Tincam, quam in Fullone postea describemus. Utriusque autem Torpedinis pronæ ac supinæ formam sequens pictura tibi ostendit. {90}
Torpedo oculata.
74. Falluntur mirum in modum, qui Plinium reprehendunt, quòd Torpedinis id genus, quod in tergore sex, atque interdum septem, aut eo minus maculas, quosdam quasi oculos referentes gerat, Oculatam appellauit: atque id cognomen ad Melanurum potius referendum esse autumant. Verùm si ab oculorum pulchritudine & magnitudine Melanurus oculati apud Latinos nomen receperit, quid vetat quominus à multorum oculorum specie, Torpedinis hoc genus, à superiore multùm distans, etiam oculatum appellemus? Ipsa etenim dictio oculorum multitudinem potius, quàm magnitudinem sonat: quanquam etiam utrumque significare possit. Ac, quantum illi censores paulò (ut mihi videtur) rigidiores fallantur, ipsum vulgus Romanum satis indicat: à quo adhuc hodie, nemine docente, Occhiatella dicitur. Verùm de hoc, in Melanuro latius. Cæterùm, hæc Torpedo non magnitudine ac specie tantùm, verùm etiam carnis lentore alteram imitatur: solis quinque, sex, atque interdum septem oculorum maculis ab ea differt: quas ita exactè delineatas in medio tergore præ se fert, ut neminem pictorem iudices rectius aut exactius quicquam effingere potuisse: alioqui naturales oculos paruos habet, ad superius descriptam, Torpedinem accedentes. {93}
Torpedo oculata, Occhiatella, Romanis. {94}
Pastinaca marina.
75. Pastinacam appellauerunt Latini, quam Græci τρυγῶνα, hoc est Turturem, à tergoris colore, ac quibusdam veluti expansis alis, in eius auis similitudinem dixerunt: Lutetiæ (ubi verno præcipuè tempore frequentissima est) nullo præterquam Raiæ nomine discernitur, ac cum raiis in foro piscario nullo discrimine diuendi solet. Quanquam Burdegalis & Baionæ peculiare nomen habeat, ubi Taram rotundam appellant, ad discrimen Aquilæ, quam mox describemus, cui Taræ rotundæ nomen indiderunt. Massilienses ac Genuenses Ferrassam, Romani Bruchum nominant. Planus est piscis, duplicis quidem notæ, in læuem & asperum distinctus: etsi vetustiores piscium scriptores, læuem tantùm Pastinacam agnouerint. Cute glabra ac perpolita integitur, cuius dorsum liuet in corticis platani mondum: venter autem albicat, pluribus veluti striis per carnem hinc inde deductis, Aspera Pastinaca, tota horret aculeis, atque ad caudam præsertim (quam radicis Pastinacæ longitudinis habet) permultis uncinis in gyrum dispositis scatentem. Utraque verò Pastinaca pinnas latiores exerit, quas in alarum morem, cùm natat, expandere solet, in quo Turturem imitari crediderunt. Proinde dentibus caret, soláque maxillæ asperitate, vice dentium, utitur, ac branchiarum foramina, utrinque quina, in oris parte supina gerit. Cæterum, piscatores eodem Pastinacam utramque, quo raias, educere pacto consueuerunt, nempe hamo & euerriculis: sed plurimùm ab earum venenato aculeo sibi metuunt, quem ad caudæ radicem, digitali longitudine, interdum duplicem, interdum etiam triplicem (quod in aspera plerunque cernitur) exerit, ac decumbentem, dum capitur, arrigit: Radium Latini vocauerunt, de quo illud Oppiani,
Nascitur extrema cauda impenetrabile telumTrigoni.
Aquila marina.
77. Pastinaca maior, veteribus Græcis ἀετὸς, Latinis Aquila marina dicta est, quòd magnas ac distentas, in alarum formam, pinnas gerat: sítque capite atque oculis ferè miluinis. Aquitani Taram francam vocant, ad superius descriptæ Pastinacæ differentiam: Romanorum vulgus Aquilonem: Genuenses, ab oblonga & ferè murina cauda, duarum ulnarum longitudinem interdum excedente, Pesce ratto nominant. Illyrii, lingua utentes Italica, Rospum, hoc est bufonem marinum, à capitis bufonem referentis similitudine, vocauerunt. Piscis est Adriatico satis infrequens, quamobrem Venetiis apud Clodiam insulam aliquando captum ac depictum, cum magna admiratione à circulatoribus circumferri vidimus: cuius descriptionem integram antequam hîc proponamus, ne quis nominum ambiguitate atque affinitate decipiatur, illud vos admonitos velim, marinam Aquilam, ab hac quidem alteram esse, sed volucrem, ac super mare ac lacus diuagari solitam: cuius ea est natura, ut pisces, acutissimis (unde nomen habet) oculis semel conspectos, à summo aëre, deorsum in aquæ profundum delata, protinus capiat ac deuoret: unde Græcis ἁλιαίετος, Latinis Ossifraga dicitur, vulgus nostrum Offraye, Itali, Lacum Lemanum incolentes, Agnistam piumbinam vocant. Cæterum, ut ad maioris Pastinacæ descriptionem redeamus, litoralis est ac cœnosa, capite elato, Aquilæ vel Milui oculos ac rostru referente: dentibus sic in ore dispositis, ut totum eius palatum, tam supernè, quàm infernè, iis veluti latioribus tabellis ordine transuerso dispositis, constratum præ se ferant. Tergoris color supernè quidem liuet, subtus autem albicat. Cauda illi est admodum longa, quam piscatores statim ipso pisce adducto auferunt, ob venenati radii noxam, quem in altera Pastinaca descripsimus. Quamobrem etiam iis locis, quibus frequens est, arctissimo interdicto vetitum est, ne publicè cum aculeo diuendatur. Alioqui dura carne præditus est, inquiunt Galenus & Philotimus, & quæ stomacho magnum in conquendo negotium exhibeat. Imò hoc etiam deterius habet Pastinacarum & Aquilarum caro, quòd tetrum ac grauem odorem ipso sapore præ se ferat. Quamobrem eam dum edunt, alliatis condimentis intingere solent, ut acutissimus allii sapor alterum facilè obtundat. {97}
Ἀετὸς θαλάττιος, Græcis: Aquila marina, Latinis: Tarafranca, Aquitanis: Aquilone, Romanis: Pesce ratto, Genuensibus: Rospo, Illyriis Italica lingua utentibus. {98}
Lamia.
78. Latorum ac planorum piscium viuiparorum, ac cartilagineorum, longè maximæ molis euadit, qui Græcis λάμνης, Latinis Lamia dicitur, ipsa voce ad hamiam quodammodo accedente: de quo sic Oppianus,
Et quis vastus aper superabit robore Lamnam!
79. Galeorum generis est, scabráque cute integitur: atque os habet in anteriore capitis parte, rhinæ aut ranæ modo positum: in quo mirum hoc esse videtur, quòd dentibus plus minus ducentis sit refertum, in utraque maxilla per quaternos versus dispositis: ad radicem latis, in acutum ac pyramidem desinentibus, atque ad latera crenatis: quibus nostri fabri aurarii plurimum utuntur: linguas serpentinas falso appellant. Lamias enim qui capiunt, ex earum dentibus ac maxillis magnum quæstum facere solent, quos aiunt aduersus venena conferre: quamobrem auro atque argento vulgus includere solet. Nostris alioqui piscatoribus incognitus est piscis. Genuensibus ac Neapolitanis veteri Lamiæ appellatione notissimus: cuius carne vesci minimè dedignantur.
De cartilagineis ouiparis. Cap. ix.
80. Ossibus, spinis, ac squamis pisces carent qui cartilaginei Latinis dicuntur, Aristoteli ἀπὸ τοῦ σέλας ἔχειν, selachiorum nomen habent, de quibus post viuipara tum longa, tum plana, superest ut disseramus. Huius autem notæ sunt, Sturio, Attilus, Collanus ac Silurus. Qui postea occurrent, altera æditione describentur.
Sturio.
81. Sturio marinus ac fluuiatilis piscis, omnium sui generis cartilagineorum, longè delicatissimus {99} est: qui si cum antiquorum piscium nomenclatura conferatur, fortasse Latinorum Acipenseri, Græcorúmque Helopi respondere videbitur. Quod tamen temere affirmare non ausim: tum quòd Latinorum Acipenser, & Græcorum Helops, rarò ab antiquis reperiri solerent (unde illud Porcii in aurem Scipionis apud Macrobium, Vide (inquit) quid agas, Acipenser iste paucorum est hominum) tum quòd pusilli essent Acipenseres antiqui: quamobrem Venetorum vulgus Porcelletas appellauit. Plinii præterea Acipenser, unus omnium squamis ad os conuersis, contra aquæ cursum natat. Quæ cùm Sturioni minus conueniant, controuersiam hanc iis relinquemus, qui rebus obscuris paulò curiosius addicti, etiam interiora maris ac fluminum, paulò liberaliore ingenio perscrutantur. Est igitur Sturio, Tyrrheno atque Adriatico mari infrequens, Ponto & circa Mæotidem paludem frequentissimus: quibus ex locis huius oua, quæ alioqui nigra sunt aduecta, atque in molem ingentem coacta, salita, & cadis inclusa, apud Turcas, Græcos ac Venetos diuenduntur: Cauiarium appellant. Cuius generis est etiam aliud, rufo colore præditum, de quo in Cyprino dicemus. Proinde Sturione Tanais abundat, quod flumen Asiaticis Tana, ipse quoque piscis vulgo Xirichi appellari solet. Exiccatus autem vel insolatus, sale conspersus, & in longiores assulas diffissus, Græcis ac quibusdam Italis optimum edulium præbet, ut crudis eius assulis cum cepis vulgus uti soleat. Integrum piscem Cyprii Moronam vocant: Assulas autem, vulgus Italorum spinalia, aut eo corruptius, Schenalia vocat: quòd totum huius piscis corpus in longum per tergoris spinam, à capite ad caudam disfindere soleant. Ac quòd ex huius piscis folliculo, secundum spinæ longitudinem expanso, Tanais incolæ collam conficiunt (quemadmodum ex Herodoti Strabonísve Antaceo) ob id generali quodam vocabulo, collam appellant, distingúntque sturiones Caffæ populi, in Collam Xirichi, Collam Mersini, Collam Morona, & Collam Zuccha. Cæterum frequentior, delicatior, ac procerior nobis est Sturio ex Ligeri ac Rheno, quàm ex Oceano, aut Mediterraneo mari, ut nostra memoria apud montem Argum, Francisco Regi {100} decem & octo pedes longus aliquando fuerit ostensus. Ea est porrò Ponticorum, Adriaticorum, Gallicorum ac Germanicorum inter se differentia, quæ magnitudine, crassitie, cutis asperitate, & subnigro, subfuluo, aut argenteo colore distingui possit. Quòd autem ad huius piscis descriptionem attinet, hoc animaduertendum est, Sturionem tereti, oblongóque esse corpore, inter rotundos ac planos ambigenti: ut qui subtus quodammodo planus sit, dorso verò semirotundo: Sequanicus ac Ligerinus adultus, tres interdum orgias excedit, Galeum piscem pinnis ac forma referens, exili corpore, hirta sursum pelle, deorsum plana ac læui, apud Ferrarienses ac Bononienses argenteo colore fulgens, dorsum & latera tribus veluti carinis distincta ostendit. In dorso, octo quasi ossicula cultellata prominere videas: in lateribus autem utrinque, alia octo & viginti, calli duritiem præ se ferentia, à branchiis ad caudam exporrecta. Cæterum, oblongo rostri mucrone præditus est, porrectámque habet frontem, atque in pyramidem assurgentem. Cirrhos duos oblongos, Mysti modo, sub mento ostendit, sub quo diffissam barbam esse diceres: os ei sub rostro fistulosum vulpeculæ marinæ modo. Proinde totius corporis compage ad Galeos accedit: sed habet Galeus branchias cute contectas: hic verò, operimentum veluti spineum, squamati piscium generis in morem, atque oculos pro corporis mole admodum paruos gerit. Branchias simplices quidem, nec usqueadeò rufas habet: nullísque dentium rudimentis præditus est, imò neque labia exasperata præ se fert: non enim piscibus aut conchis, sed muco potius, aut aliis læuioribus, quinetiam sabulo & arenulis, vesci credibile est. Quamobrem natura illi ventriculum durissimum confecit, adeò strictè tergori inhærentem, ut nili discissum inde euelli possit. Ob quam etiam rationem os illi in tubi modum fistulosum est, quò facilius terram ad imum effodiat, habétque œsophagum undique in rugas contractum, linguam densam & crassam. Ac quando ad internas eius partes ventum est, cor etiam spongiosum ac triangulare pericardio inclusum ostendit: iecur stomachum fulciens, in duos lobos diuisum: oblongos quidem eos, fuscos atque {101} in gyrum crenis aliquot distinctos: quorum dextro lobo vesicula fellis ita adsuta est, ut nulla ferè appareat. Lienem stomacho subiectum, subrubrum, & in V literam efformatum gerit, intestina valida & crassa, tribus tantùm spiris conuoluta. Huius autem piscis effigiem ex sequenti pictura potius, quàm iustam magnitudinem conspicere poteris.
Attilus.
82. Sturioni magna ex parte respondet piscis cartilagineus, Ferrariæ frequentissimus, inter Padi diuitias merito connumeratus, quem Adanum vulgus vocat, quémque puto antiquorum esse Attilum. Ingentis est magnitudinis, cætera Sturionem tam internis, quàm externis partibus refert: hoc dempto, quòd pro eminentioribus ac callosis illis elatis tuberculis, quibus Sturio quinis carinis præditus est, hic stigmatis tantùm liuidis, sessilibúsque maculis, in cute minus aspera, ad latera sit distinctus. {102} Præterea unicam tantùm pinnam ab ano ad caudam gerit: Sturio autem duas habet. Cæterum, os Attilo prominet oblongum, fistulosum, sublongo etiam naso: sed carne non est usqueadeò delicata ut Sturionis: nec enim tanti in Ferrariensi aut Bononiensi foro piscario venire solet. Capitur interdum sagena, cucurbitis fulta, & transuersum in amnem coniecta, præcedentibus utrinque sandaliis, in quibus piscatores Attilos secundum rapidi fluminis cursum in sagenam cogant. Piscem istum, Padi alumnum ac peculiarem inertia pinguescere Plinius tradit, quo nostra Gallia, atque adeò Germania & Hispania caret: talísque eius est figura, qualem depictum vides.
Ichthyocolla.
83. Nullo, aut admodum paruo nutriendis corporibus nostris est usui, qui Pontico vulgo Collanus piscis, Bononiensibus Copsus appellatur. Valet autem ad conglutinandas omnis generis chartas, atque instrumenta musica, reliquáque lignaria incrustamenta, quæ tessellato, imbricato, & vermiculato opere fiunt. Quamobrem cùm antiqui nullum aliud nomen peculiare haberent, quod huic pisci imponerent, partem pro toto accipientes ichthyocollam, ut & Itali Colpiscem, & vulgus Colabuccum appellauerunt. Quanquam ex multorum aliorum piscium folliculis Ichthyocolla fieri soleat. Ferrarienses (apud quos, pro Sturione, nequissima Ichthyopolarum impostura interdum venditur, quum eius caro multum inferioris sit notæ) piscem Iudaicum nominauerunt. Est Italiæ fluminibus Eridano, aut Pado tantum peculiaris: Herodoto à magnitudine qua cetaceos pisces æquare conspicitur, Antaceus: Pomponio quoque Magnus vocitatus est, ac Boristhenis incola. Est enim præcipuæ magnitudinis piscis, Sturioni & Attilo cognatus, qui quòd quaternis veluti barbis ad labia sit communitus, ab iis qui Tanaim incolunt, vulgo Barbota dicitur. Germanis, apud quos sexcentarum librarum pondo ex Danubio aduectum conspeximus, ab ingenti, & quasi cuiusdam paruulæ domus magnitudine, Hyperbolice Hausen dictus est. Ossibus ac spinis caret, oblongámque ac propè teretem formam refert: hoc à Sturione, atque Attilo præcipuè dissidens, quòd rostro careat, magnum oris rictum præ se ferat, sítque sublutea, dura, læui ac glabra cute conuestita carne. Proinde oculos pro corporis mole admodum exiguos ostendit: bináque ante ipsorum canthum, parua atque aperta foramina: pinnas in tergore duas, ad caudam erectas, sub qua tertiam videas podici vicinam: ac branchia veluti spineo tegmine communita, Sturionis modo: magis tamen bifurcam habet caudam, præcipuáque à cæteris piscibus nota discernitur, quòd paulò supra spineum operimentum branchiarum, quodam ad eius latera impresso foramine peruius sit. Mirum est, collam ex solo huius piscis folliculo à capite ad caudam {104} per spinæ longitudinem extenso in Ponto fieri, cùm Dioscorides ex ventre piscis cetacei confici referat. Germani hanc vesiculam in Ichthyocolla exprimentes, Hausen plosen nominant, quam recèns ab ipso pisce detractam agglomerant ac transsuunt, exiccatámque ad nos ex Ponto transmittere solent. Carnem autem huius, sale conspersam, Græcorum vulgus in deliciis habet, Moronam appellantes: quam Venetiis publicè diuendi solitam, quidam Silurum esse putant: à quo tamen quantum hic piscis distet, suo loco docebimus. Hic tantùm Collani figuram, qualem aliquando vidimus, ostendere libet.
Ichthyocolla, Græcis: Collanus piscis, Latinis: Ferrariensibus, Copesce: reliquis Italis, Calpesce: Incolis Tanais, Barbotta: Germanis, Hausen: Flandris, Bolich. {105}
Silurus.
84. Ichthyocollam refert, qui Græcis à motus caudæ celeritate Ælurus & Silurus, Oppiano, ab animalis terrestris similitudine, Hiæna dicitur: habet enim veluti iubas quasdam à ceruice deorsum exporrectas, quæ totam ipsius caudam ambiunt. Byzantinum vulgus, apud quos frequens ex Strimone conspicitur, antiquam dictionem retinens, Glagnum ab insigni glabritie nominauit. Piscis est fluuiatilis, haud ita delicatus, cuius caro sale condita, præter alimentum, eum etiam usum præbet, quòd spiculis corporibus infixis extrahendis sit utilis: pellis autem, quæ in morem anguillæ læuis, sed multò magis dura est, contegendorum Turcarum tympanis, membranæ loco, inseruiat. Cæterum Agonum Mediolanensem referret, nisi maior esset: atque etiam hoc dempto, quòd Agonus caudam seorsum à tergoris pinnis seiunctam habet. Hiænæ autem cauda, Corduli caudæ similis est, quemadmodum & Corduli anguillæ, qui tres pisces in natando corpus in spiras agunt serpentium more. Verùm etiam confusos in ore dentes habet Silurus, multis ordinibus in maxilla dispositos: os magnum & amplum: branchias utrinque quaternas, eásque duplices, nouissima excepta: fel maximum iecori annexum, maiórque in fluminibus quàm in æquore euadit, in quo etiam rarius reperitur. Huius piscis esu, ex suæ legis interdicto, Iudæi abstinent, quòd glaber sit, & squamis careat.
De cetaceis ouiparis spinosis. Cap. x.
85. Spinas habent, ossium loco, alias aliis maiores, qui spinosi pisces nominantur, quorum nonnulli etiam cetacei sunt generis. Omnes tam magni, quàm pusilli oua pariunt: quamobrem non solùm à quadrupedibus amphibiis, sed etiam cetaceis viuiparis secernendi mihi visi sunt. {106}
Thynnus.
86. Thynnus, vulgo Tunnus, in alto degit, Tyrrheno ac Mediterraneo frequens, Oceano atque Adriatico non item. Quamobrem Romanis, Massiliensibus ac Bizantinis, magis quàm Venetis ac Parrhisinis notus, externo colore ac delineamentis satis ad Scombrum accedens, nisi quòd ille est longè maximus, Pelamidem, dum iunior est, magis referens: à qua hoc unum distat, quòd Thynnus liuidis est lateribus: hæc verò undantibus maculis transuersis, atque obliquis distincta gerit latera. Cæterum uterque piscis eiusdem ferè est magnitudinis: tergoris pinnis, cauda, appendicibus, turbinatáque figura, ita alter alteri similis, ut ementes unius & alterius magnitudinis incertos plerunque decipiat. Sic Thynnus Pelamidem, Pelamis Scombrum, Scomber Choliam, Cholias Lacertum refert. Magni est apud Italos pretii, cuius sale conditæ, atque in usum asseruatæ partes, pro vario gustatu variè à Salgamariis, atque Ichthyopolis nominari solent. Ventris enim pinguiorem adipem, uentrescam ac surram, dorsum autem magis carnosum ac macilentum Tarentellam appellant: quæ longè minori pretio venundari solet. Visum est mihi antiquissimum numisma Lutetiæ apud quæstorem Grolerum, cuius in altera parte, spica depicta erat, in altera Thynnus, lunam superiorem habens: ac quod subtus scriptum erat, (nescio qua ratione) vocem hanc referebat Philippenze. Id ubi conspexi, protinus mihi venit in mentem horum versuum, quibus Amphilitus apud Herodotum sic vaticinatur,
Est nummus proiectus, item sunt retia tenta,Nocte meant Thynni claro sub sydere lunæ.
87. Proinde, tres cubitos ut plurimum longus est Thynnus, crassus verò per medium, quantum utrisque {107} ulnis iustæ magnitudinis homo complecti potest: utrinque gracilescit in remi modum, pinnásque ad latera circa branchias gerit, sub ventre duas, super tergo undecim, quarum prima, duodecim aculeis armata est: atque ubi desinit, secundam excelsiorem, paruam sine aculeo procreat, à qua nouem aliæ deinceps paruæ pinnæ eodem ordine usque ad caudam disponuntur. Hanc verò lunatam gerit, in cuius radice utrinque, (ut in Scaro) unum appendicem videas. In ea autem caudæ regione, quæ ad ventrem pertinet, mox à podice, pinnam nullo aculeo præditam cernes, cui nouem aliæ superioribus similes subseruiunt. Quòd autem ad internas Thynni partes attinet, cor illi est turbinatum, atque in conum efformatum, robustissimo pericardio communitum, solidum, nullísque cauernulis præditum, cui duo veluti meatus (fistulas Aristoteles vocauit) sibiinuicem insidentes iuglandis crassitie accunbunt, pulmonis officio fungentes: atque his tertium adhæret, trachiæ arteriæ munus obiens. Diaphragmate secernitur, sub quo ventriculus (ut in Delphino) oblongus, quem hepar in multiplices lobos discissum ambit, quorum maximus palmi longitudinem, latitudinem autem duorum digitorum excedit, secundum pilorum ad ima tendens. De piloro, ac concauis hepatis regionibus, fellis folliculus semipedem longus appendet, huicque superiacent etiam adnatæ infinitæ apophises, atque in quandam veluti cæsariem desinentes, quam venæ plurimæ in gyrum ambiunt, quæ recta cum intestinorum venis deducuntur ad hepar. Pauca autem intestina habet, eáque exilia, ac tribus tantùm gyris in reflexæ tubæ modum contorta. Cætera ad Thynni formam exteriorem pertinentia sequens pictura te docebit. {108}
Thynnus alius.
88. Lissam vel Glissam, à glabra & squamis carente cute Cretensium vulgus appellat, aliud Thynni genus, bicubitalis longitudinis humaníque corporis crassitiei, quod extra Cretam Copanum vocant: contorta fortassis à Scepano dictione: hunc enim esse Scepanum nihil vetat, quem Dorion Attagenem marinum appellauit: sed non est Oppiani Scepanus: est enim hic Thynnus planè pelagius, in alto mari degens, ac delicatissimi saporis: Scepanus verò litoralis ac cœnosus. Differt à maiore ac vulgari Thynno, quòd teretior est, branchiásque Pelamidis habeat, ac dentium loco rugosas atque asperas maxillas, pinnísque lateralibus, caudæ ac tergoris ad Sinagridem accedit: caudam tamen non usqueadeò lunatam gerit, sed magis bifurcam. Porrò interiores ipsius partes, sic ad maiorem Thynnum accedunt, ut etiam in hoc pylorum quadraginta & amplius apophisibus in gyrum circumuallatum facilè comperias. Eius formam tibi proponere superuacuum esse duxi, quòd tu priore contentus esse possis.
Xiphius.
89. Xiphius Græcis, Latinis gladius, & quibusdam (inquit Plinius) Tomus Thurianus: Venetis Spada, Genuensibus Imperator, nostris Ardea marina, Heron de mer: Burdegalensibus, Grand espadas. Cetaceus est piscis, ad Thynnum plurimùm accedens: quo, sale condito, nostrates (quibus infrequens est) pro Thynno interdum utuntur. Pelagius magis est, quàm litoralis, Byzantinis frequens: hoc à Symia marina (quam etiam Genuenses piscem spadam nominant) distans, quòd hæc cauda, ille verò rostro sit {110} ensiformi. Proinde à Thynno non ipso tantùm rostro, verumetiam cute minus nigricante differt: sub qua præter aliorum piscium morem, plurimæ squamæ delitescunt. Cætera Thynnum refert, nempe ipsa corporis crassitie, pinnis lateralibus, atque adeò cauda, quæ illi etiam lunata est. Quinetiam prouectiori Xiphio ensis sesquicubitalis longitudinis vice rostri à natura exhibitus est. Branchias habet (inquit Aristoteles) octonas, eásque duplices: Fel item à iecore semotum. Oppianus,
Trigoni & gladio superi fortissima donaAptarunt membris, atque arma horrenda dederunt.
Glaucus.
90. Glaucus, pelagius piscis, à squamarum colore dictus, ex eorum est piscium numero, qui in partes diuiduntur, plurésque patinas implent, Lutetiæ inuisus, Genuensibus frequens: apud quos Fegarus appellatur, Venetis Corbetus, quasi Coruulum dicerent: Massiliensibus & Romanis nullo aliò quàm Umbrinæ nomine cognoscitur: quanuis ab hac quibusdam notis dissideat, uti postea ostendemus. Pusillus dum est, transuersis atque undantibus lituris suggillatur: in quo Chromidi adeò similis est, ut pro ea plerunque diuendatur. Prouectior autem adeò Umbram marinam refert (præsertim cirrho quem sub labro inferiori erectum habet) ut à plærisque, veluti iam dictum est, alter pro altero assumatur. De hoc pisce multa apud authores videbis: quorum alii aiunt ipsum æstate mediis feruoribus delitescere. Ouidius,
Ac nunquam æstiuo conspectus sydere Glaucus.
91. Alii incredibilem Glauci erga suos amorem prædicant.
92. Oppianus,
Ut pisces inter Glaucus, sic præstat amore {111} In natos, illis qui fretibus oua resoluuntHippuro, gladii Cephalon iustissima turbaDecipiunt Glaucum.
93. Alii, ut Plinius medicus, recensent Glaucum cibos meliores & sine mordicatione generare, humorésque reddere in corpore pinguiores. Cæterum huius piscis color ex liuido in aureum effulget: rostróque est obtuso, cuius labri pars inferior quinque exiguis foraminibus, superior tribus tantùm peruia est. Oculi magni & nigri, sub quorum canthis, gemina sunt utrinque foramina, dentes in maxillis confusi atque exigui, lingua rotunda: ad cuius radicem quæ ad fauces est, circa epyglotidem asperitas quædam ossea aliorum quorundam dentium formam præ se fert: atque ob hoc magis expetitur Glauci caput, quòd in eo lapillos duos gerat medicamentis utiles. Tergoris pinnam non habet continuam ut Coruus, sed diuisam ut Chromis & Umbrina. Laterum quoque pinnas acutas non habet, verùm quæ ab ano ad caudam fertur: ea certè robusto aculeo vallata est, quo se aduersus pisces defendat. Caudam gerit subrotundam, ani foramen magnum ac distentum, multas intus lactes, omentum admodum pingue, circumfusa, ac multis in gyrum reuolutionibus complicata, & nodulis intercepta intestina complectens. Hepar habet spongiosum, in duos lobos distinctum: quorum sinister latior est: à dextro autem lobo vesicula fellis parua, pisi magnitudine, velut ex filo trium digitorum longo dependet, atque in fundo stomachi quandam apophisem in nullo alio pisce à me conspectam gerit, præter quinque alias in piloro ventriculum obsepientes. Porrò, vesica non caret, ut nec etiam renibus atque ab his ad hanc productis ureteribus, filis tenuissimis haud absimilibus. Vescitur hic piscis carcinis, scolopendris, caridibus, & alga: quorum reliquiæ in eius stomacho nonnunquam reperiuntur. {112}
Chromis.
94. Magna est (ut dicebamus) Chromidis cum Glauco pusillo, ut & Glauci prouecti cum Umbra similitudo. Ea putatur esse quam Atheneus Chremydem, Oppianus Chremitem, AristotelesChrempum appellat, quem inter eos pisces annumerat, qui acutissimo auditu præditi sunt. Turdum Veneti ut & Massilienses Umbrinam falsò appellant: & horum etiam nonnulli Un Chrom. Fusaneus est piscis, {113} nostris Parisinis ignotus, simus in Lauareti modum, mediǽque inter lupum & coruum magnitudinis: herbis virentibus præcipuè vescitur, ac litoralis est: unde Oppianus,
Permolles habitant ripas, herbásque virentesLabrax, audaces Hamiæ, placidǽque Chremites.
Atque immunda Chromis merito vilissima Salpa,Atque auium dulces nidos imitata sub undis.
96. Est enim Chromis, etsi litoralis, succi tamen gratissimi, & qui non minus iucundam nutritionem, quàm pisces saxatiles exhibeat. Proinde tenuibus squamis vestitur, ex auro nitentibus, ac cæruleum interdum colorem concinnè vibrantibus: binas gerit pinnas in tergore, quarum anterior, quæ minor est, nouem obfirmatur aculeis, alias quoque ad latera etiam acutas ac pusillas habet, atque unam etiam sub ano ad caudam unico aculeo roboratam. Huius item exterior branchia, spinea est, atque in gyrum nigra, &, ut in lupo, denticulata. Caudam habet subrotundam, veluti Umbra & Glaucus. Atque hoc præsertim à reliquis piscibus distinguitur: quòd undantibus ac transuersis veluti lituris ex cæruleo in cinereum colorem abeuntibus sit aspersus: quas tamen pusillum Glaucum habere diximus: nam hæ quidem in prouectiore Glauco euanescunt. Cæterum, caput habet obtusum, maxillámque in superiore labro veluti infarctam, ac quoddam ceu linguæ rudimentum, dentiúmque loco, scabritiam sub labiis apparentem. Multis abundat lactibus circum intestina, ac folliculum tergori annexum gerit, medio geniculo interseptum: Vuluam bicornem, ouis utrinque plenam: Hepar subrubrum, ad quod fel vasculo tenui contentum, à duodeno incipiens, deferri videtur: Lienem stomacho inhærentem, oblongum, tenuem, rubrum, cor triquetrum, albo pericardio contentum, stomachum per tergoris longitudinem protensum, cuius pylorus octonis apophisibus seu appendicibus ambitur. {114}
Coracinus.
97. Glaucorum generis est, qui Græcis κοράκινος, Latinis quoque Coracinus à paulò magis nigro, quàm Cyprini fluuiatilis colore dicitur. Massiliensibus pes Carpa, Comensibus, & qui Lemanum incolunt (marinus enim & fluuiatilis est) pesce Scarpa vocatur. Græcorum vulgus corruptè Caralzidia nominat, media est inter Umbram & Chromidem magnitudine: Salituris est idoneus, quod & Galenus testatur libris de alimentis, in quibus hoc etiam animaduertendum est, ubicunque Gracculum perperàm ab interpretibus conuersum comperies, illic Coracinum scribi atque intelligi debere, quemadmodum & ubi Plinius ex Ouidio Rhacinum pullum esse scribit, illic etiam Coracinum legi oportere. Plinius autem medicus hunc piscem Coruum aspratilem vocat: saxatilem puto dicere voluisse. Ad Melanurum ipsa forma accedere videtur, latísque integitur squamis, admodum nigris, unde nomen habet: capite est ac dorso in Cyprini modum gibberoso, atque in arcum conuexo, pinnámque gerit in tergore continuam, duas rursus in lateribus nigras, & unam sub ventre firmis aculeis vallatam, quibus Glaucus caret: calculósque binos in capite valde magnos, quos nonnulli in pretio habere solent. Hunc piscem celeri incremento in mari perfici recenset Galenus, cui post Sardicam secundum locum in salsamentis præbet: duræ tamen esse carnis asseuerat. {116}
Umbra marina.
98. Σκιαίναν Græci, Latini Umbram marinam dicunt, quòd quidpiam habeat inter coruum & lupum adumbratum, vel quòd dum mouetur, adumbrantem quendam oculis colorem iridis in morem rutilet. Umbrinam Romanorum vulgus nominat, atque huius quidem minorem speciem quæ argentei est Umbrinottum. Parisinis non alio, quàm macri nomine cognitus piscis, du maigre, à carnis (quæ in transuersas taleolas (ut Sturionis & Salmonis) dissecta venundari solet) candore atque albedine, quam vulgus maciem appellat. Nullo enim est ea sanguine colorata, neque etiam ruffa apparet, quemadmodum Salmonis. Mediterranei maris incolæ, apud quos magis nigricat, Damam appellant un Daing, atque inter saxatiles à Galeno & Oppiano connumeratur,
Sunt udæ cautes, herbis à fronte virentes,Hic domus est Sargis, hæc statio læta Sciænis.
99. Quibusdam tamen Græcis σκινίδες appellantur, quibus liuentium epitheton dedit Ouidius,
Chrysophris imitata decus, tum corporis umbræLiuentis.
100. Cetaceus est piscis, sexaginta plerunque librarum ponderis, quatuor plus minus cubitos longus, squamosus, pro quo Glaucum Romani ichthyopolæ plerunque supponere solent. Sed hoc à Glauco differt, quòd hic dentes habet in oris ambitu raros, firmos, acutos, prominentes, teretes, rotundos, caninis longiores, graciliores: quorum superiores, inferioribus maiores sic maxillæ inhærent, ut ipsius pars esse videantur. Glaucus autem labra tantùm habet aspera: præterea Umbra in ea pinna quæ ano proxima est, aculeo caret, caudámque veluti in angulos desinentem gerit, ut Scaro & Iulidi, {118} non autem bifurcam ut lupi, nec circinnatam ut rhumbi. Cæterum huius piscis squamæ veluti obliquæ apparent, in Oceano nigriores, & veluti opacæ: in Mediterraneo argentei, aurei, atque interdum ab his varii coloris, Iridem, dum piscis circumagitur, imitantes. Duabus in tergore pinnis præditus est, quarum anterior octonis præmunitur spiculis, posterior nullis: alas verò utrinque unam & duas sub ventre ut in lupo.
101. Calculos hic piscis in capite gerit prægrandes, quos aurifices nostri argento inclusos vulgò diuendere solent, appellántque Pierre de colique. Aiunt enim gestatos ac collo appensos non solùm colicum dolorem abigere, sed etiam vetare, ne illa amplius redeat: atque hoc etiam, si diis placet, comminisci solent, nullas eos calculos vires habere, si empti fuerint, sed dono datos esse oportere. Est & Umbra fluuialis, Græcis prorsus ignota, Lotharingis ac Lugdunensibus peculiaris, ab Ausonio celebrata, de qua in fluuiatilibus suo loco disseremus. {119}
Σκιαίνα, Græcis: Umbra marina, Latinis: Umbrina vel Umbrinotto, Romanis: Nostris autem, Du maigre: aliis, Un Daing. {120}
Lupus.
102. Qui lupus marinus in viuiparis ac monstris à nobis descriptus est, nihil habet cum hoc spinoso ouiparo commune, præter ipsum nomen. Hunc enim sic Latini omnes vocauerunt: ac post eos Massilienses ac Genuenses, apud quos Louuazzo, vel quòd sit admodum vorax, vel quòd ferè laneo ac maculoso tegmine conuestiatur, unde quibusdam Græcis ὀ πιστιγμένος, ac Latinis varius & maculosus appellatus est: alioqui hunc Græci Lauracem à voracitate nominant. Quod vocabulum detruncatum ac mutilum nostri retinuerunt, dum dicunt un Var, vel un Bar: nisi etiam à vario colore nomen putes deductum. Veneti Varolum, Burdegalenses Lubinam nominant. Hunc piscem inter aspratiles connumerat Plinius medicus: Galenus pelagium facit: stagna tamen maritima, nec fluuiorum ostia refugere tradit. E pusillo magnus ac cetaceus, ut Sulmo, euadere solet, ut ex Oceano libras quindecim nonnunquam pendere visus sit. Cæterum squamis sessilibus sibi inuicem arctissimè coniunctis, pellucidis, corpori valde inhærentibus contegitur: éstque colore satis iucundo, duas in tergore pinnas habet, quarum ea quæ capiti vicina est, octo aculeis est horrida, item ad latera utrinque unam circa branchias: & rursus aliam sub medio ventre etiam geminam ac mollem. Lineam utrinque gerit, non ut Cantharus aut Sargus arcuatam, sed à summis branchiis rectà ad caudam per medium corpus delatam. Branchiarum autem tegumenta spinea sunt, horrida, & spiculis aspera, atque in crenas à summo denticulata, ut duplicatas esse dixeris. Os illi magnum est atque amplum, tenuibus denticulis confuso (seu Cantharus) ordine dispositis undecunque armatum. Linguam oblongam habet: Carnem in Sulmonis modum rubentem, quam nostri ichthyopolæ (dum multùm increuit piscis) in taleolas diffissam, Sulmone carius diuendunt. Eam enim tenuissimum atque optimum sanguinem {121} gignere Galenus autumat, si præsertim è mari in aquas dulces exilierit. Cæterum bis anno parere solet: unde Oppianus,
At bis Lucinam Labrax toto inuocat anno.
103. Discissum Lupi corpus, hepar ostendit pallidum, in duos lobos distinctum, sub quorum dextro vesicula fellis auellanæ magnitudine adsuitur. Lien quoque in sinistro purpureus atque oblongus apparet: plures illi quàm duæ apophises in intestinis non videntur, à duodeno exilientes, neque enim eius intestina numerosiores anfractus habent, quàm S literæ maiusculæ figura.
Asellorum species permultæ ac primùm de Marlutio vulgari.
104. Multos pisces deinceps enumeraturi sumus: vulgarem in plerisque Europæ tractibus denominationem habentes, quorum nullum peculiare vocabulum apud antiquos reperimus: nisi quis eos sub Asellorum phalange connumeret: sic enim omnes tam marinos, quàm fluuiales, aut stagnorum pisces, præter cæteros segnes atque ignauos appellauerunt antiqui: quanquam hos à cineritio colore dictos putet Varro, unde EpicharmusPæœcilogastoras appellasse visus est. Huius autem notæ primus à nobis hoc loco recensebitur qui Græcis ὀνίσκος, Gallis nostris Marlutius (quasi maris Lucium ab ipsa similitudine dicere vellent) appellatus est: etsi Lucium marinum impropriè Corcirensium & Cretensium vulgus Sphirænam hoc nomine appellent. A Genuensibus autem piscis hic Nasellus, prima detracta litera (Asellum dicere volentibus) nuncupatur. Mollis omnes huius generis pisces sunt carnis, quemadmodum Murenæ, Buglossi ac Passeres, quibus Philotimus addit Gobiones, Percas, Turdos, Merulas, ac Lacertos. Hoc autem (nequis vocum affinitate hallucinetur) inter molles, & mollis carnis pisces interest: quòd molles absolutè appellentur ii, qui exangues sunt, nullámque testam, spinas aut squamas habeant, etsi carne sint in coquendo dura ac contumaci: Mollis autem carnis, è re ipsa nominantur: qui cùm sanguinei ac spinosi sint, tamen habent carnem coctu facilem ac delicatam. Proinde Marlutius oblongo & tereti est corpore, colore cineritio, glabra cute: in cuius tergore duas habet pinnas, unicam ab ano ad caudam, caudæ verò pinnam rotundam ostendit. Cirrhum quoque sub mento: & branchias utrinque quatuor. Ore est prægrandi, & veluti rescisso: cuius dentes tenues in multos ordines dispositi, palatum undecunque exasperant: atque in faucibus ossicula ut in dentali exasperata astendit. Cor illi ex diaphragmate interseptum est pericardio inclusum. {123} Hepar in duos lobos distinctum. Stomachus oblongus, innumeris appendicibus ad pilorum circumseptus, à quo ieiunum oritur, laxum ac pallidum, de quo item Ileon duobus semicirculis ad rectum descendens, gracile id quidem ac rubicundum. Folliculum item habet candidissimum, spinæ annexum, quo in natatione plurimum adiuuatur. Calculos in capite duos candidos habet: iis propemodum similes qui in Sparo reperiuntur. Cæterum Atherinis ac deiectamentis marinis, ut & Gobionibus vescitur.
Marlangus, altera Asellorum species.
105. Galliæ tam frequens est Marlangus, ut à carnis leuitate, vulgari prouerbio, locum fecerit, hominem duodenis Marlangis probè pastum, minore ab his pondere in cursu fatigari, quàm si senos tantùm zonæ appensos gestauerit. Dubium est mihi, an is sit piscis, qui à carnis mollitie & candore antiquis Græcis πρόϐατον, hoc est Ouis seu Pecus dici consueuerat. Hoc asseuerare possum, Venetis Piscem mollem, Bizantinis Muzum vel Mazum, vulgo Romano Ficum appellari. Quanquam etiam hoc vocabulum ad permultos alios asellos transferant, quemadmodum Græci vulgares suum Gaideropsarum, de quo in Callaria docebimus. Est etiam Phycus alius ab hoc, ut ipsa quidem orthographia, sic etiam natura ipsa longè diuersus, de quo in Phycide agemus. Proinde Marlangus noster plurimùm albus est ac mollis, argentei coloris, pinnas habens sub ventre duas, atque in lateribus ad branchias, utrinque unam: tres quoque in tergore, duas ab ano ad caudam. Cæterum ventre est prominulo, quemadmodum & omne Asellorum genus: éstque Lutea quadam linea à capite ad caudam utrinque producta, insignis, squamísque ita tenuibus, ut visum fugiant. Rotundis oculis in media pupilla cristallinis, dentibus in superioris & inferioris maxillæ extremitate tenuibus, acutis, albis, ordinatis. Oblongo ac rotundo stomacho, quem Gobiis in frusta discissis, Caridibus atque aliis pisciculis plenum reperias, pilorúmque quadam veluti appendicum seu apophisum cæsarie circumsessum cernes. Proinde huius piscis fœminæ vulua quadrifariam diffinditur, quod cæteris piscibus non accidit, eiúsque tergoris spina sexaginta vertebris constat, ac quos in capite calculos ex aliorum consuetudine gerit, eos oblongos ac minimè rotundos esse conspicies. {125}
Marlangus, Vulgo: Venetis, Pesce molle: Bizantinis vulgo, Muzo: Romanis, Fico: Massiliensibus, Un Seruantin. Fortassis est Græcorum, πρόϐατον: & Latinorum, Ouis marina: Exiccatus piscis, à cornus hœdini similitudine: Britannis, Boucshorn dicitur. {126}
Æglifinus, tertia Asellorum species.
106. Asellorum generis est qui vulgo Æglifinus vel Ægrefinus dicitur, quem nonnulli Iecorinum esse autumauerunt. Salitus aliud nomen vulgare adeptus est, præter aliorum morem:vocatur enim Hadou, voce fortasse à Britannorum vulgo desumpta, apud quos Hadox seu Hadoche dici solet: nostro Oceano peculiaris, reliquis litoribus infrequens. Maximam habet cum nostra Morhua vulgari similitudinem: à qua cæteris quibusdam veluti maculis nigris, quibus conspersus est, atque etiam quòd minor est, distingui solet. Cubitalem longitudinem non excedit: prægrandibus oculis præditus est: crista in ceruice prominente, in quo Chameleonem & Chameleopardalum terrestrem æmulatur: qui quidem apex in salitis magis est perspicuus, ex quo antiquis crediderim πρόϐατον & Arietem appellatum fuisse. Nam præter apicem, etiam gibbum super naribus gerit in terrestrium pecudum formam. Verumetiam in hoc pisce id præcipuè est admirandum, quòd in singulis branchiis, quas utrinque quaternas habet, apophises sanguinei coloris: lumbrici contracti similitudine gerat, in quibus sanguis purus contineatur. Tres alioqui pinnas in tergore gerit, aliis propemodum Asellis similes. In faucibus ossa dentibus armata ostendit. Quibus quæ ore comprehendit, in stomachum facile immittit. Capite est prægrandi, ore amplo & rescisso: Cirrhúmque breue sub inferiori maxilla gerit. Apophises vermiculorum speciem referentes ferè innumerabiles supra pilorum in multum gregem coeuntes exeunt: reliqua intestina aliis Asellorum generibus propè similia sunt. Lineam in lateribus utrinque nigram gerit, atque adeò maculam ad latera etiam nigram, ut sancti Petri piscis, quam in sequenti figura expressam cernes. {127}
Morhua vulgaris, maxima Asellorum species.
107. Mirarer antiquos rerum omnium solertissimos inuestigatores, speciem hanc Asellorum, præter cæteros maximam, quam nostrum vulgus Moluam aut Morhuam vocat, prætermisisse, nisi existimarem Græcos atque Italos, eius penuria multum laborasse, quum alioqui nostræ regioni non minus atque Harengus sit frequens. Ut plurimum sesquicubitalis est longitudinis: latitudinis verò pedis unius: ac dum recens est, gustus optimi, & nutritionis satis salubris. Tres supina parte pinnas gerit, prona duas, ab ano ad caudam protensas: dorso est cinereis ac fuluis maculis distincto: cirrhúmque unicum sub mento usqueadeò grandem exerit, ut barbam esse dicas: radium vocat Aristoteles oculos habet admodum magnos: unde illud vulgare Lutetianum in stolidos, quique cùm magnis sint oculis præditi, nihil tamen vident, Morhuæ oculi. Huius piscis intestina, & folliculi (quemadmodum & reliquorum cetaceorum) ichthyocollæ conficiendæ inseruire possunt: reliquæ partes internæ ad Callariam accedunt: de qua proximè disseremus.
Aselli species altera Græcorum vulgo Gaideropsaro dicta.
108. Asinum piscem vertere possumus, quem Creticum vulgus Gaideropsarum vocat. Indigenæ ad portam Veneris Pegorellam, Genuenses ac Massilienses Mustelam, puto Aristotelis & Galeni esse Callariam. Piscis est ad Marlangum nostrum accedens, Græco atque Italico litori frequentissimus, inter mollis carnis pisces comnumeratus: trium interdum palmorum longitudinis, ac cruris humani crassittei: colore ex liuido in opacum abeunte, squamis Polam vulgarem referentibus. Duas in tergore pinnas gerit: quarum minima, capiti vicina est: præter quas aliam rursus ad caudam usque protensam habet, ac rursus ad latera utrinque unam, rotundam, sub quibus postremis crassiores ac carnosi quidam cirri, bifidi conspiciuntur: huius quoque caudæ pinna rotunda est: cirrum sub mento habet, maxillas mobiles, dentes confusos, ut & asinorum reliquum genus. Sed hoc ab iis differt, quòd in labro superiore, maculam ostendit in cordis figuram denticulis circumfultam, linguam albicantem, & in cuspidem efformatam. Proinde branchias distendit utrinque quatuor, sub quibus cor delitescit triquetrum, pericardio ut in cæteris piscibus obuolutum. De diaphragmate hepar pallidum ac ferè lacteum appensum est in tres lobos diuisum: cuius pars sinistra, cæteris maior, vesiculam fellis oblongam admittit: tertius lobus superficiei stomachi incumbit. Lien illi est sanguineus, gracilis, oblongus, dorso incumbens, à ventriculo dependens, quem propter voracitatem prægrandem vidimus eius ferè figuræ, cuius est pastorum instrumentum, cui cornutæ musæ nomen est. In Pyloro admodum multæ sunt apophyses, ut quinque & triginta facilè connumeres. Eius intestina non amplius quàm tribus reuolutionibus circumflexa sunt, antequam ad rectum pertingant: præter quæ, vesicula quadam cæteris asinis communi præditus est, gemino veluti folliculo tergori coniuncta, {130} quæ illi commodioris natationis usum exhibere creditur. Cæterùm, hic piscis Sardellis, Boopis, Trachuris, atque aliis pisciculis sese exaturat.
Massiliensibus & Genuensibus, Mustela: Græcorum vulgo, Gaideropsaro: Incolis portus Veneris, Pegorella: Antiquorum Callariam esse puto.
Galea Venetorum, Asellorum altera species.
109. Ut nobis frequens est Merlangus, sic Venetis Asellorum speciem ad hunc accedentem multùm communem esse video, cui vulgus Adriaticum, Galeæ nomen imposuit. Huius effigies ad mustelam superius descriptam, atque ad nostram Barbotam fluuialem (de qua in Claria disseremus) plurimùm accedit: hoc tamen ipsa magnitudine à superiori Mustela dissidet, quòd rarò sesquipalmum excedat, atque adulta quidem nigricet, pusilla candicet. Proinde, glabra cute contecta est, capite magis plano, quàm anguillæ, oculísque latioribus, cirrúmque sub labro inferiore protensum gerit: Pinnas in lateribus rotundas, nigras, ac rursus sub branchiis (quas utrinque quatuor habet) duas alias, binos {131} veluti cirrulos referentes: pinnam quoque aliam carnosam, à medio dorso ad caudam usque productam: ac præter hanc etiam aliam ab umbilico ad caudam abeuntem, quam circinatam, mollem ac nigram habet. Cor illi sub branchiis, ut in aliis Asellis, triquetrum delitescit, sed paulò magis turbinatum: Hepar stomacho incumbit, duobus lobis præditum. Ventriculum etiam gerit oblongum, pylorum innumeris apophysibus circumdatum: à quo intestina tribus inflexibus conuoluta, ad anum emittuntur. Peritoneum illi argentei coloris est: Vulua utrinque in cornua prominens, permultis ouis referta, inter quæ ossiculum membrana obuolutum, caput aquilæ referens comperimus. Folliculo quoque, commodiori natationi idoneo (ut & cæteri Aselli) præditus est: qui latiori spinæ parti incumbens, durus, glutinosus, & plurimo flatu distentus apparet. Cæterùm, eius caro paucis spinulis referta est, vescitúrque Apuis, Caridibus, & omni pisciculorum genere.
Galea Venetorum. Clariam marinam esse puto. {132}
Alter Grillus vulgaris, Aselli species, ad Tragum antiquorum reducta.
110. Mollium Asellorum classis est, Italorum plerisque Grilli nomine cognitus piscis, palmum ex Mediterraneo non excedens: carnis admodum delicatæ, Romanis antistitibus in deliciis habitus, à quorum vulgo pro Congro accipitur, atque interdum ab ichthyopolis eius loco supponitur. Cui sententiæ ego quidem facilè accederem, nisi ab hoc longè diuersa esset huius (quam mox videbis) capitis ac pinnarum effigies. Illud enim quaternis cirris barbatum apparet: Hæ verò carnosæ, integram in gyrum caudam ambiunt, ac multa nigredine perfundutur. Verum quidem est, lubricam illi pellem esse, Anguillæ ac Congri modo: sed reliquæ notæ ad Anguillam accedunt. Quamobrem tam incerta est mihi huius piscis nomenclatura, ut vix in promptu quid de hoc statuere possim, occurrat. Video enim communem Grilli & Congri apud authores appellationem esse: & tamen hic Grillus, Congrus non est. Scio præterea Venetos, superius descriptum piscem, atque hunc quoque, Galeam appellare: sed quia hic piscis Mustela sit, ipsius quidem pinnæ caudam ambientes ac nigricantes, ipsáque carnis in manducando iucunditas plurimum reclamant. Audio qui Tragum antiquorum esse iudicent: de quo Oppianus,
Menides, & Tragi simul, & Atherina vagantur.
111. Quorum sententiis facilè assentirem, nisi planè mihi esset ignota, ex antiquorum scriptis, piscis Tragi descriptio. Hoc unum mihi compertum est (quod & vobis affirmare possum) piscem hunc, mollem & delicatum, Asellorum esse speciem, ab aliis plurimùm dissidentem, atque ob id peculiare nomen sibi promeritum. Porrò linguam habet paruam, acutam, cor Trigonum ruberrimum: hepar, ad sinistrum latus exporrectum: stomachum oblongum, pilorum permultis apophysibus circun {133} datum: à quo tres intestinorum reuolutiones ad anum pertingunt, lienem, rubrum atque oblongum. Cætera ad reliquos Asellos, atque adeò ipsa voracitate accedit.
Colfisch Anglorum.
112. Nescio qua ratione piscem hunc Britanni sic nominauerint, nili dicas eidem hunc illis esse usui, quo in Ponto id Sturionis genus, ex cuius folliculo ichthyocolla confici solet. Huius autem Asellorum speciei ob id tibi proposuimus effigiem, quòd à reliquis ipsa caudæ, quam lunatam ac bifurcam gerit, forma dissideat, quæ cæteris alioqui rotunda esse solet. Cæterùm ex eo tractu Britannico ad nos defertur qui ad Holandiam spectat: piscis hic prouectus, alicuius pretii esse solet: paruus autem, carne est planè insipida. Squamis contegitur latioribus, quàm quiuis alius sui generis: tergore est nigricante, ventre candidiore, atque ab eius capite ad caudam, atram lineam productam habet, {134} ad latera aliquantulum inflexam: pinnásque reliquis sui generis piscibus duriores ac robustiores. Proinde popularis est, atque omnium salitorum inferioris notæ.
Permultæ aliæ Asellorum species antiquis incognitæ: nobis etiam peregrinæ, Britannis, atque adeò Hollandis ipso tantùm nomine distinctæ.
113. Maximus est apud Britannos & Hollandos Asellorum quæstus, quorum tanta est in eorum mari copia, ut post suæ regionis saturitatem, etiam alias longè remotas non sine maximo vectigali expleat. Hos pisces salitos, præsertim maiores Morhuas ac Merlucios generali vocabulo Stock fisch, quasi verberatos pisces appellant, quòd tanta sint siccitate post imbibitum salem, ut nisi magnis, frequentibus, ac diuturnis malleorum ictibus diuerberati, dissolui non possint, quo facilius coquantur. Nam etiam antequam Merlangi condiantur, longo tempore exiccari solent, unde sicciores euadunt. Quamobrem tunc quoque Buckhorn, id est, Capri cornu appellantur.
114. Verùm particularia quædam nomina hisce Asellis attributa potius nobis historiæ descriptionem, quàm populorum, apud quos frequentes sunt, libidinem ademerunt.
115. Est enim Heberdum, piscis ita nominatus ab oppido Islandiæ, à quo ad Scotos primùm, deinde ad Britannos peruenit: magni quidem nominis apud Anglos, ut qui præter gratum saporem latis sese diffundit artubus: liuente sursum tergoris colore sub ventre candido: cauda quodammodo angulosa: tribus sursum pinnis, inferne duabus, ab ano ad caudam exeuntibus insigni.
116. Delicatissimus omnium est qui Britannis vocatur Richt holland, quasi verum ac genuinum Hollandicum dicerent. Huius est eadem ferè cum superiore forma, nisi latior ac breuior esset.
117. Cæterùm, ichthyopolæ Londinenses salgamariorum ac cetaceorum Britannicis, aut etiam Hollandicis nominibus uti, ad Asellorum distinctionem coacti, sic eos peculiaribus quibusdam vocibus nominare solent, Lingfisch, Schelandisch fisch, Bremmer fisch, Exuest contre fisch, Merland fisch, Rot fisch, Meruel, {136} Scharbro fisch, quod est idem cum Neu Kot grandis Island fisch, Haydoxe. Quæ omnia vocabula, uti suprà dictum est, diuersam potius vulgi, pagorum, aut insularum nomenclaturam, quàm ipsorum piscium naturam indicant.
Falx piscis antiquis, quod sciam, incompertus.
118. Antequàm planos ac latos pisces aggrediamur, commodus hic mihi locus visus est, ut de Venetorum Falce antiquis (ut puto) minus cognito, disseram: quando & mollis est (in quo & ad Asellorum genera accedit) & glaber, atque oblongus: ita tamen cartilagineus, ut perfrixus vel assus in quoddam veluti glutinum resoluatur. Unde ab omnibus ferè mensis explosus, nullum præterquam formæ (qua rusticam Falcem aliquo pacto imitari videtur) nomen vulgo Italico retinuit. Nostro autem litori planè inuisus est: ac quanquam aliis à Veneto litoribus (præsertim Italicis) reperiatur, tamen aut propter eius vilitatem, aut capitis turpitudinem (unde Marmotum plerique vocant) certum nomen sibi adipisci nuquam potuit. Quamobrem apud Tenedum audiui vulgum Græcè falsò Anthiam nominare: alios in Italia Colpiscem, alios sicut libuit. Cæterùm in ulnæ longitudine, palmi latitudinem non excedit. Mollis, polypi modo, coloris argentei, unicam in tergore pinnam, eámque continuam, duas sub branchiis, & totidem sub sterno ostendit. Totus in gyrum quibusdam veluti crenis serratus est, atque in lateribus lineam habet asperam. Subrubra est eius tergoris pinna, grandes oculi, deforme caput, ut simiam esse dicas. {137}
Pesce falce Venetis: quibusdam Pesce cola: aliis Marmotus, aliis falsò Anthias.
De piscibus spinosis ouiparis planis. Cap. xi.
119. Planos pisces Græci Ψιττακοειδῆ, Latini Passerinos vocant, quorum natatio à recta figura diuersa est, ut Coclitum modo plani per æquor incedant, nullos subtus oculos habentes. Multa sunt huius generis apud nostros Gallos nomina, multóque plures species, quàm apud antiquos, de quibus in sequentibus disseremus. Quòd autem ad generalem horum piscium descriptionem pertinet, Limosa regio (inquit Columella) planum educat piscem, ut Soleam, Rhombum, ac Passerem, qui postre {138} mi hoc inter se differunt, quòd Rhombo resupinato, dexter corporis situs, Passeri læuus appareat. Omnes boni succi atque optimi nutrimenti sunt Passeres, mollíque carne præditi: quamobrem Galenus Philotimum admiratur, quòd neque Soleam inter molli carne præditos, neque Scarum inter saxatiles annumeraret. Psettarum genus omne quaternis pinnis præditum est, squamatorum in morem, quarum duas in prona parte, ac totidem in supina ostendit: sed & hoc præter cæteros pisces habet, quòd pinnulis in gyrum circumuallatur: huic quaternæ utrinque insunt branchiæ: Lingua caret, oculósque in supina corporis parte habet: ac (quicquid ab antiquis aut recentioribus circumferatur) hos certè pisces maris ac fœminæ discrimen vel hoc argumento suscipere facilè crediderim, quòd in quibusdam oua, in aliis lactes reperiantur. Ac quod ad internam eorum anatomen spectat: illud imprimis nobis compertum fuit, nullis eos ad pylorum apophysibus præditos, cor illis esse rubrum, atque ab una parte gibbum, cui caruncula quædam atra, quadrangula (puluini modo) subsidet: ad cuius partem superiorem, vesicula, pulmonis officio fungens, annectitur: hepar præ se ferunt latum, in ea parte situm, quæ ventriculum amplectitur: à cuius extrema fibra fellis folliculus dependet. Lienem his piscibus atrum conspeximus sub stomacho situm: ventriculum quoque non ita turbinatum, imò etiam latum, ac cum intestinis anfractuosè circumductum, quæ meseraicis circumfulta, ac permultis orbibus implicata, ad anum deferuntur: Dentes in maxillis exertos non habent, sed eorum loco maxillas, rugosa quadam scabritie asperas ostendunt: Gulam in his videas cuiusdam veluti ingluuiei persimilem, ventriculo adiacentem: & quanuis ore sint admodum paruo, mirum est tamen horum piscium maiores, etiam conchas integras, & conchylii genus omne deuorare, unde præcipuè vescuntur, ac sanum nobis victum exhibent. Pusillos autem, minoribus Telinis, Chamis, Mitulis, Cancris, & Caridibus victitare. De quibus nunc particulatim explicandum, atque à Rhombo incipiendum est. {139}
Rhombus.
120. Rhombum Latini, ac post eos Itali à turbinata corporis figura vocauerunt, quem Galli Turboum pro Turbinato dicere maluisse videntur, Un Turbot. Psittam nullo cum Passeribus discrimine apud Aristotelem Gaza conuertit: quemadmodum & Oppianus hoc versu,
Et Clariæ, Psettæ, Scepani, Eriglis, Asellus.
121. Galenus tamen Rhombum à Psitta seorsim nominauit: Est enim Psitta, ut postea docebimus, Galorum Plya. Maximus ex nostro Oceano Rhombus adfertur, tantæ interdum molis ac carnis (quam nultam ac delicatam habet) ut quadraginta librarum pondus excedat, lautioribus ob hoc mensis in Francia præter cæteros expetitus. Pelle est rugosa, cineritia, notis albicantibus distincta, acutis veluti clauibus osseis undecunque armata, ut in altera Raiæ specie dictum est, verùm id non semper: Sed & linea quædam candida incurua, cutem à lateribus utrinque intercipit, quæ & cæteris omnibus commmunis est. Quod reliquum est, Rhombi (ut & Doradæ) caput multis spinosis ossibus refertum est, tantæ inter se differentiæ ac varietatis, ut omnia ferè fabrilia instrumenta in eo reperiri posse vulgus existimet. Atque ut Rhombum à Passere facilè distinguas, utrunque piscem sic in latus disponito, ut oculi cælum, mentum dorsum versus spectent: reperies in Rhombo partem supinam dextram esse, Passeris autem sinistram. Quinetiam in Rhombis, quidam, præter alios, mihi conspecti sunt, oculos in ceruice quasi in tergore collocatos habuisse: quod ideo à me dictum est, ne tu in aliis decipiaris. Cætera ex sequenti figura facilè concipies. {140}
Rhombus alter Gallicus.
122. Gallis tantùm peculiare nomen à Rhombo diuersum habet, quæ Barbua aut Barbata nescio qua ratione dicitur. Nam etsi Venetiis, Romæ, & Massiliæ frequenter reperiri soleat, tamen & Rhombi nomen habere, & pro Rhombo apud eas nationes diuendi solere persæpe conspexi. Unde hoc mihi plurimùm admirandum esse visum est, quòd tam insignem formæ varietatem, nulla etiam nominis diuersitas consequeretur. Nunquam enim Barbua ad eam magnitudinem, quam Rhombus, accedit: éstque leuiore ac magis plano corpore, minúsque carnoso, solido, ac delicato: capite etiam magis elato ac grandi. Cætera, etsi cum Rhombo conueniunt, tamen ita oculis omnium obiecta sunt, ut ne mulierculam Parisinam fallere possint.
Passer.
123. Passerum permultas apud nostros species comperio, quarum enumerationem dum sigillatim ac breuiter persequor, hoc imprimis animaduerto, maximam huius piscis speciem (hoc est, quæ in maiorem molem excrescit) Gallis Plyam, nescio qua ratione, quotidie vocari. Quæ à quadratulo sibi congeneri pisce (vulgo Carlet), nonnisi ipsa forma ac magnitudine differre videtur: Est enim Plya quadratulo tantùm maior: qui ad quadrangulum proximè accedit. Proinde uterque piscis flauis lituris in supina ac cinerea tergoris parte suggillatur, quæ alioqui subtus, ut in reliquis planis, albicat. {142}
Quadratulus vulgo, Carlet. {144}
Passer fluviatilis vulgo flesus.
124. Fluuiatilis est piscis ad Passerem (demptis luteis maculis) accedens, qui Britannis ex Tamesi flumine adductus Phlonder, nostris Gallis Flesus, appellatur Un flez, paulò longiore quàm passeris corpore, ac dum adoleuit, crassiore. Aspera quadam linea secundum spinam in prona, ac candida, atque adeò supina, ac liuida eius parte insignis. Sed & in branchiarum spineo operimento, quiddam ipso contactu asperum percipies, punctis nigrioribus, ceu ab acu quodam impressis aspersum, in quo à reliquis suæ notæ piscibus facilè discrepat. Est & illi quædam aspera linea, ad radices pinnarum posita, eius latera utrinque ambiens.
Fleteletus.
125. Martius est piscis, atque adeò fluuiatilis, & Passerini generis, qui Fleteletus dicitur, ab Anglico tractu ad nos circa quadragesimam, ac paulò pòst, deferri solitus: Fleso ut plurimùm maior, sed carnis æquè candidæ, quam, festucis craticulæ admotis, nostrates exassare solent, ac butyro condire, quemadmodum & reliquos Flesos ac Limandas: cui pisci Britannicum vulgus Helbut nomen indidit. Hoc vocabulum quanquam apud plerosque nostri vulgi ichthyopolas transierit, mirum est tamen cui maior eius pars diminutiuo vocabulo usa, Fleteletum appellauerit, cùm & Fleso & Limanda sit multò maior ac delicatior, immò vel ob hoc magis apud nos rarissimus. {145}
Limanda.
126. Flesorum ac Passerum species, ipsa corporis magnitudine, ad Quadratulum accedens ob tenuitatem corporis, (quam cum dolabra diffissis asseribus in laminas communem habet) vulgus Limandas vocat, etiam Limandæ nomen adeptum est. Aquatile hoc piscis genus, Italis ut & Flesus ignotum, Anglis admodum vulgare, apud quos Brut vocari solet. Sursum quidem fuluum, deorsum verò candidum, Fleso rotundius, Quadratulo longius, quódque aëri lucidiori expositum, pellucidum apparet. Dentes cæteris sui generis piscibus longiores, squamas conspicuas, valde tenues fert atque asperas, quǽque difficillimè à cute adimuntur. Quod cum solea quidem magis commune, cum cæteris passerinis minus habet familiare. Exiccatur in litore ob maximum prouentum, & ad mediterraneos Germanos transfertur. Gallis autem nostris ex ipso litore Britannico ac Neustrico, recens adferri solet.
Solea.
127. Sfoliam à quadam maioris arborum folii forma Venetorum vulgus nominat, Latini ab ea quam cum calceorum soleis similitudine habet, Soleam vocauerunt, nonnulli falsò Passerem: unde Philotimum reprehendit Galenus, quòd Passeris aut Psittæ vocabulum ad Buglossum (sic enim Græci Soleam à linguæ bubulæ figura nominant) nulla speciei habita ratione, temere transferret: Est enim (inquit ille) Solea mollior, præstantior, ac cibi iucundioris. Buglossam quoque appellauit Oppianus,
Trachurúmque greges, Buglossǽque, & Platanuri.
128. Quod vocabulum imitatus Plautus, Lingulacam nominauit, unde etiam Romanorum vulgus Len {146} guatam vocat. Soleæ (inquit Plinius) cum Rhombis non intrant Pontum. Illæ enii ad flumina è mari transeuntes, multùm pinguescunt, ac crassiores euadunt: quales nos Londini è Tamesi vidimus, & in Mediterraneis urbibus per paria diuendi, ut crassiores emptori appareant. Vulgus nostrum à carnis delicata (solida tamen & candida) iucunditate, Perdicem marinam cognominauit, ut & antiqui Scepanum Attagenem marinum dixerunt. Oblongiori est, quàm quiuis alius Passerinus piscis, corpore, ac minus omnium lato, pinnis undecunque usque ad caput (quod breuissimum habet) circumsepto: cute (si contrectetur) squamulis visum effugientibus, asperiuscula. Sursum subnigra, nullis maculis distincta, per medium in duos veluti musculos diuisa, subtus candida. Cætera cum reliquis huius generis piscibus habet ferè consimilia. Optimæ Soleæ ex Nouo portu, quem Neuportum vocant, ad nos adferuntur, quæ frixæ, ac per medium dissectæ, siccam, miniméque viscosam habent carnem, spinámque integram, nullo negotio (ut vera Persica nucleum) relinquunt. Quæ verò ex Stapulensi portu (vulgus vocat Estaples) ad nos veniunt, ut breuiores sunt ac nigriores, sic carne viscosa constant, neque spinam relinquunt. Quamobrem has ad aliarum differentiam vulgus nostrum Polas appellauit, de qua mox disseremus. {147}
Solea altera.
129. Dubium non est, quin id Passeris genus, quod vulgus nostrum Polam appellat, à Solea sit longè diuersum. Hoc enim ab ea differt, quòd os ei oppositum ostendat, quemadmodum & Rhombus Passeri: Hanc enim, si iuxta Soleam eodem situ componas, os Polæ in sinistrum, Soleæ verò in dextrum reperies latus vergere. Corpus huius Soleæ speciei breuius esse solet, ac lumini expositum translucet. Os habet dentibus tenuibus obseptum, eiúsque corporis pars supina squamis caret, quas prona ostendit. Polam hanc Massilienses Seruantinum, ut & Aselli speciem aliquam superius dictam, ab albedine Capellanum vocauerunt: Romanum vulgus Linguam nominat ad Soleæ, quam Lenguattam vocare solet, differentiam. Vilioris est pretii quàm Solea.
Tenia, altera Soleæ species.
130. Teniam Aristoteles & Oppianus vocauerunt Alexandriæ, Canopi, & Seleuciæ in Antiochia frequentem piscem, ad Soleam plurimùm accedentem (ac cibi æquè delicati) nisi gracilior esset, pinnásque tantùm haberet binas. Hunc Gaza Vittam conuertit: Romanum vulgus Sfoliam vel Sfolium eodem quo & Veneti nomine, Soleam appellare consueuit. Cui ob corporis tenuitatem atque exiguitatem imbellis epitheton tribuit Oppianus hoc versu,
Teniæ imbelles, & picto Mormylus ore.
131. Ac de Planis quidem hactenus. De Latis nunc est disserendum. {149}
De Latis piscibus, quos Anthies Græci nominauerunt. Caput xii.
132. Etsi Planorum piscium à Latis discrimen huius libri initio satis ostendisse videmur, tamen hîc quoque nonnihil repetere minus est alienum, quàm de his sermonem uniuersum hoc loco simus habituri, & quòd non nisi ab eorum interpretatione incipere possimus. Dictum igitur est, Planos pisces ab antiquis sic appellatos fuisse, quòd eorum natura à recta peruersa esset, ut qui veluti in planum expansa manu in æquore natarent: cuius generis ferè omnes, latiore vocabulo, antiqui Psittas & Passeres appellarunt. Ab his autem Lati (de quibus proximè dicturi sumus) ita differunt: quòd quanquam ipso super solo expansis piscibus situ etiam plani appareant: tamen dum in æquore natant, ita quidem feruntur, qualis est in rectum contentæ atque erectæ manus figura, pollice sursum eminente, in quo reliquorum squamosorum formam ac naturam retinere videntur. Quamobrem etiam oculos alio à Planis situ, ab utroque capitis latere collocatos habuerunt. His autem Græci, ut & Planis Passerum, sic & Latis Anthiarum generale nomen indiderunt, Aristoteles sacros etiam Anthias appellauit: quòd diceret, urinatorum id esse ad spongias indicium, quo in loco essent Anthiæ, nullam illic marinam beluam reperiri: quod tam verum est (inquit ille) quàm id quod dicitur, ubi suem aut perdicem esse, illic etiam limacem non reperiri: ab his enim animantibus limaces edi solent. Alii Candidos pisces, alii Pompilos, alii Auratas vocauerunt: nonnulli quoque Græcorum εὐώποις & αὐλώποις, quòd magnos aut concauos oculos habeant: eósque pisces strepitu gaudere, atque eo allectos nonnunquam decipi scribit Oppianus: quorum etiam quatuor species assignat his versibus,
Quattuor Anthiωn species versantur in undis:Sunt flauæ & niueæ: sunt atro sanguine fuscæ. {150} Euops, atque Aulops alios, hos nomine dicunt.
133. Omnes autem sunt pulchri coloris, & auro atque argento variè micantes: de quibus proximùm est, ut sigillatim disseramus.
Dorada aut Aurata Gallica, quam Itali Diui Petri piscem nominant.
134. Conspicuus & insignis est admodum piscis, cui ob colorem, ex auro ad latera concinnè admodum refulgentem, vulgus nostrum (etiam si antiquorum Auratam planè ignoret) Doradæ, hoc est Auratæ nomen indidit. Quem piscem ob insignem ac diuinam quandam memoriam, alii Christo, alii Diuo Petro dedicarunt: unde vulgus Græcorum Christopsarum, Italicum sancti Petri piscem, vulgus Romanum Cetolam appellauit: ob id maximè, quòd in eius dorso utrinque gemini orbes ad latera appareant, in formam impressi in his partibus digiti, dum fortasse Diuus Petrus (iubente Christo) hunc extraheret, atque ab eius ore numum pro tributo eliceret. Gillius ab antiquis Græcis Zeus dictum fuisse putat, à Ioue qui Zeus Græcis dicebatur. Massilienses ob insignem eius voracitatem Trueiam quasi Porcam vocauerunt: Genuenses ab orbiculari eius forma Rotulum: Baionenses ab aureo atque micante colore, quem habet cum adulti Galli rustici maioribus plumis communem, appellauerunt un Iau, vel Un Cocq. Romæ paruo erat in pretio, antequam Galli Cardinales, mortuo Paulo Pontifice tertio, illuc proficiscerentur: éstque in ea regione multò minor, quàm Lutetiæ: squamis canret, tenuíque est ac lato corpore, carniuorus, ore extento atque latissimo, oculis magnis ac profundis. {151}
Quibusdam Cetola dicitur, Gallis, Doree: Christopsarum vulgaribus Græcis: Rotulus Genuensibus, Piscis sancti Petri Italis: Truege, vel Trueue Massiliensibus: Un Iau, vel Un Cocq Baionensibus. {152}
Callychthis.
135. Totus est aureus atque argenteus piscis, qui ab insigni pulchritudine Græcis Καλλιχθὺς appellatus est, Tyrrheno familiaris, Adriatico non item: Romanis atque Neapolitanis Fietola appellatus, nullum tamen inter apprimè delicatos pisces nomen retinens: de eo sic Oppianus cecinit,
Polypodas agitata petit cognomine pulcher.
136. Sunt qui Callyonimum, nonnulli Hellopem, alii Licon esse credant: de quibus tamen seorsim à nobis actum est. Nulli pelagio pisci nomen hoc Græcum rectius conuenire, quàm Romanorum Fietolæ existimauimus: ut qui totus ferè sit argenteus, ut Lampuga: ac præterea multis aureis lituris variegatus. Latus est ac planus, caudam lunatam habens: Linguam carnosam, delphini modo, ad humanam accedentem, suísque partibus omnino absolutam: quod præter cæteros branchiis præditos pisces solus habere mihi visus est. Quemadmodum & hoc sibi etiam peculiare, quòd præter omnium piscium morem, pinnis sub ventre careat, éstque prorsus inermis: Branchias utrinque quatuor gerit, si quidem eam, quam capiti coniunctam habet, annumeres. Superiorem maxillam fixam ac immobilem, ut Scarus & Exocetus habet: atque, ut ait Oppianus,
Dentibus obtusis est illi rictus inermis.
137. Cantharo quidem similis est, sed eo maior euadit, non tamen æquè crassus. Lineam habet à capite sub ventre ad umbilicum extensam, atque utrinque in ceruice nigram maculam. Squamis undecunque caret, præterquàm in eo linæ ductu, qui piscis huius latera distinguit: ventrem quoque paruum habet, ut & Lechia & Lampuga. Quamobrem & ei arctè intestina inter se cohærent, quæ tam numerosis spiris in orbem circumductis ita inter se complicantur, ut globulum esse dicas: hepar unius tantùm lo {153} ci nullo felle præditum, stomachum in V literam efformatum, cuius infima pars in mucronem turbinatur: atque ad eius pylorum tam numerosas videas appendices, ut (quemadmodum nec in Thynno, Pelamide, ac Scombro) nullis artibus numerari possint. Intestina fulcit glandulosum pancreas. Lien illi stomacho subest. Cætera ex hac pictura percipies.
Lampuga ac reliquæ Anthiarum species.
138. Sunt etiam de genere Anthiarum pisces plani & lati, quos vulgus Romanum Lopidas & Leczias appellat. Quorum ut rariores quidam Lopidæ, sic etiam maiores. Stellæ verò minores non usqueadeò frequentes, Lecziæ frequentissimæ sunt, quas cum his piscibus libenter contulerim, quibus Massilienses Lampugarum nomen indiderunt. Omnino enim Romanorum Leczia Thynnum ac Pelamidem referret, nisi corpore esset latiusculo, cauda magis lunata, & minore corporis mole. Proinde septem sunt illi in tergore aculei singulares, firmi ac breues: cutis glabra, minimè ipso conspectu squamosa, nisi impacto ungue scarificetur. Nam tunc squamulæ quædam exiliunt iis ferè persimiles, quibus Driinus serpens præditus est. Branchias habet duplices utrinque quaternas. Tergus atrum, ventrem candidum, anum in medio ferè corporis: cui quæ vicina est pinna, duobus aculeis armata est. Os illi paruum, dentes exigui, duæ sub ventre pinnæ. Linea arquuata, nigra, totum piscem per medium diuidens, lingua candicans. Superioris quoque & inferioris pinnæ extremitates, nigris & latis maculis suggillatæ. Cæterum corpore est compresso ac tenui, ut planus ac latus esse videatur. Septem utrinque spinas pro costis habet, quæ ubi desinunt, illuc vertebræ, ut in Rhombis & Passeribus protenduntur, atque ad utrinque pinnam tergoris ac ventris pertingunt. Cor sub branchiis positum est, triangulum membrana inclusum. Hepar arctissimè stomachum amplectitur, in duos lobos distinctum, quorum dexter oblongo folliculo inclusum, plurimam bilem flauam continet. Stomachus sub intestinis sic collocatus est, ut nisi detegatur, visum protinus effugiet. Apophyses innumeræ pylorum ambiunt, tribúsque in obliquum reflexionibus intestina contorquentur. Oua fert in vulua bicorni, squillásque in mari deuorare solet. Hunc piscem Romani in maximis deliciis habere solent, apud quos est etiam admodum vulgaris. {155}
De piscibus qui serpentina sunt specie. Caput xiii.
139. Longè diuersa est horum, quos nunc descripturi sumus, piscium à superioribus figura, ut qui planè rotundi sint atque oblongi, unde serpentina specie præditos esse dicemus. Nullis præterea squamis horrent, quorum nonnulli ac præcipuè Congri in tantam interdum crassitiem excrescunt, {156} ut inter cetacea ferè connumerari possint. Pisces itaque qui Serpentina facie præditi sunt, ita enumerantur, Serpens marinus, Murena, Congrus, Sphyræna, Acus. Lampetram autem iam antè in Galeorum censu descripsimus. Anguillas verò cum fluuiatilibus libro secundo enumerabimus.
Serpens marinus.
140. Peculiarem alit Serpentem mare, terrestri ferè respondentem, qui vel Aristotelis testimonio sæpe tricubitalis euadit. Anguillam ac Congrum, colore, pinnis & branchiis referret, nisi rostro esset, quàm Murena, longiore, ac numerosis tenuibus dentibus vallato: oculis non ita grandibus, cute glabra, ad dorsum prominente, nullis squamis aspera, qua facilè degluti potest. Ventre ex albo in rufum colorato, spirásque toto corpore, ut & Serpentes terrestres, ducit, neque viuus impunè nuda manu, ut nec Murena, contrectari potest. Plinius Draconem marinum appellauit, quem è mari in arenam emissum ex Aristotele refert, cauernam in arena mira celeritate excauare, quod idem de Serpente marino retulit Aristoteles, apud quem ὄφiς θαλάττιος vocatur. Éstque (inquit) corpore ad Congrum accedente, sed obscuriore & acriore. Quod ego nigriore & longiore interpretor. Idem tamen Plinius alibi Ophidion appellat. Mihi visus est hic piscis eius penè formæ, quam hîc depictam vides. {157}
Ὄφiς θαλάττιος, Græcis: Serpens marinus, Latinis: Draco marinus & Ophidion, Plinio: Serpent de mer, Gallicé. {158}
Murena.
141. Nihil est Murena in Oceano rarius, cùm tamen aliis litoribus planè sit vulgaris. Anguillam magnitudine ac figura refert: sed recurto & crasso est magis corpore, cùm tamen adulta anguilla omnibus modis hunc piscem magnitudine exuperet. Colore est utplurimum fuluo, cute glabra & laxa, qua facilius quàm Anguilla exuitur. Duas Murenarum species esse comperio: Marem paucioribus maculis distinctum, ac quibusdam veluti stellis conspersum. Fœminam pluribus aureis notis ac veluti guttis undecunque variam: unde Ouidius,
Auratis Murena notis, merulǽque virentes.
142. Proinde omnes prominentem cutem in vertice per tergoris longitudinem, ut sui generis pisces habent, soláque præter sui generis Serpentinos pisces, Murena pinnis lateralibus caret, magnámque cum Serpente inire societatem traditur: unde Oppianus,
Serpenti nubit, promptéque ex æquore saltatIn littus.
143. Foramen utrinque ad latera circa ceruicem habet, per quod ad latentes branchias sanguineásque utrinque sunt quatuor subtus inclusas, aquam subinde immittit, atque egerit: rostrum exporrectum habet ut anser, ast nullo linguæ rudimento conspicuo prædita: Oculos paruos, rotundos, glaucos, pupillam nigerrimam: Dentes longiusculos, acutos, in ordinem per maxillas dispositos. Œsophagum latum ab eius rictu incipientem, in cuius orificio hamuli leuiter uncinati ad gulam circa fauces spectantes, linguæ vicem supplent, ac statim à branchiis folliculus teres spinæ incumbit, flatu turgidus, natationis commodioris usum præbens. Hepar habet subfuluum, oblongum, stomacho incumbentem, lon {159} giusculum, cui fel cyaneum magnitudine auellanæ contentum inhæret. Lienem oblongum stomacho annexum, vertebras minus frequentes, sed oblongiores quàm Anguillæ: in quibus hoc etiam animaduertendum est, processus inesse transuersos, ac sursum spectantes, præter aliorum piscium naturam. Cæterum carnem habet candidissimam sub cute ductibus obliquis ac transuersis, ut in mustelo dispositam variis musculis hinc & inde abeuntibus communitam, suauem ac delicatam, sed multis spinnulis breuibus ac recurtis conspersam, quæ manducantibus plurimùm fastidii adferre solent. Deterrima est (inquit Galenus) Murenarum caro ex fluuiorum ostiis, qui culinas, balineas, aut latrinas expurgant piscatorum: quanquam neque flumina ipsas subire, aut in stagnis versari putauit. Quod reliquum est, morsus Murenæ admodum piscatoribus perniciosus esse solet. Quamobrem ubi hanc cæperunt, & ex nassis intra lintres immiserunt, forcipibus apprehensum eius rostrum maculo atterunt, spinnámque frequentibus ictibus diuerberant, ne postea dissiliat. Marinus est piscis, neque quicquam habere videtur cum nostra Lampetra commune, quam in Galleonimo Galeni descripsimus, veluti te sequens pictura docebit. {160}
Conger.
144. Congros inter pisces dura carne præditos Galenus libro secundo alimentorum connumerat, succósque salsos & crassos in corpore generare asseuerat. Nostris Gallis, apud quos maxima ex Oceano Congrorum copia est, maximorum quidem ac ferè Cetaceorum per æstatem: minorum autem aliis anni temporibus adferri solet: Græcum atque adeò Latinum vocabulum ferè retinuit, Un Congre: Massiliensibus Fiela vel Fielaz vocatur. Romanis, apud quos ex Tyrrheno non ita frequens piscis adfertur, Drongo vel Brongo appellatur. Huius quidem piscis duo discrimina esse compertum habui. Alii enim nigri sunt, alii paulò magis candidi, hoc est, quidpiam in tergore atque extremis pinnis nigrum referentes. Omnes glabra atque lubrica pelle integuntur: Oculos (quos etiam argenteus circulus Iridis. loco ambire videtur) nigros habent: Dorsum in summo tergore elatum. Lineam utrinque rectam, corpus ad latera intersecantem. Dentes pro capitis magnitudine breues, per ordinem in maxillis dispositos: Labra admodum crassa, quorum superius rudimenta quædam cirrosa præ se ferre videtur: quæ dum comprimuntur, mucosum quiddam emittunt. Os prægrande: Linguam Anserinæ ferè similem, albam. Hepar quoque pallidum, Lupino simillimum, cui sinister lobus dextro multò longior est. Stomachum admodum grandem, à quo ad rectum intestinum unica est tantùm reuolutio. Conger paruus ab Anguilla, hac præcipuè nota distinguitur, quòd rectam lineam, pallidam, utrinque per medium corpus à branchiis ad caudam delatam habeat, ventérque illi magis albicet. Dentes præterea Anguillæ in hoc à Congro differunt, quòd confusi in utraque maxilla dispositi sint, eiusque labrum superius horrescat. Congros ita decipiunt piscatores: Minores pisces funibus copulatos (quorum singuli singulos hamos habent) maioribus scopulis, qui sicci, posteaquam mare decessit, rema {162} nere solent, alligant: quos, cùm maris fluctus rediit, à Congris deuoratos comperiunt, & eos in siccis scopulis altera die relinquit mare: ipsósque Congros ob escam deuoratam relictos reperiunt.
Acus maior et minor.
145. Acum Genuenses Acuin nominant, ídque ad discrimen Galei aculeati, quem Aculatum dicunt. Gallia huic pisci, & potissimum Lutetia & Rothomagum, Orphiæ nomen indidit, Des Orphies, Græcia Zarganes, Italia Acusigole, olim Bellone & Raphis vocabatur. Ea nobis alioqui rarò adferri consueuit, quia serò apparet & capitur. Grandior in Oceano euadit, quàm in Adriatico, ubi vix digiti crassitudinem excedit: Latinorum nonnulli à figura Aculeatum, non quòd acuminata sit, nominauerunt. Huius duæ obseruantur, ut mox dicam, species. Sesquipedales in Oceano capiuntur, duorum pollicum crassitudine, squamis tenuibus obseptas: tergoris partem præ tersitudine lucidam habentes, ut etiam veluti argenti repercussione in oculos vibrent. Viridem præ se ferunt aristam, hoc est, tergoris spondylos. Acus peculiares habet notas quæ Scombro & Thynno etiam conueniunt: Suprà enim & infrà ad caudam, septem pinnulas seu appendices à se inuicem distinctas habet, quæ deinceps ad caudam deferuntur. Pinnam sub ventre in medio corpore & supra tergus gerit: duas autem utrinque ad latera, branchias utrinque quaternas: Rostrum porrectius in exilitatem fastigiatum, tenue, crenatum dentibus, fel iecori annexum. Fœtificat serò, & hyeme parit. Nostri recentibus tantùm utuntur: contrà Illyrii, & qui orientis plagas incolunt, apud quos sale condiri, ut mox dicetur, solent.
De Acu altera minori.
146. Est aliud genus magnitudine tantùm à priore differens, tenuibus etiam vestitum squamis, linguam exilem, & dentes molares obtusos in ore habens, non ut prædicta: branchias quoque utrinque qua {164} tuor, septem etiam ut in maioribus supernè & infernè, & in cauda propendentes pinnulas, caudam bifurcam habet: nunquam digito crassior excrescere solet, nec pede longior euadere. In insula, nomine Lissa, olim Phana affatim capitur, qua indigenæ, cùm multa dolia sale condierint & impleuerint, nauigio inde transferunt, ut externis maximo quæstu diuendant: Est enim conditura admodum suauis. Siquidem sale inueterata, cruda cum pane edi solita est. Unicam tantùm amborum dedimus effigiem, utputa quòd ambobus notæ eædem ferè conueniant, nec nisi magnitudine discrepent. De hoc pisce Oppianus etiam meminit isto versu,
Ambæ Sphyrænæ (inquit) longæ tenuésque Belonæ.
147. Etsi stomacho minimè gratam, malum procreare succum, & parum nutrire Xenocrates senserit: Diphilus tamen probum efficere sanguinem dixit, nostris maximè in deliciis apprime expetitum.
Sphyrænæ duæ.
148. Sphyrænæ interdum Marluciorum modo exiccari solent. Venetiis rarò recentes videbis. In Gallia ex Oceano nunquam, quod sciam: in Corcyra nihil frequentius videndum occurrit. Græcorum vulgus, quod ab Italis voces mutuatum est, non Sphyrænas, sed Lucios marinos, quod Gallicè du Merluz dici posset, nominat. Lesbi Mitilenis incolæ Sphyrnam pronuntiant: sed Græci, qui in Asia agunt, Zarganes dicunt: voce, inquam, falsa quæ Bellonæ pisci debetur. Sphyrænam Lucium marinum ideo in Græcia vulgò vocare solent, quòd Lucio fluuiatili persimilis sit: cùm tamen res eadem non sit: nam Merlucius & Sphyræna differunt. Miror ego cur eam Athenienses Cestram dixerint. Massiliensibus vulgò cognita est, apud quos pes escomé nominatur, quòd Scalmo multùm affinis sit, id est utrinque fastigiata. Est autem Sphyræna oblongo corpore prædita, cuius duæ obseruantur species, quæ inter se minimè dissidere comperirentur, nisi vetustas indicio esset: Siquidem harum altera Trachurum siue Surum colore refert, atque eodem modo sub ventre albicat: Altera autem senescens Mormyri laterales picturas colore assequitur. Lineam habent utrinque ad latera, ut in Lupo dictum est, quæ à branchiis rectà ad caudam fertur. Squamis lente multò minoribus obsepiuntur. Capita habent oblonga in mucronem desinentia. Oculos latos, cæsios, dentes in maxillis oblongos, alioqui raros, ut fluuiatilis Lucius. Hoc eis peculiare esse deprehenditur, quòd inferiores eorum maxillæ in Pelamidis modum superiorem magnitudine vincant. Branchias utrinque quatuor habent. Eorum pinnæ mihi pro corporis magnitudine breues esse videntur. Supremum dorsi cacumen illarum duabus pinnis præditum esse comperio, quarum anterior quinis aristis seu aculeis vallata est: caudam bifurcam habent: Linguam autem scabram, & denticulis exasperatam, ad cuius radicem meatus rectà ad cor {166} perducitur. Cor porrò oblongum, sub quadam vesicula alba inclusum, quæ multis piscibus pro auriculis cordis substituta est. Hepar sub diaphragmate stomachum ambiens, eum in gyrum palpat. Pylorus à stomacho consurgit, tam multiplici apophysum seu cæcorum cæsarie intertextus, ut pœnitus stomachum contegant, quos nemo numerare posset. Fel ab hepatis lobo dextro latere in folle oblongo dependet: reliqua intestina adnumerari possunt. Natura huic follem vento plenum, ne ad imum sideret, donauit, oblongum, anteriori parte bifidum, utrinque in acumen exeuntem: Spina dorsi raris vertebris coagmentatur. Sunt qui Sphyrænam Oxyrinchum vocari debere credant, utputa quòd rostrum eius videant acuminatum. Sed cùm de Lucio fluuiatili agemus, ista fusius persequemur. De Sphyræna Oppianus istis versiculis ita canit,
Si Sphyræna sinu retis claudatur in amplo,Latum perquirit laqueum, quo lubrica tergaSerpentum in morem labatur retibus amplis.
149. Theodorus Gaza, Aristotelis interpres, Sphyrænam Malleolum conuertit, aliter quàm Plinius, qui hanc Sudim hoc modo nominat. Sunt præterea (inquit) à nullo autore nominati, Sudis Latinè appellata, à Græcis Sphyræna, rostro similis nomine, magnitudine inter amplissimos rarus, sed tamen non degener. {167}
Σφύραινα, Græcis: Sudis, Plinio, vel, ut Gasa vertit, Malleolus: Italo & Græco vulgo, Luczo marino: Sphyrnam, Mitilenis: Targanes, Asiaticis: Pes escomé, Massiliensibus.
De minoribus piscibus ouiparis, spinosis, & squama contectis, in pelagios litorales, & saxatiles diuisis, & primum de pelagiis. Caput xiiii.
150. Quemadmodum saxatiles pisces ad saxa & scopulos refugiunt, & litorales ad litus pascuntur: sic pelagii toto viuunt Oceano. Huiusmodi iam permultos inter Cetaceos tradidimus. Nunc autem reliquum est, ut minores dicantur, in quibus Halecula, Chalcis, Harengus, Mullus, Dentalis, Syna {168} gris, Pelamis, Mormyrus, Erithrynus, Salpa, Trachurus, Aurata, Hirundo, Miluus, Cernua, Orphus, Scombrus, Colias, Lacertus, Mystus marinus, Coccix triplex, Lyra, Cephalus, & Mugil numerabuntur.
Halecula seu Halec.
151. Pisces, quos Galli & Hispani Anchoy dixerunt, Veneti Sardonos nominarunt, ad Chalcidum differentiam, quos illi Sardellas vocant: sed Romani pro Sardonis Sardas intelligunt: Tractus litorum Liguriæ incolæ, Cueuri, Cueunari, vel Cueuneuri appellitant, sicque Genuenses: Romanum vulgus Aliczi nominare mauult, quasi Haleces diceret. Incrementi minuti pisces sunt Haleculæ, sed in salsuris cæteris omnibus meliores euadunt: ut earum Muria, in sapore, inferior Garo non sit. Sui generis piscis esse vel ex hoc probari potest, quod Columella inter pisces annumerat, qui sunt incrementi parui: Digito enim raro longiores & crassiores euadere comperiuntur. Et quemadmodum Harengus Celerinum refert: sic quoque Halecula Sardinam. Is prorsus squamis caret, & branchias exteriores latas gerit: Spurcitiis, cœno & arena vescitur. Et quemadmodum Anates & Anseres rostris cœnum commouent, & eo sese exaturant: sic etiam Haleces, quæ cum Sardinis sæpenumero capi solent, arenis & spurcitiis exaturati comperiuntur. Si tu Haleculam interiicias inter oculi aciem & solem, omnino eam transparere videbis: dempta tamen linea argentea, quæ vertebras spinæ comitatur, quæ sanguinem continet. Exiguam in summo tergore habet pinnam: Cauda ei bifurca est, corpore magis tereti prædita, quàm lato. Pinnis lateralibus, si bene memini, caret. Caput magnum ei est. Hoc habet mirabile, quòd dum oscitat, amplum os aperit, ut serpentis potius os, quàm piscis appareat. Hinc meritò Græci olim Licostomos, siue os lupinum nuncupauerunt. Alii nonnulli Lupum simpliciter dixerunt. Linguam nullam habere, nec linguæ rudimentum creditur. Solent præcindi Halecularum capita, {169} antequam saliantur. Nam gnari piscatores sciunt tantam inesse amaritudinem in felle eius, ut id unam cum capite auferant. Quo fit ut ferè semper sine capitibus in doliolis conditæ nobis deferantur. Salitæ, crudæ semper eduntur. Hyeme utplurimùm à fine Decembris usque ad quadragesimam (quo tempore etiam Sardæ) capiuntur. Enixius hoc studui, ut ex longioribus & crassioribus nanciscerer: sed nunquam palmi longitudinem pertingere, & pollicis crassitudinem assequi comperi. Argenteo colore micant, tergore verò ad ceruleum accedente. Multi hos falsò fel in capite gerere credunt: Habent enim id intestinis annexum, quod hoc modo auferunt. Altera manus caput trahit, ut cum ea manum viscera, quibus fel hæret, eximantur: tamen recentes Haleculas frixas in sartagine cum oleo vel butyro, vel in craticula assatas, unà cum visceribus optimi saporis esse deprehendi. Viscera habet nigerrima, sed Peritoneum albissimum, contra quem salpa: Stomachum pallidum, oblongúmque. Apophyses non habet in duodeno plures quàm viginti. Fel per longitudinem intestinorum protensum ita confusum, ut minimè sit conspicuum.
Chalcides seu Sardinæ.
152. Galli, qui ad mare Oceanum siti sunt, nullum piscem agnoscunt, qui Sardinæ nomine vocetur, quòd nullus apud eos piscis sit, qui Gallicè Sardina dicatur, nisi aliunde salsus adferatur. Mutant enim nomen Sardinis Galli, & Celerinos vocant. Sed nonnihil interest discriminis in magnitudine, quod quidem mox indicabimus. Celerini maris sunt Oceani alumni, Sardinæ Mediterranei. Quemadmodum autem Boops & Mena, Erithrynus & Phagrus, Sparus & Aurata, Cantarus & Melanurus, Bulbus seu Blennus & Scorpena, Flesus & Quadratulus, Barbula & Limanda, Rhombus & Fleteletus, maximam habent inter se similitudinem: sic Celerinus cum Harengo ita æquiparantur, ut nisi exactè inspiciantur, non dignosci possint. Quòd si quispiam Celerinos idem cum Sardinis esse mihi non credat, imprimis eum intelligere oportet, Celerinum tam popularem esse in Gallia piscem, quàm Sardinam in Mediterraneo mari. Celerinus siue Sardina paulò Harengo minor est, squamis intectus latiusculis, leuiter superficiei corporis uti in Mullo hærentibus, & facilè decidentibus & transparentibus. Pellis quæ subest, omni argento lucidior esse solet: Harengus verò magis compresso corpore constat. Ambo ora aperiunt grandia, Dentium rudimentis carentia, linguam habentes conspicuam. Celerinorum branchiæ variæ annulos describunt. Circinati enim sunt in circuli formam interna parte multum serrata, quibus cibos secernunt in mari, eo modo quo anates & anseres suis rostris serratis in cœno. Ex quo planè liquet, Celerinum spurcitiis maris vesci & arena, non autem piscibus vel præda. Imbecilla enim labia & maxillas nullis dentibus horrentes habet. Dum autem irritum mare est, & procellis compulsum, tunc in modum nubis per mare nunc huc, nunc illuc circumferri solent. Quam rem cùm non ignoraret Oppianus, hæc scripsit, {171}
Chalcides & Trissæ passim Abramidésque feruntur,Atque cateruatim percurrunt æquoris undas,Et curuis habitant scopulis, & littora visunt,Alternántque imas Ponti, currúntque per æquor,Hospitium mutant semper, pontóque vagantur.
153. Stomachum talibus, quibus dixi, spurcitiis semper plenum habent. Circa pylorum innumeræ sunt apophyses, ut facilè sexaginta connumeres. A pyloro reliqua intestina usque ad rectum descendunt. Hepar verò habet in duos lobos partitum, fel hepati annexum. Cùm desierint amplius videri Celerini, Harengi nobis adferuntur. De quibus tempestiuum est ut disseratur.
154. Harengi mihi de genere Chalcidum esse videntur, quos in Mediterraneo mari etiamnum capi planum faciam. Etenim Carnispriuii tempore, cùm Romæ agerem, hos in foro vulgò ferri conspicatus sum: non tamen illic Harengi nominabantur, sed Sardoni: promiscuè enim nulla habita differentiæ ratione unà cum Sardinis vendi solent, ut sic commixti, Sardoni vulgò vocentur. Sardinam vel Sardellam maris Mediterranei, eundem esse piscem quem Celerinum Oceani, nemo dubitare potest, cuius natura ea est, ut paulò magis in mari Oceano, quàm in Mediterraneo excrescat. Ne verò mihi ipsi quispiam imposuisse credat, cùm dico quotidie Romæ Harengum videri, & Celerinum eundem cum Sardina vel Sardella esse, hoc mihi adiiciendum operepretium fuit, quòd omnes diligenter obseruaui, & aristas, quas sub ventre in linea recta habent, numeraui, sed Celerino asperiorem, quàm Harengo deprehendi. Lineam itaque in his asperam transuersis aristis obfirmatam cernito, qualem Lechia & Lipparis habent, sed multò valentiorem, Harengo debiliorem, cuius latera nullis teguntur squamis. Celerinis verò contrà, asperiores sunt hamuli, qui inter duas squamas coarctantur. Harengus præterea corpore est multò Celerino siue Sardono latiore præditus, ad Liparem piscem magis accedens. Uterque {172} lineam sub ventre triginta quinque uncinulis asperulam habet. Gallia nihil isto pisce vulgarius nouit, nec commodius aliquid, quo homines sua ieiunia exaturent. Iconem Harengi adposui: nam tanta est illius cum Sardella siue Celerino affinitas, ut ex pictura vix possint discerni.
Mullus sive Trigla.
155. Trigla iis potissimùm, qui mari abluuntur, notissima esse solet, longius tamen in Mediterraneis ferri, si cum pipere in pasta incocta condiatur. Parisienses vulgò Rougetos barbatos, vel Surmuletos appellitant, ad aliorum piscium discrimen, quos Mulli Geneatis nomine, id est imberbis illis venire solet. Veneti à barbis Barbonos, Burdegalenses & Baionæ Barbarinos dicunt. Trigla ideo à Græcis dictus est hic piscis, quòd ter anno pariat, quod Oppianus versiculo isto testatur,
Accipiunt Triglæ trino cognomina partu.
156. Latini Mullos ex eo dixerunt, quòd quum coloris sint rubri, Mullorum colorem, quod Calceamenti genus apud Romanos erat, referunt. Eius rubedinem testatur hoc versu Ouidius,
Squalus tenui suffusus sanguine Mullus.
157. Perpaucos admodum pisces noui, qui Triglæ naturam sortiantur. Nam is nec linguæ, nec dentibus os communitum habet: squamis Mullus latiusculis contectus est, sed quæ leui contactu auferantur: tamen ubi ablatæ sunt, rutilus color multò pulchrior in cute apparebit. Tota pileis moles rubet quidem, sed veluti versicoloribus lituris notata rubris & luteis, & in quibusdam purpureis comperitur. Mulli utplurimùm non excedunt palmum, neque binis libris grauiores fiunt, quod iam ab omnibus antiquis testatum est. Ideò persæpe mullum bilibrem dixerunt, tametsi Mulli trilibris Horatius & Seneca quadrilibris meminerint: hoc tamen portentum arbitror, quemadmodum & quæ à Licinio Mutiano è mari rubro apud Plinium produntur.
158. Mullus Scarum propemodum referret, ni Scarus paulò latior esset: ventrem ferè planum habet: ideo non falli creduntur qui trilaterales triglas censuerunt. Caudam habet bifurcam, idcirco laterum pinnas veluti {174} in acutum tendentes. Pinnas duas in tergore gerit, quarum anterior ceruici multum vicina est. Altera verò non longè à cauda distat: duas præterea sub ventre gerit, alteram inter anum & caudam. Oculos erui magnitudine: Barbis duabus sub mento seu cirris albis, mollibus, flexilibúsque, veluti Mystus barbatur. Stomachum forma rotundum: œsophagum habet gracile, oblongum & tenue. Integras deglutit Chamulas, Telinas, Mitulos, Pectines & Conchulas passerum modo, quas in stomacho conficit. Hepar in latere sinistro situm habet. Felle non est admodum grandi præditus. Cæcis siue appendicibus pluribus communitus est. Veneti Triglas, apud quos affatim capiuntur, incoquunt, & in succo acido & piperato immergunt: Sciunt enim eas dura carne constare, ut tali modo diu incorruptas seruent: Siquidem hac ratione conditas per urbem vendentes circumferunt. Aëtius eadem quæ Galenus de Mullo habet: Ex pelagiis piscibus (inquiunt) est Mullus, æstimationem apud homines reperit, tanquam excellenter in cibo iucundus sit. Habet autem duriorem omnibus pelagiis generis carnem, non pinguem, sed friabilem: & propterea magis quàm alii pisces nutrit, ubi probè concoquitur. Quidam iecur eius & caput voluptatis gratia magnifaciunt. Hic quoque pelagicis piscibus annumeratur, inquit Galenus. Celebratur autem apud homines, tanquam voluptate cibos reliquos superet. Omnium ferme aliorum carnem habet durissimam, & valde friabilem: quod idem, ac si dicas nihil in eo esse lentoris neque pinguedinis. Nutrit certè, cum probè confectus fuerit, omnibus aliis piscibus copiosius. Diximus autem antea, quòd cibus durior, ac crassiorum partium, & (ut sic dicam) terrestris, alimentum corpori præstat copiosius, quàm humidior ac mollior, præsertim quando præter id, substantiam habet corpori alendo accommodatam ac familiarem, quæ substantia voluptate indicatur. Nam alimenta quæ tota substantia ab alendis animalibus sunt aliena, ea autem non prorsus, aut insuauiter manduntur. Ex familiaribus verò quemadmodum humidius minus nutrit: ita coquitur facilius ad distribuitur. Ergo Mulli caro iucunda quidem est, ut quæ alimentum est hominum na {175} turæ accommodum. Et quanquam aliis piscibus sit durior, mandi tamen quotidie potest, propterea quòd friabilis est, & pinguedinis expers cum quadam acrimonia. Nam pinguia & lenta cibaria, statim ut sumpta fuerunt, celeriter implent, & appetentiam euertunt. Præterea, quod maius est, compluribus deinceps diebus ipsorum esum non sustinemus. Verùm Mulli hepar à gulosis propter voluptatem summopere expetitur. Quidam verò ipsum per se mandere volunt, sed Garelæum, quod vocant, in vase cum pauxillo vini præparantes, & in eo viscus ipsum tantisper comminuunt, quod totum simul ex ipso & humidis præparatis succus unus fiat simplex ad sensum & similaris, in quo Mulli carnes intinctas mandunt. At mihi profectò nequaquam tantæ suauitatis esse videtur: neque tantam corpori utilitatem adferre, ut tantopere sit concupiscendum, uti nec ipsum caput. Quanquam gulosi hoc quoque laudant, ac secundas post iecur ferre predicant. Cæterum intelligere nequeo, cur permulti grandissimos Mullos emptitent: cùm nec adeò suaui sint carne, ut minores: nec ad coquendum faciles, ut quæ dura admodum est. Ob eam igitur causam, cùm quendam aliquando interrogassem, qui ingenti pecunia prægrandes Mullos emerat, quòd illos tantopere expeteret, respondit se primùm propter hepar illos tanti emisse, tum autem & propter caput. Verùm hactenus de Mullis hæc dixisse, huic sermoni, in quo utilitatem inquirere instituimus, satis fuerit. Porrò optimi Mulli fiunt, ut alii etiam omnes pisces, tum propter mare purum, cùm propter alimenta. Nam qui cancellos vorant, & grauiter olent, & insuaues sunt, & ad coquendum difficiles, & mali succi: hos porrò dignosces, si prius quidem, quàm vescare, ventrem resecueris. Inter vescendum verò ipse statim gustus ac olfactus iudicium adferet. Hactenus Galenus. Item alibi sic de Mullo scribit, Mulli verò quòd dura eorum caro sit, & ab excrementis pura, non sunt ad saliendum accommodi. Item libro de attenuante victu ita habet, Qui autem vitam in maiore otio, ac quietè degunt, iis non modò ab eiusmodi suum esu est temperandum, verumetiam à syluestribus: Abundè enim fuerit eis auibus montanis vesci, & piscibus {176} saxatilibus, utputa Iulide, Fuca, Merula, Turdo, Scaro, & in summa, omnibus quæ habent carnem mollem, simul ac friabilem. Mullorum friabilis quidem est, non tamen mollis. Item paulò pòst habet, Quum igitur saxatiles desunt, Asellos, Mullos, & alios eiusdem generis pelagicos possumus exhibere, & eos potissimùm qui cum sinapi manduntur: cuius generis est Scorpius. Plura alia apud Plinium de hoc pisce leges, quæ breuitatis gratia prætermisi.
Pelamis.
159. Pelamidem, Scombrum, Thynnum, & Orcinum, paruos, si rectè obserues, nusquam eos quidem ex suo genere desciscere, atque in aliud transire comperies. Quamobrem multùm mihi absurdum videretur affirmare, Pelamides ex paruis Thynnis originem ducere. Tota piscis moles argenteo colore micat: squamis integitur tenuissimis: caudam lunatam habet: lineam ad latera nigram, quæ corpus per medium utrinque intersecat, à superiori branchiæ angulo rectà ad caudam protensam. Pinnas utrinque ad branchias unam, duas sub ventre: quarum quæ tergoris fastigium occupat, ea continua est, ut in Sargo ac Sparo: & præter has, quintam aliam ab ano ad caudam protensam. Branchiarum (quæ utrinque quaternæ numerantur) spineum tegumentum multùm illi est carnosum: cuius generis est utraque maxilla, præsertim inferior: dentes in ordinem dispositi, atque in serræ modum incisi. Lingua aliquantulum lata, sed oblonga & aspera, branchiis inhærens, quarum quæ capiti magis vicinæ sunt, ipsi carni confusæ apparent. Oculos in Melanuri modum grandes ac varios habet: cor triangulare ac spongiosum, in cuius pericardio carunculam inuolutam cernes, quæ leui calamo inflata distenditur. Hepar pallidum, in duos oblongos lobos diffissum, ventriculum undecunque fulciens. Pelamis omnibus promiscuè pisciculis vescitur, Anguillis, Gobionibus, Caridibus, Salpis: quamobrem apophyses illi ex Pyloro prodeunt ferè innumeræ, quæ eius ventriculum fibris omnis generis contextum ambiunt. Lienem habet gracilem, per ventrem extensum, quatuor digitos longum, intestinis inhærentem. Fel luteum, folliculo gracili è dextro hepatis lobo dependens, bis reflexum, ut in Marina Tinca dicetur, spleni vicinum: quod si extenderis, octo digitos longum comperies. Vulua Pelamidibus fœminis (ut in aliis piscibus) est bicornis. Pelamides (ait Galenus) sale con {178} ditæ, laudatissimis salsamentis non cedunt: unde passim usitato nomine salsamentum Sardicum appellatur. Post Sardas autem ac Pelamides, Myli, qui ex Ponto afferuntur, plurimùm laudari solent in condimentis. Ego verò, ut Galeni eodem loco mentem interpreter, Pelamides cum Thynnis aliquando contuli, eundémque ambobus habitum figurámque deprehendi: pinnas, caudam, ac tergoris appendices utrique persimiles, eadémque forma tornatos. Verumetiam Pelamidem cum grandi Scombro siquando conferas, utrisque eosdem pinnarum ordines, & corpus eodem pacto efformatum esse conspicies. Sic quoque Colia cum Scombro, & Scomber cum Lacerto conueniunt. Pelamidum capturam docens Oppianus, sit ait,
Lino circumdant tenui, & maris æquora verrunt,Et contis quatiunt undas, strepitúmque refunduntPelamides sonitu pauidæ, subitóque tumultuConcussæ, celeres ad pendula retia currunt.{179}
Dentalis seu Dentex.
160. A dentibus caninis atque exertis (quales habet Cinædus) suam Dentalis desumpsit appellationem, Synodontes Ouidio mutuata à Græcis nomenclatione dictus, nostro litori admodum rarus, aut eo nomine ignotus, de quo sic Oppianus,
Denticem Boces, Hippuros fallit Iulus. {180}
161. Piscis est latus, ferè circinnatus, & veluti planus, in tantam plerunque magnitudinem excrescens ut sex libras pendeat. Communium tamen pondus, trium aut quatuor librarum esse solet. Dentex Columellæ pelagius piscis esse censetur, qui & arenoso gurgite optimè pascitur. Pinnam gerit in tergore continuam, viginti spinulis seu aristis refertam, quæ ad caudam desinit: ac rursus aliam ab umbilico versus caudam protensam, præter eas quæ utrinque ad branchias feruntur, ac rursum duas alias quæ illi sub ventre sunt. Cæterum bifurca est eius caudæ pinna. Denticis caput in acumen fastigiatum est: oculi ut Melanurus prægrandes, squamæ latæ, branchiæ utrinque quatuor. Venæ in lateribus seu linæ octo, rectæ, varii coloris, id est, ex leui rufo nigricantes, atque in fuscum elanguescentes. Ea autem linea quæ piscibus utrinque in lateribus data est, Dentici non multùm arcuata comperitur: linguam mollem habet: Dentes in superiore maxilla quinque, in inferiore octo, exertos omnes, reliquum maxillarum denticulis deinceps serratum est. Illyrii atque Epirotæ Dentales (quos plurimos circa Quadragesimam capiunt) in caudam ac caput diuidunt, & cum squamis, ex aceto & sale addito croco incoquunt, inde gelu conficiunt: quod quum iam incoctum est, doliolis condunt & fretum traiicientes, ad Anconam & alias urbes deferunt: atque hoc pacto tres & quatuor integros menses illæsos seruant, quos deinde publicè diuendant. Dentici magna est cum Aurata similitudo sed mox discrimen comperies, si quidem exteriores branchias spinosas esse perceperis: præterea tegumentum perpetuò Dentali rubet, neque cilia habet aurea. Genuinam & antiquam ubique retine appellationem. Grandis & adultus frequentior quàm paruus, ita ut mihi pusillos Dentales rarò vidisse contigerit. {181}
Synagris.
162. Synagridem vulgus Græcum optimis notis à Synodonte distinguit: Dentex enim magis recurto est corpore. Synagris Cyprini in modum, veluti circino ita circumductus, ut pro longitudine ac {182} latitudine magis crassus appareat. Caput utrinque compressum habet, pro sua crassitudine planum ac latum, oculos quemadmodum in serpentibus elatos: tergus aciei oculorum subiectum, quod huc atque illuc siquando commoueat, varios colores edit. Caput habet veluti aureum, & lineas versicolores complures per squamas, quarum nonnullæ cærulæ sunt, aliæ aureæ, deinde subnigræ, mox virides, vel his coloribus commixtæ. Verùm ea quidem linea quæ latera intersecat, eo modo non variat: nigra enim est: Proinde squamis contegitur corui, rotundioribus & latioribus, sed tenuioribus. Caudam gerit admodum bifurcam, & pinnas laterum valde in acutum desinentes, arundinis alæ in modum oblongas. Pinnam aliam in tergore continuam gerit, vicenis aristis communitam, quarum quæ capiti finitimæ sunt, firmiores atque acutiores conspiciuntur. Umbilici pinna denis aristis constat: quarum duæ priores, aliis fortiores comperiuntur. Narium foramina circa oculorum fontes illi sunt peruia. Dentes canini, ut Synodontis, in superiori & inferiori maxilla, quorum quatuor præcipui aliis longiores eminent. Quum autem maxillas coniungit, dentes pyxidatim in alterutram coëunt: linguam exerit albam, oblongam, & modicè compressam. Cor habet sub branchiis angulosum, diaphragmate interseptum: Hepar pallidum, in duos lobos diuisum, quorum dexter sinistro maior est, sub quo fel includitur, duos digitos longum, gracili vesicula inclusum. Lutea sunt eius intestina, præter rectum quod inter cætera candicat. Stomachus quoque illi est oblongus, per ventrem protensus, ex cuius summa parte proptèr Œsophagum tres tantùm appendices siue apophyses numerantur. Lienem, ut Iuniperi bacca, orbicularem habet, à stomacho dependentem, firmis venis alligatum: Vuluam utrinque bicornem, per longitudinem spinæ exporrectam, ouis innumeris refertam. Synagrides circa Corcyram (quo in loco nomen antiquum apud vulgum retinent) calamis decipi conspexi: rarò enim nassis decipiuntur, sæpius tamen euerriculis. Synagridibus vesicæ ventosæ (quæ piscibus datæ sunt ne immergantur) geniculo interceptæ comperiuntur: quod cæteris piscibus marinis, aut {183} saltem paucis, minimè accidit. Quum itaque Synagris Latinum nomen non habeat, non est quòd eum Denticis nomine ob confusionem appellemus.
Mormylus.
163. Veteres à marmoreis maculis & eiusdem albedine Mormyro aut Mormylo nomen indiderunt, quam appellationem vulgus adhuc retinere comperio: nam & Byzantini Mormyrum nominant, de quo sic Oppianus,
Tæniæ imbelles, & picto Mormylus ore.
164. Mormyrem vocat Ouidius, Theodorus Gaza vertit Mormurum, cuius eadem ferè esset cum Melanuro corporis compositio, nisi longior esset, & denis lineis transuersis suggillaretur. Melanurus præterea oculos multò maiores habet: caput, ut Erythrinus: corporis autem constructio aliquantum ad formam Mænæ accedit. Totus Mormylus lacteo, aut, si mauis, argenteo colore nitet, sed eius caput potissimum refulget: Melanuri autem color magis opacus est. Labia habet carnosa, squamis pellucidis ac tenuibus conuestitur. Salpa & Mormylus pictorum epitheton obtinuerunt: hoc tamen inter se distant, quòd Salpa rectis pingatur lineis luteis: Mormylus verò, duodecim subnigris transuersis super albissimum corpus in cinereum opacum declinantibus: labium superius in modum tubi, veluti in calua insertum habet: dentes exiguos, exertos, in maxilla superiori deinceps dispositos: in inferiori non item. Continuam tergoris pinnam duodecim aculeis communitam ostendit posteriori parte inermem. Eius cauda bifurca est: laterum pinnæ in acutum desinentes. Linea quæ latera intersecat, ab angulo branchiæ incipit, & (ut in Boope) arcuata ad caudam perducitur. Huius oculi parui sunt, paulò altius ad ceruicem siti: caput quoque longiusculum. Si quispiam rictum eius contemple {184} tur, ossicula duo utrinque protendi conspiciet, & linguam albam ac breuem. Cor illi situm est inter anteriores pinnas, trigonum: Peritoneum nigerrimum, ut Salpa: Hepar utcunque magnum, stomachum ambiens. Pylorus (quod miror) sine apophysibus comperitur. Tres habet intestinorum reuolutiones. Lienem in latere sinistro exiguum, nigrum. Conchas, Telinas, Channas, Carides, & omnis generis pisciculos edit: quod idem Trigla facit: sed Trigla (ut iam diximus) integras deglutit: caret enim dentibus.
Erythrinus, sive Rubellio.
165. Erythrinus Græcis à colore rufo & à rubro, Rubellio Latinis appellatur: alii Rubeonem vocant: qui, quòd Phagro similis esse (dempta magnitudine) videatur, ob id vulgo Gallico Pageau nominari cœpit, vel quòd impuberes nobilium pueri principibus seruientes Paggi dicantur. Massilienses enim Pagium intelligunt, ad discrimen Pagri, quem etiam Pagre nominant: Veneti Arborem: Græcum vulgus, mutatis literis, Lethrinum: Romani Fragolinum appellant. Proinde Erythrini rubedo languet, neque (quòd ad eius formam attinet) ut Mulus, teres est, sed latus ut Aurata. Rubet equidem ut Mulus: sed rubedo ambobus non conuenit. De qua Ouidius ita cecinit,
Orphus, cæruleáque rubens Erythrinus in unda.
166. Pager Erythrino maior est: cætera satis inter se conueniunt. Erythrino frequentes quidem insunt squamæ, & firmiter inter se coniunctæ: caput utrinque planum, ad Auramidem fluuiatilem accedens: caudam habet bifurcam, latam: pinnas oblongas, in cuspidem abeuntes: quarum quæ in tergore magis exporrecta est, ea continua esse conspicitur, in quam spinulæ seu aculei duodecim numerantur. Oculos habet latos, quorum iris pupillam ambiens, argenteus apparet: pupilla autem illis nigerrima est, nares patulæ, dentes exerti ac prominentes, supernè octo atque infra totidem, quorum molares multùm obtusi sunt. Rictum oris non valde grandem ostendit, in quo linguam albam facilè conspicies, branchias utrinque quatuor: cor, eruo paulò maius: Hepar lacteum, in mediocres lobos partitum, quorum pars sinistra longior exit, cui stomachus oblongus subsidet. Cicadas, Locustas, Carides, Pisciculos & Cancros vænatur. Splenem non habet aliis piscibus proportione respondentem: paulò enim maior esse solet. Ouis plenus circa Aprilem esse comperitur. Aristoteles pelagium esse {186} dixit: in quo genere marem non reperiri affirmat, quòd omnes qui capiuntur, oua in utero ferre conperiantur. Erythrinus sapore iucundo est, & alimentum præbet copiosum. In cibo sistere aluum, Venerem tamen concitare creditur. Plinius ait Rubellionem in vino putrefactum, iis, qui biberint, tædium vini adferre.
Salpa.
167. Nimium falluntur qui Salpas Germanorum Stocfisch esse autumant. Sui autem erroris ansam ex Plinio arripuerunt, qui eam nusquam percoqui posse, nisi ferula verberatam, prædicauit. Inter cæteros pisces non est alius qui suam constantius retinuerit antiquam appellationem: siquidem vulgo Græco, Italico & Gallico nihil de priore nomenclatura immutauit: Massilienses tamen Sopi pronuntiant. Oppianus,
Salpæ habitant variis distincti tergora guttis.
168. Romani hanc vulgò non Salpam, sed Sarbam vocant. Piscium nullus est colore pulchrior, quamquam admodum sit vilis. Unde Ouidius,
Atque immunda chromis meritò vilissima Salpa.
169. Salpas turmatim vidimus ab imo gurgite ad litus marinum ferri, ac deinde algis herbísque marinis pastas, in mare celerrimè demergi. Piscis huius moles rarò excedit duas libras: est enim mediocris crassitudinis, oblongus, & latus. Squamas aliorum piscium more gerit, latas & varii coloris: pinnam utrinque ad branchias unam, duas sub ventre: aliam in tergore continuam, translucidam, duodecim aculeis præmunitam: Lineam utrinque in lateribus habet nigram, ac rursus nouem alias rectas coloris lutei, quæ piscem miro artificio, melino colore depingunt. Caudam habet bifurcam, & circa anum pinnam unam, duobus tantùm aculeis fortibus communitam: caput ut Auratæ tornatum: dentes in labiis firmos: in superiore maxilla sedecim, in inferiore octodecim: Os pro corporis mole paruum, nec labia infarcta, ut in aliis piscibus: Oculos melinos, pupillam nigram: Peritoneum omni nigredine nigrius. Cor pericardio inclusum, triangulare, suo septo ab inferiore ventre, separatum: Stoma {188} chum oblongum, per ventrem extensum, latum quidem, ut Scari, & ferè semper herbis plenum: Pylorus, stomacho coniunctus, quatuor tantùm apophyses habet, qui stomachum circumdant. Hepar illi est valde magnum ut Scaro, sed magis ad colorem cinereum inclinans, in tres lobos partitum. Vesiculam fellis oblongam habet, in dextro hepatis lobo positam. Branchias utrinque quaternas, sed eas quidem geminas: quamobrem branchias in Salpa sexdecim numerari posse dixeris. Lingua Salpæ est mediocris, vulua usque ad diaphragma extensa, ouis referta, bicornis. Capitur in Illyria omnibus anni temporibus. Spinas (quas pro costis utrinque decem habet) falcatas gerit, ad spinam latas, sed ad ventrem mucronatas. Spina autem Salpæ, quatuor & viginti vertebris constat, per quam nerui insignes ad latera protenduntur: qui ex duabus primis vertebris originem ducentes, etiam ad pinnas deferuntur. Cæterum Salpa Scari modo in opsonium apparatur: Carnem habet mollem, fungis quodammodo respondentem, paucas spinulas. Si quis eius squamas auferat, eidem linæ rectæ, luteæ, in cute apparere videbuntur, quæ in squamis iam apparuerant. Ideo ipsa colorum varietas non in squamis, sed in cute existere facilè comprobatur, ut iam in Mulo & Rubellione diximus. {189}
Trachurus.
170. Romanum vulgus non Trachurum, sed Suuarum vocat, quem Veneti un Suro: Massilienses autem maiorem huius generis piscem Suueram, minorem verò un Egau, vel un Coquin appellant: Genuen {190} ses un Sou vel Surelle nominant. De hoc pisce nusquam dubitatum fuit: quandoquidem usqueadeò insignibus notis præditus est, ut facilè ubique cognoscatur. Reflexos enim versus caudam quadragenos utrinque habet uncinos, unde nomen illi inditum. Trachuris Genuenses vasa viminea implent, quibus (maximè verno ieiunio) Mediolanenses ac Laodicenses, aliíque Longobardi, mari remotiores vescuntur: Argentinósque, à colore quem sale conditi præ se ferunt, appellant. Trachuros de genere lacertorum esse confessum est: Scombrósque colore, figura, & sapore referre. Branchias ut Harengus & Celerinus duplices utrinque quaternas, atque in ore crenatas habent. Os ut Scombri admodum grande, in quo dentium loco quædam apparet scabrities: magnos (ut Melanurus) oculos: dorsum ex cyaneo in cæruleum relucens: reliquum corpus quod sine squamis est, argentum tersissimum de coloris principatu prouocare, imò etiam superare potest. Undantes in tergore habent lituras. Mugilem aliquando magnitudine æquant. Caudam bifurcam & oblongam gerunt, pinnas laterum valde fastigiatas, utrinque unam ad branchias & sub ventre. Ea autem pinna, quæ est vicina ano, duobus aculeis præmunita est. Porrò lineam utrinque tabellis asperulam per latera à branchiis ad caudam productam ostendit, quæ etiam illi nomen dedit: unde illum quadrangularem caudam habere dixeris. Linea hæc ubi caudam pertingere incipit, in arcum reflectitur, quo in loco tabellæ multò asperiores apparent. Duas in tergore pinnas habet, spinis non multum rigentibus præmunitas: Cor subrubrum, oblongum, & quasi trigonum: Hepatis lobos duos, quorum sinister dextro longior, ex quo fel dependet: vuluam ouis undecunque refertam: vesiculam vento turgidam, spinæ incumbentem. Τράχουρον eundem & Σαῦρον, à nonnullis vocari proditum est. Quæ appellationes mihi lacertum quærenti exhibuerunt negotium: nam quum vulgare nomen id significare videatur, facilè credidi, ex Græco Sauro, qui Latinis Lacertus dicitur, vulgus in Italia Surum effecisse. Quum autem Oppianum diuerso carmine Trachurum à Sauro distinxisse animaduerterem, credidi diuersum à Trachuro esse debere: {191} de quo in Lacerto post Scombrum fusius. Trachurum Galenus & Aëtius ægrè confici putauerunt: neque enim hoc pisce, nisi salito, Græci, Itali, atque adeò Galli vescuntur. Sed Gallis nullum peculiare nomen habuit: hi enim quum Trachurum Scombris esse persimilem animaduerterent, Spurium Scombrum nominarunt, Maquereau bastard.
Aurata.
171. Aurata mari mediterraneo cognita, Gallis tamen ignota (nihil enim habet cum Dorada Massiliensium commune, de qua in Anthiis dictum est) Oppiano à fuluis superciliis Chrysophrys appellatur. In Dentalis longitudinem ac latitudinem excrescit. Pinnam gerit in tergore continuam, quatuor & viginti aristis munitam, quarum duodecim anteriores in mucronem desinunt. Reliquum pinnæ obtusum est. Porrò duos fert aculeos in alia pinna quæ ano vicina est, Sargi aculeis imbecilliores. Duas præterea pinnas sub ventre habet, & utrinque circa branchias unam: lineam super oculis utrinque ferè obliquam, aureo nitore micantem, unde Græcis nomen habet. Est & in Aurata peculiaris quædam nota, quam tu percipies, ubi est linea illa arcuata, quæ latera utrinque diuidit & ad branchias desinit: in ibi enim magna quædam utrinque litura nigra suggillatur. Dentes habet albos, optimo ordine in gyrum maxillæ dispositos, oblongos & subrotundos, ut Sargus: non autem, latos ut Scarus. In interna autem maxillæ parte, multos præterea molares ut Sargus habet, sed in Sargo latiores sunt, quibus plerique in annulis pro gemmis utuntur: siquidem peroptimè eos lapides referunt, quos Gallico vocabulo Crapaudinas dicimus. Caudam habet latam, bifurcam, & penè lunatam: branchias utrinque quatuor: labra admodum crassa: squamas latiusculas, ut Dentalis. Pelagius piscis est, partim saxosis, partim arenosis locis degens: Litora quoque sequitur. Fuscina sæpenumero capitur interdiu, atque etiam noctu dormiens, ut lupus. Carnem habet candidam, solidam, & quæ bonum procreat succum, abundéque nutrit, facilè digeritur atque excernitur. {193}
Hirundo.
172. Nullis horret aculeis Hirundo, quaternis admodum grandibus alis in lateribus prædita: Grandi {194} est ut Cephalus capite, oculis magnis, ore non ita amplo, nullísque dentibus referto: ceruice plana: Unicam fert in tergore pinnam, caudæ vicinam lineam, quam alii pisces in lateribus sursum habent, illa deorsum sub pinna gerit, quod nulli præterea pisci accidere memini. Hæc enim linea piscemin partes æquales minimè intersecat: nam quæ ad ventrem spectat, ea minor est: quæ verò ad tergus maior. Cephalum ferè magnitudine æquat, iisdémque contegitur squamis. Caudam bifurcam & latam habet, in qua peculiarem obseruare notam poteris, quòd inferior pars, superiori latior sit. Præterea, si pinnas laterum ad caudam conuertas, eas totum corpus longitudine præcellere videbis Squamas habet latas, nigras pinnas, caput & reliquum corpus ad Harengum accedit. Oppianus,
Lolligo, miluúsque rapax, & mitis hirundo.
173. Volat (inquit Plinius) hirundo sanè perquam similis volucri hirundini. Nobis alioqui rarior, neque adeò cognita, nisi propter naturæ miraculum (quòd tam grandes alas habeat) homines eam siccam asseruarent, & in domibus suspenderent. {195}
Χελιδὼν, Græcis: Hirundo, Latinis: Arondelle de mer, Gallis: Landola, Massiliensibus.
Miluus.
174. Milui pisces Massiliæ cognoscuntur, sed falsò vulgari nomine Landolæ appellantur: quum id nomen potius hirundini debeatur. Venetiis rarò in foro piscario adferri vidimus: Romæ verò tam populares sunt, ut ferè pro nihilo habeantur: vulgus Nibium vocat. Est autem vulgari eorum lingua Nibius, idem quod Miluus. Multi contenqunt eum vocari debere hirundinem, sed quum ferat minaces {196} aculeos, & pinnas spinis munitas, non video quòd rectè ita esse possit. Sunt qui piscem, quem Veneti Lucernam vocant, Miluum esse credant: de quo, suo postea loco. Nullum scio piscem (dempta hirundine) cuius alæ maiores sint, quàm Milui: volatu enim opus habuit, unde Oppianus,
Quúmque timent magnum venientem è marmore piscem,Hos nanti similes dices, similésque volanti.
175. Ita enim in sublime efferuntur Milui, dum ab alio pisce in mari percussi sunt, ut alati esse videantur. Horum tria genera obseruari solent. Proinde tereti corpore Miluus est, sessilibus squamis undique contectus, ut in serpentibus dicemus. Pinnas utrinque ad latera habet, sed tam longas, ut palmum excedant, latas verò totidem, quæ corpus ipsum longitudine superant. Posset Miluus totus à suis pinnis circumduci, ex quarum latitudine non miror, si aliquando perculsus metu in aërem se efferat. Si quis Milui ventrem, caudam & cutem obseruet, in utroque latere duos squamarum ordines (asperarum ferè, ut in Trachuro) videbit, quas pro maximo robore habet: quibus fit, ut ea parte ferè quadrangularis appareat. Rostrum illi est simum & recuruum. Oculi magni atque elati. Caput osseum, in quo sunt aculei quatuor, ad caudam spectantes. Cucullam habet osseam, cuius duo superiores aculei, nequaquam mouentur: inferiores verò attolli ac deprimi possunt. Lituris in tergore notatur ex cyaneo virentibus: dentibus caret. Lienem habet oblongum, subrubrum. Miluago (inquit Plinius) quoties cernitur extra aquam volitans, tempestates mutari, Trebius Niger est author. {197}
Orphus.
176. Nullus est marinus piscis, qui Cernuæ nomine possit appellari: neque video quòd ille piscis (quem vulgus Romanum & Neapolitanum Cernam vocant) cum eo conueniat, quem Græci Orphum nominant: quo magis miror, cur passim qui Orphus legitur apud bonos authores Græcos, Cernuam Latinè conuertant, quum nullus sit inter Latinos authores antiquos qui unquam pro pisce marino Cernuam Latinè pronuntiauerit aut intellexerit. Tametsi Romanum vulgus Merulas, & quos Genua Canadellas vocat, Cernas appellet, & Cernæ vox triuialis in ore piscatorum percipiatur, unde alii Chanam, alii Percam marinam, Cernuam vocant: tamen Cernæ vox eis inconstans esse solet. Quamobrem quum nullus ex Latinis authoribus antiquis fidem faciat, quòd Orphus Cernua vocari debeat: mihi visum est Orphi potius, quàm Cernuæ appellationem retinendam esse. Est autem Cernua, piscis fluuiatilis, quem suo loco pingemus ac describemus. Legitur quidem Cernuus in versione Oppiani Latina,
Cernuus in scopulo ponti, quem verberat unda.
177. Sed hoc loco non de Cernua pisce intellexisse videtur, ut ex carminibus Græcis constat. De Orpho Oppianus tanquam pelagio pisce meminit. Vulgus Græcorum multa ei nomina imponit. Sed quia in litore Gallico videri non solet, nomen Gallicum non inuenit. Orphus (inquit Aristoteles) breui ex paruo insignem magnitudinem accipit. Orphum (ait Oppianus) Trigla capit. De hoc sic Ouidius,
Cantharus ingratus succo, tum concolor illi.Orphus, cæruleáque rubens Erythrinus in unda.
178. Nam piscis, quem nunc Rophum Græcum vulgus vocat, rubet, quanquam etiam aliorum colorum {199} videri possit. Cretenses Cheludam, alii Acheludam, plerique Petropsaro nominant. Magis compressus est quàm teres, hoc est, plus in latum, quàm in longum effusus, ut Phycis. Os habet paruum ut Cantharus, squamas, quibus contegitur, asperas, corpori firmiter inhærentes, ita ut vix possit desquamari. Pinnæ tergoris, laterum, ventris & caudæ, variis coloribus insignes spectantur. Pinnam aliam in tergore continuam, decem aculeis munitam habet: Caudam minimè bifurcam, item laterum pinnas & ventris obtusas. Labra, ut Scarus, carnosa: dentes quoque Scaro persimiles, minores tamen, branchias utrinque quatuor. A media sui corporis parte secundum dorsum liuet ac nigricat, albicat sub ventre. Caput est illi penè rubeum, ut Channæ: herbis vescitur, ut Salpa & Sparus. Maculam in radice caudæ, ut Melanurus, nigram gerit. Piscis hic lautiores Græcorum epulas honorare solet, apud quos siue frigatur, siue elixetur, aut assetur, semper est magno in pretio. Orphi vox apud Galenum passim legitur, sed Latini Cernuam conuertunt: quum tamen (ut iam dixi) Cernua pro pisce marino nusquam legatur. Verùm hoc ex Theodoro manauit, ex quo demiror interpretes Galeni, Aëtii, Pauli & aliorum, Cernuam exprimere maluisse, quàm Orphum. {200}
Scombrus.
179. Scombros per omnia maria affatim capi solere, vel hoc argumentum esse potest, quòd ubique {201} cognoscantur. Itali nomen Latinum retinent. Galli Macareos, hoc est lenones vocant, quòd verno tempore eos pisces, qui nostro vulgo Virgines vocantur, statim subsequi soleant. Scombrum Genuenses un Oreol, Massilienses, un Horreau, Angli Macrel appellant, qui in Oceano tanta crassitudine proficit, ut pari cum Pelamidibus magnitudine plerunque euadat. Nostri Scombrum supra craterem leuibus submissis prunis exassant, atque ilico sapidum reddunt: sed eum prius fœniculo viridi circumuoluunt, ut vim ignis obtundant. Scombris Angli intestina exerunt, & capita auferunt, reliquum multa deinde aqua elixant, sic piscem reddunt exuccum & insulsum. Magnus est in Propontide & tota Græcia salitorum prouentus. Mirabar cur vulgus Græcum minores Scombros Colias vocaret, quum tamen Icesius author antiquus, Scombros, minores quàm Colias esse dixerit. Garum ex Scombris & Coliis apud Byzantinos fieri solet: quanquam nihil vetat ex quouis alio pisce garum fieri posse, ut postea dicetur. Ac quòd multus sit etiam apud exteras regiones Scombrorum prouentus, inde est colligendum, quòd Scombrariam insulam apud Strabonem à Scombris dictam comperias: verùm horum quidem captura multùm est diuersa in Oceano, ab ea quæ in Ponto, Propontide, Hellesponto, Mediterraneo & Adriatico mari esse solet. Oppianus Scombrorum Ponti capturam ita describit,
Insulsos capiunt Scombros, Thynnósque furentes,Quum vident alios Scombri curuamine velisClausos, &c.
Colias.
181. Colias Græcis, ab aue eiusdem nominis (quam nostri vocant Un Gay) dicta est: quòd eius latera {202} Coliæ auis modo, multis coloribus variegata conspiciantur. Porrò Lemnii, minores Scombros vulgò Colias nominant, quemadmodum & Tassi, Samothraces & Imbri. Verùm quid inter Scombrum & Coliam intersit, nihil aliud obseruari posse puto, quàm quòd Colias magis paruus sit, quo præcipuè salito uti solent: Scomber verò paulò maior. Aiebant autem quidam Lemnii indigenæ (dum ab eis sciscitarer, quid Colias esset) Coliam idem cum Scombro non esse: sed quum nullam viderem notam, qua utrunque distinguere possem, totam in magnitudine posui differentiam. Massilia Cogniol nominat. Dixerim itaque libenter Coliam piscem Scombrorum pusillorum generis esse, modò vulgi calculis adstipuler: Icesio tamen in hoc refragor, qui Scombrum Colia minorem affirmat. Tu Scombri pusilli iconem cernito.
Lacertus.
182. Dictum est paulò antè, quum de Trachuro ageremus, Græcorum atque Italorum vulgus, Surum, detorto à Sauro, id est Lacerto nomine, Trachurum appellare. Quinetiam Genuenses quoddam Scombri genus vulgò Lacertum vocant, cuius tergus multò magis, quàm aliis Scombris viret, & venter est variegatus, quem re vera Coliam esse Scombrini corporis paruitate liquet. Cæterùm quòd ad Lacertum attinet, ego equidem genus pisciculorum cum Galeno & Philotimo esse censuerim, non autem speciem. Constituit enim ille tertio alimentorum Lacertos inter pisces mediæ carnis inter duram & mollem, aítque facilè eos in ventriculo confici posse. Fatebor quidem picturam cuiusdam pisciculi ostendisse mihi Romæ agenti Dominum Amsterdamum, cuius caput veluti lacertæ terrestris esset, insignibus dentibus præditum: ex quo contendebat Lacertum piscem vocari debere. Verùm eius quidem generis non est, de quo antiquissimi authores intellexerint. Unde etiam illud Oppiani,
Atque lacertorum gentes, quæ putrida pascuntInter cœnosas voluentes corpora sordesSaurides, Scepani, &c.
Mystus marinus.
183. Mystum marinum piscatores quidam Veneti, quum semel inter cæteros cæpissent, oborta est, me præsente, inter eos de ipsius nomenclatura contentio: horum enim quidam propter grandia labra {204} & barbulas his adhærentes, Porceletam (genus quoddam Sturionis) esse contendebant: alii, propter lineas transuersas, quas in lateribus gerit, Mormyrum vocabant. Tandem autem lis eorum dirempta est, quum ego Mystum illis esse disserui: etenim quemadmodum marinus Lucius, sic Mystus etiam marinus fluuiatilem refert. Proinde Mystus argenteo colore nitet: corpus habet oblongum in Mormyri modum, denis utrinque lineis transuersis nigricantibus delibutum: venter illi dorso candidior est, ac magis tersus: cauda bifurca, sed pinnæ laterales, Frago breuiores & latiores. Verùm quæ in tergore est, decem crassioribus ac breuioribus spinis constat, quàm Cantharus: quæ verò ab ano ad caudam fertur, ea duobus tantùm aculeis obfirmatur. Cæterùm oblongo est capite, ut Sphyræna, aut fluuiatilis Mystus: Oculis non valde magnis, quorum irides aurei sunt: labris prominulis, mollibus, crassis, Sturioni similibus, sola antrorsum, pro dentibus, scabritie exasperatis. Cirrhi autem tenui membrana maxillæ inferiori coniunguntur. Molares quidem habet dentes in oris posteriore parte sursum ac deorsum abditos, ordine multiplici dispositos, albos, paruos, breues: branchias utrinque quaternas. Sapida est illi supra modum caro, mollis, alba, friabilis, spinulis haud valde referta. Squamæ cuti fortiter inhærent, quæ multò maiores quàm in fluuiatili sunt. Proinde stomachus Mysto est oblongus, in quo arenam, Conchulas, Tellinas, Pectines ac Mitulos comperies: nullas præterea apophyses in eius pyloro videbis.
Coccyx sive Cuculus.
184. Nihil est Cuculo pisce in piscariis Gallicis frequentius, cuius corporis compages & habitus ad Callionymum accedit, & Miluo quodammodo est similis. Grandibus est pinnis præditus. Quamobrem Oppianus Cuculum celerem cognominauit. Cuculum rufum esse, Numenius est author, unde {205} nostris à rubedine Rougetus dicitur. PsSpeusippus tradit Mulo esse similem: unde nonnulli Trigolam à similitudine appellant, ut iam in Trigla diximus. Corio contegitur membraneo, squamis carente, nisi hæ sint admodum subtiles, atque in dorso minus quàm in ventre. Duos habet ordines asperitatum in tergore, veluti squamas in seinuicem incumbentes, inter quas duæ pinnæ tergoris continentur: quarum, quæ capiti vicina est, nonis obfirmatur aculeis: altera ad caudam obtusa sine aculeo exporrigitur. Verumetiam unam iterum utrinque ad latera habet: ac pro pinnis anterioribus, cirrhos hinc atque inde ternos, spineos, qui in aliis piscibus non visuntur: branchias utrinque quatuor: Caput osseum, rugis exasperatum, in quo aculeum utrinque unum (ut in dracone marino dicetur) circa branchias exertum reperias. Dentibus caret, quorum loco aspera tantùm habet labia: Carnem habet duram, friabilem, albam: quapropter à Romanis Caponis nomine appellatur. Tellinas, Chamas, Conchulas, Cancros, Ursos, Astacos, Locustas, & id genus crustatula edere solet, quibus eius stomachus dum secatur, distentus esse comperitur. Diphilus Cuculum cum Miluo contulit. Ait enim Miluum durioris esse carnis quàm Cuculum: reliqua huic per totum ferè similis est. {206}
Coccyx alter.
185. Coccyx alter, quem à grunnitu nostri, atque adeò Angli Gournautum vel Grandinum vocant, Cuculorum generis est, Rothomagenses Tumbam appellare solent: hic quidem superiore Cuculo multò maior euadit, ac nigriori cute contegitur: quanquam etiam fuscæ cuiusdam rubedinis sit particeps. Latas habet pinnas ad latera, ceruleas, quas utrinque per medium ferè corpus expandit, miluinis breuiores: Duas præterea in tergore. Corpore est crassiore ac recurto, ventréque grandiore, Genuenses Orgam vel Organum vocant: alii Canistrum, Un Cofano. Hoc in summa præcipuè interest inter utrunque Cuculum (præter magnitudinem) quòd Cuculus primi generis pinnas ubique ferat rubras: alterius verò notæ, de quo sermo est, ceruleas. Utrunque nostri in deliciis habent, primum tamen præferunt.
Lyra.
186. Lyra Cuculorum (ni fallor) generis, à prominentibus furculis osseis dicta, inter eos pisces numeratur, qui vocales esse creduntur. Quis autem pisces vocis expertes esse ignorat? Sed vocis loco quosdam veluti stridores ac sonos nonnulli exprimunt, qui facilè nostris auribus percipi possunt, ut Lyra, Chromis, & alii permulti, quos ob id prisci existimauerunt esse vocales: Græcis ἰχθίες φωνοῦντες dicuntur, quorum similes in Aorno Arcadiæ fluuio esse traduntur, ab incolis ποικιλίαι vocati. Ego verò (inquit Pausanias) hos pisces, quum caperentur, aliquando me vidisse memini: vocem autem, quanuis vel ad vesperum apud fluuium expectassem (quo maximè tempore vociferari creduntur) {208} nunquam equidem audiui. Cæterùm Massilienses Lyram Malarmat vocant: Genuenses, Pesce armato: Romani à bifurcato rostro, Pesce forca. Squamas non habet, sed earum loco osseorum vallo bene munitur: ex quo Characem esse coniiciebam: unde Massiliensium cognomen. Pisci autem exsiccato ossea illa dura integra permanent, unde à quibusdam Holosteos nominari posse contenditur. Porrò Lyræ pauca carne constant: quamobrem nisi paulò maiores edi non solent. Hoc sanè à Cuculo differunt, quòd Cuculus ternos habeat utrinque in lateribus Cirrhos crassos: Lyræ tantùm duos. Labrum inferius multis cirrhis barbatum, neque continuam habent tergoris pinnam, sed duas. Quòd ad reliquum attinet, hepar pallidum gerunt, in tres lobos distinctum, quorum utrinque est unus, tertius stomacho incumbit: Intestina qualia in Exoceto comperiuntur, nisi quòd rectum intestinum habent angustissimum. {209}
Λύρα, Græcis ac Latinis: Romanorum vulgo, Pesce forca: Massiliensibus & Genuensibus, Malarmat, vel Mararmat, quasi maris armatum dicerent. {210}
Cuculus alius.
187. Est & alius piscis Romæ tritissimus, quem piscatores Grixo vel Rixo vocant: hic squamis obducitur crassissimis, & tangenti asperulis, velut in Galeorum pellibus videmus. Rougetum Gallicum, atque etiam Grundinum, capite, pinnis, cauda, & toto corporis habitu refert, unde piscatores plerique caponem nominant. Hirta squamarum congerie horret: duos habet aculeos in pinna, ad caudam spectantes, ut Draco. Rostrum utrinque ossiculis duobus prominentibus communitum est, multò quàm in Grundine seu Gournauto longioribus. Rubet ut Cuculus & Lyra: Lyrǽque ferè similis esset, nisi aculeis illis, minacibus & rostro bifurcato careret.
Cephalus, seu Mugil.
188. Etsi permulta authores Cephalorum genera tradiderint, tamen una tantùm species vulgò nobis est cognita, quam Galli (etymo fortassis à Mugile deducto, quem Massilienses Un Muge appellant) vocant Un Mulet. Græcum vulgus Cephalum maiorem (ex quo Botarghæ fiunt) Coclano vocat Veneti Una Ceuola. Aristoteles primùm Cephalum, deinde Chelon, postea Sargum, postremò Mixum nominauit. Padi accolæ Cephalos grandes Miesine vocant, voce ad Mixium aliquantulum accedente Stæchadarum vulgus Vergado: Massilienses Calug. Quanquam autem Cephalus multas habeat species, tamen marinorum duæ tantùm esse creduntur, Cephalum scilicet & Ieiunum. Qui ad oras Padi agunt, eos variis nominibus pro magnitudine appellant: Canestrellos enim minimos, quos in canistris ferre solent, Græcum vulgus Gillaros nominat. Alios quoque Bastardos, medios inter {211} maiores & minores. Alios Letreganos cæteris paulò latiores. Boseguas alios, mediam magnitudinem inter Letreganum & Miesine sortitos. Sed quum omnes peculiari differentia ab una specie non multùm alieni sint, ausim proferre Ausonium eundem Capitonem vocauisse: cuius hæc sunt carmina,
Squameus herbosas Capito inter lucet arenas,Viscere præ teneris fartim congestus aristis,Nec duraturus post bina trichoria mensis.
In pelagi populis, norit qui pascua, solumIngenio mitem Cephalum, iustúmque vocabit.
190. Non gaudet saxosis, sed maritimis paludibus, & fluuiorum ostiis, ubi copia influit dulcis aquæ: acutissimè audit, tamen interdum dormiens fuscina capitur. Ventriculum habet auium modo carnosum: ex cuius altera parte plures exeunt appendices. Optima eorum Mugilum caro (inquit Galenus) qui in puro mari viuunt, præsertim si ventorum flatibus agitetur. Inter cæteros pisces Cephalus maximè utranque aquam perfert, marinam scilicet & dulcem: & hanc habet naturam, ut aduerso flumine natans quàm longissimè à mari discedat. {212}
De Piscibus litoralibus. Cap. xv.
191. Litorales dici possunt pisces, qui in scopulis ad litus viuunt: cutémque glabriorem habent, quàm ut squamosi esse credi possint. Huius generis sunt Aphritides & Aphiæ. Nam Aphidii qui non nam dicuntur, eius generis siunt, è quibus pusilli nascuntur. À Gobiis vel Gobionibus Cobites, & qui et Atherina procreantur. Aphritides & Aphri dicuntur, qui in fossulis ad litora relinquuntur. Sic è Tri {213} gla quoddam Apuæ genus Trigliten Dorion cognominauit. Sibotes seu Ribotis, Engraulis, Corachidia, Voiadia, Tiphlimidia, & Membradæ, quas aliqui Phalericas Apuas vocant, siue Aphias, ex horum piscium saxatilium sunt genere, piscibus (ut ait quidam) iam grandibus aptissima præda. Unde etiam pisces in suum genus sæuire, neque suis quidem parcere creduntur. Quod tamen cetaceis minimè accidere cognitum est. Cæterùm litoralibus addemus Draconem, Callionymum, Blennum, Exocetum, Mænam, Sinnagridem, Bocem, Gobium, Paganellum, Atherinam & Lauaronum.
Aphritides, seu Aphiæ.
192. Inter Aphritides & Aphias nihil præter solius nominis discrimen est. Nonnatos vel Nonnados vulgus Genuense nominat, quasi non adhuc prouectos dicere vellet. Quorum duæ sunt insigniores differentiæ: peculiari autem nomine alii ab albedine Biancheti, alii à rubedine Rosseti, & Romæ Pesci nuoui appellantur. Omnium quos aqua producit piscium minimi. Sunt qui sui generis esse asseuerent, non autem alterius progeniem: & quòd maiores euadere non possint, hoc argumentum adferunt, quòd omni tempore anni piscari soleant, ferantúrque eiusdem perpetuò magnitudinis in foro, quod tamen falsum esse comperi. Multi enim horum piscium ter, quater, & quinquies eodem anno pariunt, ut Trissa, Trigla, Cyprinus: ac, si quis attentius aduertat, inter eos annumerabit etiam Gobios, Mænas, Cephalos, Sargos, Sparos, & id genus pisces, quos ideo seorsim describere propriis capitibus operæ pretium fuit. De Aphritidibus & Aphiis sic Oppianus ad finem libri primi,
Aphritides imbelle genus non sanguine natæ,Spuma nascuntur, de spuma nomina sumunt: {214} Hos densos cœtus Aphias dixere priores,Engraules etiam perhibent hos nomine dictas:Piscibus expositæ cunctis gratissima præda.
Membrada Aphia.
193. Massiliensium vulgus Membradas Meletas vocat: Rothomagenses, & qui in litore Oceani (ubi Sequana in mare ingreditur) obuersantur, appellant Un Crado, Genuensium vulgus Arachia. Membradam autem nihil aliud esse quàm Chrissæ fœturam, ab authoribus traditum est, unáque cum spinis edi solere. Hos pisces ad litora Mediterranei maris incolæ sale condiunt & adseruant: in Oceani autem litore, piscationi inseruiunt, vile vescentibus edulium Membrades & Trichides, Archestrati, Engrauli, Encrasilochi, & (ut ait Ælianus) Zycostomi, pisciúmque id genus cæteri, quibus unà cum spinis vescimur, flatuosum atque humidum præstant alimentum.
Cobitis, Epsetus, et Triglites, Aphiæ.
194. Qui Venetis in piscaria diuenduntur pisciculi, quos vulgus Marsionos vocat, hi sanè sunt Græcorum Cobites & Epseti: sic enim Dorion huiusmodi litorales pisciculos nominauit, quos omnes ex Atherinis pisciculis procreari censet, qui in fossulis relinquuntur, Nilo recedente. Ego verò à Gobiis nasci putauerim, & vulgo nostro vocari Menuise. Terentius minutos pisciculos nominauit.
195. Trigliten quoque Dorion vocauit pisciculum omni anni tempore ferè apparentem. Siquidem quum Trigla ter anno pariat, TriglitesAphiæ genus semper apparere potest. Hi sunt pisciculi Aphri {215} tides, quos Genuenses Rossetos nominant. Nam qui pisciculus Icesio Cibotis dicitur, is est quem etiam Ligures bianchetum ab albo colore vocant. Sunt enim (inquit Icesius) in Aphiarum genere quidam albi & admodum tenues ac spumei, quos Cibotides nonnulli appellant.
Aphiarum reliquæ species.
196. Pisciculorum minimorum (inquit Oribasius) genera quædam sale asseruantur, quæ unà cum acrioribus oleribus eduntur. Horum alia vocantur κορακίδια, alia βωρίδια, alia κόλλια, alia τυφληνίδια, omnia stomacho infesta, aluum citant, nec facilè concoquuntur. Proinde Aphiæ omnes, grandiori capite constant, oculos habent elatos & nigros, unde ex Apollodoro proditum est, meretriculas quasdam Aphias fuisse cognominatas, quasi Apuas: quòd minutulæ forent albǽque, atque oculis grandioribus: Alioqui Apuas (authore Chrysippo) Athenis ob affluentiam nimiam dictitabant esse mendicorum opsonium.
Draco marinus.
197. Litoralis est marinus Draco, à iam descripto serpente longè diuersus, omni mari familiaris. Gallis Viua aut Viuio dictus, quòd præter aliorum piscium naturam, captus diu extra aquam viuat, Angli Viuer nominant. Massilienses Plinianam vocem sequuti, Une Areigne, quasi Araneum dicere maluerint: Genuenses Traginam nomine à Dracena corrupto vocauerunt. Pelagius etiam est piscis æquè ac litoralis. Demissis in profundum lineis setis, multus capitur inter insulas Ægæi maris. Sed hoc piscatores diligenter obseruant, ne captum draconem manu contrectent: eiúsque caput lapide conterunt: {216} deinde hamum ab ore auferunt. Draco enim si nudus contingatur, aculeo venenato totam manum perimit, nisi promptissimè occurratur: febrem ac delirium protinus excitans, ac totum brachium inflammans. Cuius adhuc viuentis punctura formidabilior est, quàm demortui. Nam etiam à demortuis inflictum vulnus multùm nocet. Aiunt autem ad id, remedium esse, si ab eodem aculeo iterum atque iterum vulnus pungas. Oblongus est piscis, forma pugionis modo compressa: unde à quibusdam Gallicè Poignastre vocatur. Non habet squamas, aut saltem exiliores quàm sint terrestrium: dentibus est breuibus, crebris & tenuissimis: os ut Draco serpens dentibus communitum habet. Oculis grandibus præditus est, branchiis utrinque quatuor simplicissimis, & pinnis ut Callionymus vel Exocetus. Duas fert in tergore pinnas, quarum anterior capiti vicina nigra est, quaternis horrens aculeis. Ea autem pinna quæ subsequitur, longior apparet, & per dorsum porrigitur ad caudam, quam valde latam habet, nec adeò bifurcam. Inferior pinna usque ad anum excurrit. In spineo exteriori tegmine utrinque ad branchias aculeum habet ad caudam spectantem, translucidum osseum longum. Obliquas in tergore ostendit maculas, multorum quidem colorum, sed fuluæ reliquas vincunt. Cor illi rubrum est, seminis cicerculæ figura: hepatis lobi duo, quorum maior in sinistrum tendit, cui subest folliculus fellis. Lien à fundo stomachi dependet subnigrum. Stomachus sursum reflectitur, ex cuius pyloro sex apophyses prodeunt, quibus intestina in orbem obuoluuntur, atque alia tanquam in alia ita reflectuntur, ut longitudinis nihil sit in recto. Vuluam autem habet bicornem, paruam. De hoc Dracone sic Oppianus,
Cantibus & bibula mulli pascuntur arena,Auratæ fuluæ splendoris nomine dictæ,Et Symii & glauci & densato dente Dracones. {217}
Callionymus, sive Uranoscopus.
198. Vulgaris est Callionymus piscis, Aristoteli inter litorales adscriptus, multis nominibus pro variis nationibus appellatus: Græcis enim à nominis pulchritudine Callionymus, & ab oculorum situ qui cælum suspiciunt, Uranoscopus dictus est. Romani Missorem vocant. Genuenses Un Prete vel Preue, Veneti Bec in cauo: Massilienses Rascassa bianca, quasi album Scorpionem dicerent. Aliud vulgus voce obscœna Tapecon nominat. Aliis etiam Responsadoux dicitur, OppianusHemerocitam vocauit, {218}
Stultitia excellit cunctis ferus Hemerocita:Est pecus ignauum, capitis cui vertice summoSunt inuersa supra radiantia lumina rictus:Est inter medios oculos, lucésque profundoConterit in somno solidas prostratus arena.
199. Adeò viuax est piscis, ut si hunc internis omnibus priuaueris, nihilominus moueatur. Pinnas molles atque obtusas habet, translucidas duas in tergore, quarum ea, quæ capiti vicina est, vespertilionis alæ similis esse videtur. Est enim nigra velut in Scorpione marino & Dracone. Pinnam caudæ latam habet, ceruicem quasi compressam, in cuius superficie parui oculi positi sunt, atque interstitium, id quod est inter oculos, concauum apparet, nec alium reperias quem magis Silonem iudices. Siquidem is non, ut alii pisces, os antè gerit, sed valde supra caput habet, unde Veneti supradictum nomen ei indiderunt. Inferiorem maxillam ita sursum retractam habet, ut inter oculos iuncta esse appareat. Oris hiatus, quum id expandit, tam grandis est, ut velut in ipsa ceruice infarctum tubulum habere videatur. Ambæ spinæ exteriores branchiæ, utrinque ad caudam spectantes, aculeo in extremis præmunitæ inueniuntur. Squamis caret: Cinereus totus in tergore conspicitur, supinus verò candicat. Branchias utrinque quaternas habet. Cor pericardio inclusum, erui magnitudine. Voracissimus est, quapropter stomacho est amplissimo, villis omnis generis prædito ac bene confirmato. Hepate vero pallido, stomacho incumbenti, cuius pars maior sinistrum occupat latus. Vesicula fellis in formam lachrymæ rotunda sub dextro hepatis lobo conspicitur, nucis auellanæ magnitudine: humorémque continet oleosum, ad ocularia medicamenta accommodatum. Porrò lienem habet lentis magnitudine, planum & orbicularem, rubrum, stomachi parti sinistræ incumbentem: Apophyses multas in pyloro, intestina nodis intersepta, quæ propriis nominibus distingui possunt, {219} ter tantùm circumflexa, antequam ad rectum perueniant. Firmum habet Œsophagum, ut etiam pisciculos aristis tergoris bene munitos deuoret: cuiusmodi sunt parui Scorpiones ac Dracones: proinde ieiunus piscis contrahitur, satur dilatatur. Vuluam bicornem habet ouis plerunque refertam: secundùm spinam usque ad septum protensam: Carnem, qualis est Draconis marini. Etsi autem Romani Missorem vocent hunc piscem, Missoris tamen vox ad eum pisciculum etiam pertinet, quem nos Chabotum, Itali Botulum vocant: is enim Callionymo quodammodo respondet. Cæterùm Gallica huius appellatio alteri etiam conuenit, quem nonnulli Halesurion vocauerunt, de quo in Genitali marino suo loco disseremus.
Callionymus & Uranoscopus, Græcis: Messor, Romanis: Preue vel Prete Genuensibus: Bec in cauo, Venetis: Responsoux, Rascassa bianca & Tappecon, Massiliensibus. {220}
Blennus, vel Cæpola.
200. Blennum ab ignauia dictum puto. Corcyrenses & Zacynthii Cæpolam à cepæ similitudine vocant. Est autem ea magnitudine, quæ paruam Scorpenam non excedat. Grandi capite, spiculis vallato, turgido ventre, rarius quàm alii pisces sagenis capi consueuit. Scorpenam colore refert, atque ita flauus est ut cæpa. Duas pinnas ad dorsum habet: latam præterea utrinque unam ad latera, & sub ventre geminam. Magnos exerit oculos & nigros. Ore est maximo ac deformi ut Scorpius. Superius labrum ipsi capiti, veluti tubus quidam, infixum est. Dentes ei usqueadeò tenues sunt, ut eius maxilla potius exasperata, quàm denticulata esse videatur. Squamis integitur leui contactu decidentibus. Voracissimus est ut Callionymus. Linguam habet albam ac conspicuam: Squillis, Apuis & pisciculis vescitur, quos latens in algis captat. Cor habet laxum, hepar album. Tota huius pisciculi moles quadrantalem non excedit longitudinem. Crassitudo eius (ut cæpa) mediocris esse consueuit. Hunc nisi multo sale condieris, nullius erit saporis: quamobrem Græcorum pauperiorum cibus esse solet. Corio contegitur ut Callionymus, Coccyx & Miluus. Quosdam audiui qui hunc Boacam perperàm vocarent. Blennorum cinis (inquit Plinius) cum Ruta, vesicæ vitia & calculos sanat, quum de diæta cardiacis obseruanda loquitur: bulbi cuiusdam piscis litoralis meminit, qui fortassis ad Cæpolam accedit. Oppianus,
Smarides Blenni cum Scaris Boces utrique. {221}
Exocetus, sive Adonis.
201. Exocetum ab ἔξω καὶ κοίτη quidam (nescio quàm commodè ac propriè) dictum esse putant, quòd in siccum exeat. Vulgus Constantinopolitanum Clinon vocat. Genuenses Una Bauecqua: Massilienses Un Gabot vel Gauot. Romani cum aliis minutis piscibus confundunt, modò Ceruam, modò Missorem appellantes. Frequentissimus est Oceano, neque quispiam est qui indigenis Oceani congrorum piscationi magis faueat quàm Exocetus. Nam quum urticis plurimum delectetur, atque urticæ circa litora inter cautes hæreant, ille mari profundius mergi recusat. Quamobrem recedente mari sub petris & foraminibus aqua refertis contineri mauult. Agricolæ autem loca saxosa adeuntes, antequam æstus reciprocetur, lapides dimouent, ut inter scopulos, in quibus delitescunt, Adonides captent, & hamos quos chordis alligant, inescent, quibus ita ad cautem ligatis aduentantes cum æstu Congros ac Galeos illuc capere possint. Exoceti sub lapidibus vel in cauis cautium quiescentes, in rupibus Bononiæ penè innumeri reperiuntur: quos si quispiam manu imprudens attrectauerit, sentiet horum dentibus magnam feriendi vim inesse. Indigenæ Comasci vulpem vocant, Una Folpe pronuntiantes. Exocetus species habet plures, quarum una cristata est, Massiliæ frequens, primo aspectu aliquatenus Gobium referens: cute enim glabra obducitur. Firmos dentes ut Scarus habet. Colore est subrufo ut Scorpæna, multis aliis coloribus confuso. Totus piscis (ut Anguilla) lubricus est, & sine aliqua squama ac spina, præterquam Spondylorum. Hinc vulgus Græciæ Glinos nominauit. Non excedit crassitudinem quam pollex & Index amplecti possint. Continuam habet tergoris pinnam, ac nescio quid supra oculos, quod veluti à pellis laxitate procedit. Cæterùm laterum pinnæ reliquorum piscium formam non seruant: nam hæ veluti inuersæ conspiciuntur. Pinnas, quæ illi sub ventre sunt, {223} duobus tantùm cirrhis radiatas habet: Dentes ordine dispositos, Sparo frequentiores & numerosiores, maxillis firmiter insertos. Interanea ad Scarum accedunt. Cristati porrò Exoceti caput ad Chamæleonem accedit, in cuius cacumine pinnam videas Galli cristam prorsus referentem. Caudæ pinnam & laterum rotundam habet, duas præterea sub sterno: alteram in tergore, continuam, admodum latam, quemadmodum & ea quæ illi sub cauda est. Dentibus anterioribus acutissimis præditus est, quales sunt canini nostri. Cute integitur laxa, multis coloribus, ut draco, variegata, ut primo aspectu Draconem esse iudices. Viuax supramodum esse comperitur: triduum enim vel quatriduum absque aqua viuit. Chamas quoque conficit & conchylia, atque interdum urticas pascitur. Branchias tectas habet, & paruo foramine peruias: sed & detectæ utrinque quatuor numerantur.
202. Tertium Exoceti genus, etsi Byzantinis piscatoribus non alio quàm Glini nomine pernoscatur, ac nonnullis Chelidonius appelletur: tamen à Glino ac cristato Exoceto hoc differt, quòd rarò sex digitorum longitudinem, & duorum pollicum crassitudinem excedat. Squamis caret: lituras per tergus melinas, cyaneas ac fuluas habet, & continuam tergoris pinnam, mollem: caudæ autem latam, uti & laterum, omnes varii coloris. Branchias contectas ut Muræna, quam notam quum ego semel piscatoribus ostendissem, id eos coegit proferre aliud quiddam à Glino esse. Spinea branchia exterior, ut in Dracone marino, duobus aculeis obfirmatur: sed ab eo dissidet, quòd quilibet aculeus duobus serratis denticulis sursum repandis & aduncis fulcitur. Caput multis coloribus polymitum habet, os grande, inferiorem maxillam latam & planam, dentes Glino priori aliquantum minores. Is dum scinditur, branchias non ostendit integras, sed rudimenta coloris paulò magis rubri, quàm in Muræna. Oppianus,
Est inter scopulos ponti, quos abluit undaPiscis ab Actæis quondam cantatus Adonis. {224} Multi Exocetum dicunt, quòd prosilit undisIn littus sicca ponens tellure cubile.
Mæna.
203. Herbosis litoribus gaudent Mænæ, quæ & Μαινίδες Græcis dictæ sunt, gregales quidem, & rarò (quod sciam) in Oceano capi consuetæ: Massilienses Mendolas, Veneti Menolas vocant. Lituris utrinque notantur, Smaridibus, Boopis & Giris persimiles, nisi paulò latiores ac breuiores cernerentur, & squamis Smaride tenuioribus contegerentur, breuioríque essent capite. Lineam in lateribus rectam habent, quæ in Smaride arcuata est, rarissiméque palmum excedens. Porrò Mænarum in colore differentias obseruaui duas: aliæ enim luteo, aliæ lituris cyaneis aut asureis conspersæ sunt. Pinnæ tergoris, laterum, & caudæ transparent, & maculatæ sunt: quæ verò dorso incumbit, ea duodecim aculeis riget, posterior obtusa est. Os si Mæna clausum contineat, minimum quidem apparet: sed dum hiat, rictum magnum ostendit: cuius superius labrum tubi in modum, ut in harengo infractum est. Oculos habet rotundos, quorum iris subruber est. Maxillæ asperitatem quandam dentium vice præ se ferunt. Mæna si desquametur, albissima atque argentea spectabitur, sed tergus liuore quodam sub oculis in purpureum gemmante depingitur. Eius hepar fungosum ex lacteo pallescit: sub cuius lobo dextro fel luteum oblongo vasculo includitur. Splen illi est in sinistro latere nigrum, stomachus oblongus. Omnium piscium fœcundissima, post brumam parit, quo tempore melior esse solet. Forma rotundior fœminæ, porrectior & latior mari. Ouidius,
Fœcundúmque genus Mænæ. {226}
Smaris seu Cerus quem Girulum vocant.
204. Litoralis quoque est Smaris, Græcis & Ouidio dicta, squamis paulò quàm Mæna latioribus. Lineam à capite ad caudam habet arcuatam. Corpore est penè tereti & minori quàm Mæna, sex digitos lon {227} go. Color ex cyaneo hilari in argenteum micat, tergore obscuriore, ventre candidiore. Unicam in dorso pinnam & caudam bifurcam gerit. Pinnas habet in lateribus acutas, sub ventre geminam. Græcos apud Anconam vidi, qui Giros salitos coëmentes Maridas vulgò vocarent. Est tamen in Smaride peculiaris nota, qua à sui similibus dignosci poterit. Nam cùm os aperit, labia exerit, tanquam ex tubo pyxidatim infarcto. Græcos vulgò eosdem pisces vocare Smarides audiui, quos Veneti vulgò Girolos nominant. Tametsi Smaris, Boca, & Mæna diuersi pisces sint, simillimásque notas habeant, quibus ab inuicem distingui possunt. Boca enim lituris caret, quibus Smaris prædita est. Smaris quoque asperiores fert squamas: lineásque rectas, serie quadam in lateribus dispositas, quales in Mæna cernimus: sed Mæna nullo seruato ordine confusas. Vulgus Romanorum Smaridem, Spigarum nominat, ad differentiam Spigolæ, id est, Labracis. Sunt qui non Spigarum, sed Rotonetum dicere malint, affinitate decepti: nam vox illa ei pisci debetur, quem ego Boopem vocaui. Massiliensium vulgus ab antiqua voce Latina aliquantulum deflectens, pro Giris Giarets pronuntiat. Tantam habet Boca cum Smaride affinitatem, ut discriminis palàm nihil penè intercedat, quàm in capite. Boca enim rostrum habet quasi recisum: Girus verò siue Smaris longiusculum. Cæterum Bocæ corpore sunt rotundiore, unde Rotoneti Romanis vocantur. Girulorum aliud genus est album, & ad Mænas magis accedens: unde vulgus Massiliensium, Iaretos blancos vocare solet. Giruli Cerri seu Mænæ planiores sunt, quàm Boopes, quanquam ambo tereti sint corpore. Dioscorides Smaridi proprium caput adscripsit, eiúsque multa medicamenta connumerat, quem sequuti Galenus, Paulus & Aëtius, eadem ferè habent. Smaris colorem non aliter, quàm Mæna mutat. {228}
Boces vel Boopes.
205. Boces vel Boopes Massiliensium vulgus Bogas, ut & Romanum vocat: apud quos multùm frequentes sunt, Venetiis non item. Duæ huius piscis cognoscuntur differentiæ: si quidem earum altera minor est, & perpetuò parua, altera paulò maior. Boces à Mænis ita distinguere poteris, quòd Mænæ {229} videas latiori esse corporis compage, nigriore colore, & utrinque lituram unam habere. Boca perpetuò parua est, & pro sua magnitudine crassiori constat capite, corpore magis tereti. Boces & Mænæ seu Gerres eandem corporis constitutionem, hoc est, pinnas, squamas & capita habent. Boopes nulla litura variantur, sed ambo tereti corpore præditi sunt. Giruli autem seu Smarides magis nigricant, & lituris variegantur. Boces teretiores sunt, Giruli magis plani. Bocum color hilari ac quodammodo aureo fulgore nitet, ut tergora colore ad aurum inclinante micare credas. Oppianus,
Denticem Boces, Hippuros fallit Iulus.
206. Box, ut Athenæo placet, dictus est παρὰ τὴν βοήν. Piscis est paruus, oculos pro corporis ratione grandes habens, adeò ut Aristophanes Bizantinus non βόακα aut βῶκα, sed βόωπα, ab oculorum magnitudine potius appellandum esse dixerit, quasi bouinos haberet oculos. Gregalis est & litoralis piscis, herbosis gaudens. Duos habet in capite calculos, non prorsus rotundos, ut in passeribus, sed oblongos, ut in merlangis. Boces multis modis conditæ carnipriuii tempore diuenduntur, potissimùm Anconæ, more Illyrico, ex gelu consetuatæ, aliæ sale inueteratæ unà cum girulis, id est, Smaridibus. Colorem aureum etiam sale conditæ, retinent. {230}
Altera Boca Bopgyrus Ovidio dicta.
207. Qui pisciculus litoralis Bogue & Reneau Massiliensibus dicitur, is Genuensibus Ruello vocari solet. Coloris est eiusdem cum Erythrino pisce, dentibus, pinnis ac capite consimilibus, sed reliquo corpore differunt. Nam Box vulgarem bocam refert, eodémque circino tornata esset, nisi magis ad Ery {231} thrinum accederet. Verùm linea quæ corpus Erythrini intersecat, per medium utrinque arcuata est. In hoc autem recta prætenditur, neque Erythrini gibbam habet. Dentes præterea anteriores breues & acutos ostendit, sed tam superiores quàm inferiores molares sunt, ut Sargo, quod etiam Pagro & Erythrino accidit. Hanc quoque peculiarem notam insignem habet, quòd eius branchiarum exterior spina ad radices nigra est. Nihil vetat quominus eum esse piscem asseramus, quem Ouidius Bopgyrum vocauit, in scopulis viuentem. Massilienses à Boopa & Gyro, id est, Smaride, idem ei nomen indiderunt, ac Bopgyrum, quasi dicas Bocem Smaridem, appellarunt. {232}
Gobius aut Gobio marinus niger.
208. Gobiones marini Venetis Goi, Genuensibus Guigiones, Romanis Missori vocantur: quanquam Missoris vox ad plærosque alios pisces transferatur. Incolæ urbis de le specie, & qui Portum Veneris ac Genuam inhabitant Zozeros nominant. Eminentes ac turgentes supra caput oculos gerunt, cornea tunica, alba, &, ut serpentibus, dura obductos: aduersus aquarum impetum, aut ut sursum facilius (quemadmodum Uranoscopus) cernant: vix excedunt duorum pollicum crassitiem, aut palmi longitudinem. Rarò enim pedales & brachiales euadunt. Cæterùm gobio marinus (de quo hîc tantùm est sermo) etsi lubricus est, tamen squamis integitur hirtis, pinnámque habet unam in tergore, continuam, mollem, & sine aculeis: Branchias utrinque quatuor, latas atque obtusas: ac præter has sub ventre etiam duas, sed ea quæ caudam constituit, rotunda est. Dentes præterea exerit paruos, tenues & subrubros. Porrò gobionum corpus teres est, paucis spinis refertum: color varius: etenim qui gobiones circa algas versantur, ad viridem inclinant, alii ad cinereum colorem accedunt, nonnulli albicant, alii ex fuluo in nigrum degenerant: omnes grandiore sunt capite, & lata ceruice. Ac, quod ad internas eius piscis partes attinet, peritoneum gobionibus foris album est, intus nigerrimum: Hepar dextro lateri magis incumbit, pallidum, de quo fel dependet, veluti ianthinum: intestina multis circumuolutionibus inflectuntur. Stomachus illi est oblongus, pylorus multis apophysibus præditus: vulua undecunque ouis referta. Gobio (inquit Galenus) litoralis est piscis, ex eorum numero qui parui perpetuò permanent. Præstantissimus autem ad voluptatem, coctionem, distributionem, & succi bonitatem est is qui in arenosis litoribus aut saxosis promontoriis viuit. Non autem æquè est iucundus, neque boni succi, neque ad coquendum facilis, qui in fluuiorum ostiis aut stagnis maritimis {234} versatur. Pliura apud Dioscoridem.
Gobius albus.
209. Gobius albus qui etiam marinus est, à priore multùm differt. Veneti Paganellum nominant: Icesio magis quàm niger commendatus. Cute integitur scabriore, neque unquam ita adolescit, crassioréque est capite. Ac, quod ad insigne utriusque discrimen attinet, aduertendum est Gobios unicam in tergore pinnam gerere: Paganellos geminam. Præterea ut Paganelli saxatiles sunt: sic magis ad rufum colorem vergunt, teneriorémque habent carnem, ut Diocles prodidit. Gobii (Diphilus ait) Per {235} cis simile præstant alimentum: qui verò ex iis parui sunt & candidi, teneram habent carnem, miniméque virus olent. Gobionem saxatilem κῶθον vocant: De quo plura in fluuiatili dicemus.
Gobio albus, Paganellus Venetis dictus.
Atherina.
210. Atherinam Græcum vulgus, Romanum Latharinuam vocat: quanquam eorum nonnulli cum {236} alio pisce confundant, quem Lauarolum nominant, de quo postea dicetur. Veneti Angoellam, Massilienses Sencle, Genuenses Quennaro appellant. Pisciculus est rarò digiti crassitudinem excedens, neque extenso digito longior: Argentei coloris, translucente corpore, & quod soli obiectum, ut vitrum transpareat: lineámque ostendit internè obscuram, rectam, à capite ad caudam, à sanguine qui in spina diffunditur, prouenientem. Oculis est grandibus, lingua candida, pinnam utrinque in lateribus, & geminam alteram sub ventre habet, quæ piscem in partes æquales secat: ac præterea tenuem aliam, & paruam fert in medio tergore pinnulam. Cæterum cor gerit ut semen Oxalidis triquetrum & oblongum, pericardio perbellè inclusum: branchias utrinque quatuor: costas item utrinque decem omni capillamento tenuiores: vertebras adeò exiles, ut vix ab acie oculi perspicacissima discernantur. Atherinæ Uranoscoporum, Scorpionum, Blennorum, & piscium aliorum præda. Apud multos sunt maximi prouentus, éstque piscis sui generis delicatissimus: cuius apud quosdam quæstuosissima piscatio fieri solet. {237}
Lavaronus.
211. Alium pisciculum Atherinæ simillimum Romanum vulgus agnoscit, quem Lauaronum vel Lauonum, Massilienses Cabassonum, Genuenses Capassonum, à capitis magnitudine vocant, magnámque habet cum fluuiatili Lauareto affinitatem, de quo postea suo loco dicturi sumus. Eiusdem pretii Romæ Lauoroni esse solent cum Atherina: illúcque cum Sardinis & Alecis mixtim ferri consueuerunt. Grandiore sunt capite quàm Atherinæ, magis recurto ac compressiore ad ventrem corpore, & pau {238} lò latiore transparent ut Atherinæ, maximámque habent cum iis affinitatem. Squamis multis integuntur, quæ detectæ argenteum colorem præ se ferre videntur. Duas in tergore gerunt pinnulas, utrinque ad latera unam. Dentibus carent ut harengus: cor exiguum, oblongum, triquetrum habent: Hepar pallidum, cui stomachus subest, pisciculis & caridibus paruis nonnunquam refertus: intestina ad anum tribus circumuolutionibus reflectuntur: Fel ob eius exiguitatem conspicuum non habet: spinas quoque fert nullas: Carnem albissimam & leuissimam: calculos duos in capite gerit, Sesamo minores: Squamas paulò quàm Atherina latiores & numerosiores. Proinde cumberula Romæ frequens edi soleat, & vulgo Lauarona dicatur: ac circa hanc frequens pisciculus, de quo hîc sermo est, reperiri soleat: merito Lauaronum ab herbæ sibi peculiaris nomine dixerunt: alioqui nullum occurrit mihi nomen antiquum quo ego hunc piscem exprimere possim.
De piscibus saxatilibus, Cap. xvi.
212. Pelagiorum piscium quicunque non apud litora tantùm, sed inter saxa & scopulos agunt, hi Græcis πετραῖοι, Latinis saxatiles appellantur. Maximus est horum numerus: Omnes spectatæ pulchritudinis, inter quos principem locum obtinet Scarus, secundum quem Sparus, Sargus, Cittarus, Scorpio, Scorpena, Pagrus siue Sageus & Phagoribus, Lepras quæ & Psigros, Iulis, Phycis, Turdibus, Merula, Picus, & Cynædus à nobis describentur. Hi igitur pisces quum inter scopulos & saxa viuant, ab aliis qui toto pelago & litoribus obuersantur hoc differunt, quòd tantùm inter nuda saxa vitam traducant: quales sunt qui Oppiano Myli vocantur. Galenus libro de attenuante victu inter saxatiles pisces enumerat, Iulidas, Fucas, Merulas, Turdos, Scaros. Idem de alimentis, Scarum (inquit) Merulam, Turdum, Iulidem, Fucam, Percam à locis, in quibus versari comperiuntur, pisces saxatiles appel {239} lantur. Non enim in lacubus aut arenosis, aut terris litoralibus, sed in petrosis promontoriis delitescere ac párere consueuerunt. Inter quos Scarus suauitate excellere creditur, secundum hunc Merulæ & Turdi: Tertio loco Iulides, Fucæ ac Percæ. Porrò (inquit) alimentum quod ex iis sumitur, non modò ad coquendum est facile, sed hominum etiam corporibus saluberrimum. Aëtius petrosos pisces ac saxatiles appellat, degentes ubi petræ sunt, & litora saxosa. Sed ad particularem horum descriptionem veniendum est.
Scarus.
213. Scarus, litoralis piscis, saxatilium longè delicatissimus Galeno, cautibus asperis atque herbosis scopulis gaudet: nullus in Propontide, Ponto & Hellesponto, in Creta plurimus: quem paululùm exassant, deinde sale inspergunt, ut diutius incorruptus seruari possit. Habet utrinque appendices transuersas atque eminentes ad caudæ latera, quas in nullo præterea pisce unquam conspexi. Corpus Scari ex liuido rubet ut mulus. Squamis contegitur latis & translucidis. Caudam & pinnas habet obtusas ut coruus: branchias duplices, utrinque quaternas. Vulgus Creticum in hodiernum diem antiquam appellationem retinuit. Phycidem marinam quodammodo refert: Siquidem planum non habet corpus, nec prorsus oblongum. Caput utrinque compressum ut mulus: dentibus est obtusis, quorum incisorii nostris sunt persimiles, quibus herbas quæ saxis inhærent, detruncat: rictum non valde magnum edit. Scari turmatim se conferunt ad pabulum, redeúntque distento stomacho. Phaseolos & pisa, ut Sardinæ betas, plurimùm expetunt: unde Cretensium vulgus Phaseolis Scaro uotano nomen indiderunt, quorum folia nassis immissa, ad Scarorum piscationem mari submergunt: alioqui calamis & hamis vix deciperentur. Corporis Scari moles vix unquam maior est, quàm quæ polli {240} ce & indice comprehendi possit, neque rarò est spitame longior. Mirum est Aristotelem Scarum protulisse carniuorum, quosdam etiam scripsisse Scaros nonnunquam marinis leporibus vesci, quamobrem iis non sine magna præcautione utendum esse (præsertim si recentes fuerint) eorúmque interanea choleram excitare. Proinde Scarus unicam habet in tergore pinnam, tenuibus aculeis asperam: sub ventre autem quatuor, ad ventriculi custodiam, qui delicatis ac sapidioribus herbis refertus, à piscatoribus expeti solet. Cuius rei caussa ventriculum & hepar (quod alioqui prægrande illi natura ferè absque ullo felle præbuit) unà cum fæcibus, addito sale atque aceto, conterunt, pulmentum inde cibis idoneum conficientes. Insipidus enim est Scarus, nisi cum suis fæcibus edatur: Unde Epicharmum dixisse aiunt, ne deorum quidem cibis Scari fæces eiiciendas esse. Hoc autem edulio compotores Græci quaterni, interdum seni in lectulis sedentes post frequentes panis taleas intinctas, octonas plerunque vini maluatici amphoras epotant. Scarus (inquit Columella) totius Asiæ & Græciæ litoribus Sicilia tenus frequentissimus nunquam in Ligusticum, nec per Gallias enauit ad Ibericum mare: unde hoc etiam mirum fuit, Scaros è mari Carpathio aduectos Optatum, classis Claudii Tiberii Cæsaris præfectum, inter Hostiensem & Campaniæ oram, passim strauisse. Varro Scarum in piscinis dulcibus seruari prodidit: Apud antiquos (inquit Plinius) nobilissimus habitus Acipenser: sed Scaro datur hodie principatus, ut qui sui generis cæteros suauitate præstet. Dicitur ruminare Scarus, atque ob hoc Ruminalis appellatus est.
Sparus.
214. Tametsi Romæ Spari quotidie ex mari in forum piscarium adferantur, tamen piscatorum nemo piscem hunc Spari nomine agnoscit. Promiscuè autem cum Auratis & Sargis diuendi solet. Car {241} linotum vel Carlinum vocant: Genuenses magis ad primum etimum accedentes (ut & incolæ Portus Veneris) Sparlum dicunt. Spari autem à Sargis solo colore distinguuntur. Sparus enim ex auro refulget, ac lituram in cauda habet, ut Sargus: sed os habet multùm dissimile. Proinde Sargus veluti circinnato dorso apparet, Sparus verò protenso, & capite ad Mormyrum accedente. Ambobus peritoneum nigricat, ut Salpæ: Sparo tamen magis albicat. Branchias ambo easdem habent, ut etiam dentes incisorios: sed caninos, ad latera, ut Dentalis. Sparus præterea girum est supra pupillam luteum habet: squamis contegitur latiusculis, quanquam eædem ambobus & eodem numero spinas & pinnam in tergore ferant. Sparus tres habet aculeos sub spina quæ est vicina ano. Cordis figura Sparo & Sargo eadem: triquetrum enim est, sed Sargo minus & paulò pallidius: lienem quoque Sparus habet rubrum, gracilem, oblongum, rectum, in dextro latere situm: Sargus verò subnigrum & ferè circinnatum. Ambo marinos culices, pediculos, & œstrum venantur: stomachum uterque piscis oblongum habet. Intestina etiam utrique similia essent, nisi Sparus candidiora & pinguiora ostenderet. Ouidius,
Et super aurata Sparulus ceruice refulgens.{242}
Sparus Græcis & Latinis, Carlinotus Romanis, Sparlus Genuensibus & incolis Portus Veneris.
Sargus.
215. Sargi nomen antiquum Massilienses ac Genuenses adhuc hodie retinent Un Sarg. Romani Sargone, Veneti Un Sargo vocant. Oceano Gallico ignotus piscis: mari rubro & Nilo peculiaris: è quibus lo {243} cis usque in montem Sinai ad eius regionis incolas magno commodo ac pretio deferri solet. Notas cum Sparo peculiares habet: ambo enim tenuibus squamis contecti sunt, planóque sunt corpore. Linea ambobus à branchiis arcuata utrinque per medium corpus deducitur. Pinnam continuam in tergore gerunt, caudam bifurcam, in extremo, ut Melanurus, nigram. Verùm pinna, quam Scarus ad anum habet, unico, ut coruus, armatur aculeo. Branchiarum exterius tegumentum spineum, nigrum est. Oculos habet cæsios: dentibus exertis præditus est, ordine dispositis in superiore & inferiore maxilla, numero octonis, humanos ipsa effigie referentibus. Oris rictum mediocrem, pinnas in acutum desinentes. Sargi dum recenter ex aqua prodeunt, transuersis lineis, ut Mormilus, sunt insignes: unde apud Athenæum Sargus & Melanurus πολύγραμμοι τε καὶ μελανόγραμμοι dicuntur. Hæ autem linæ minus sunt demortuis conspicuæ: Unde Ouidius,
Insignis Sargúsque notis, insignis & alis,Et signis veluti palis horrentia tergaOcculit.
216. Oppianus,
Polypus & Sargus saxiferus accola duriHic domus est Sargis, hæc statio læta Scienis.Uxores Sargi multas & Merulus ardensDucunt.
217. Est & alius piscis fluuiatilis ex genere mugilum, cui etiam Sargo nomen est, sed hic de marino tantùm sermo est: fluuiatilem suo loco describemus. Cæterum Marinus Sargus Mulum seu Triglam semper comitatur. Nam cœnum eo fodiente pascitur, & imbecilliores pisces, ne illuc adnatent, uterque arcere solet. {244}
Citharus seu Cantharus.
218. Citharus piscis Lutetiæ ex Oceano tritissimus, à cuius vulgo Bremma marina, dum Abramidem nominare conatur, appellari solet. Massilienses Cantenam, Genuenses Cannam, alii Daphanum, Dephanum vel Tephanum vocant. Citharum autem siue Cantharum minimè ex hoc dictum puto, quòd Canthari vasis exprimat effigiem, aut quòd Cantharo, id est, scarabeo (sic enim Theodorus vocat) similis sit, vel quòd cantare sciat: sed potius (ut ait Apollodorus) quòd Apollini sacer sit, ut & mulus Proserpinæ, Bocoas Mercurio, Catulus Libero patri, Apua Veneri, Neptuno quoque Pompilus. Citharus in Melanuri formam circinnatus est: squamis integitur ex Indico splendentibus: unde Romano vulgo Zaphile dictus. Os habet paruum, inferiorem maxillam latam, in qua breues sunt dentes, confuso ordine dispositi: labrum superius, veluti in calua infarctum: caudam bifurcam, cuius superior pars longior est, quàm inferior: Supercilia nigricantia, atque oculos cæsios, quorum pupilla nigra est, in ambitu pallida: lineam arcuatam, utrinque in lateribus cyaneam. Gregalis est: rarò enim solus capitur. Vescitur herbis, carne, pane & caseo, ex nauibus in mare proiectis. Capitur nassis, hamo & sagenis. Branchias habet utrinque quaternas: quarum suprema spinea siue ossea flexilis est. Pinna tergoris duodecim aculeis rigentibus est communita: cui quæ vicina est, tribus tantùm uncinis obfirmatur. Video porrò Sargum, Melanurum, Auratam, Sparum, Synodontem, Dentalem eodem ferè circino tornatos esse, ut vix ab oculatissimo atque assuetissimo distingui possint. Ego verò in foro piscario Londinensi memini me vidisse Cantharos quosdam lineis albicantibus variegatos, alios cyaneis, alios ex luteo nigricantibus, rectis quidem, sed non ita conspicuis, ut in Salpæ tergore videas. Zenocrates hunc piscem inter grati saporis & boni succi edulia, qui & abundè nutriant, faci {246} léque in corpus digerantur & aluum modicè cieant, connumerat. Quod ad Citharos attinet (inquit Galenus) Phylotimum vehementer miror: his enim cùm Rhombus sit multùm absimilis, carnem tamen habet ipsis molliorem: est etiam asellis longè inferior. Quidam frixis citharis in sartagine vescuntur: alii verò ipsos exassant, aut in patinis condiunt: quæ apparandi ratio, cruditates prouocat. Ad coquendum autem sunt præstantissimi, qui albo iure condiuntur ad hunc modum.
219. Iuris albi quo condiebantur Saxatiles pisces, descriptio ex Galeno, Plinio, & Dioscoride.
220. Copiosam aquam ubi pisces incoquere voles, primùm iniicito, deinde olei quod satis est adfundito, cum pauco anethi & porri: ac cùm pisces semicocti fuerint, salis tantum inspergito, quoad totum ius salsum nondum appareat. Hæc præparatio vel ægrotis ipsis est accommoda: quibus verò inculpata est sanitas, hos primùm in sartagine frigito, secundo loco super craticula assato: his deinde oleum, garúmque cum pauco vino condimentum esto. Frixis verò plus vini garíque addere conuenit, minus olei.
221. Hæc Galenus.
222. Ius album, ait Plinius, è scorpionibus, Iulide & saxatilibus virus non resipientibus coqui debet, cum anetho, apio, coriandro, porro, additis oleo & sale & olere marino.
223. Retentum (inquit Dioscorides) piscium ius, modò per se, modò ex vino potum, aluum subducit, priuatim ad hunc usum: Conficiatur è Phycidibus, Scorpionibus, Iulide, Percis, & recentibus aliis saxatilibus, nec virus respuentibus, simpliciter cum aqua, oleo & anetho. {247}
Scorpio marinus et scorpæna.
224. Scorpio nostro Oceano infrequens, Mediterraneo multùm familiaris, ubique suum nomen retinet: Græcum tamen vulgus Scorpidi pronuntiat, ad Scorpænæ differentiam, quam Scorpinam nominare solet. Pelagius & saxatilis est piscis, sed Scorpæna palustris & cœnosa. Scorpionem Massilienses Scorpænam vocat, Genuenses Scorpium, ad discrimen Scorpænæ, quam Strasinam dicunt, Massilienses verò una Rasquessa. Ea quidem cineritia est: Scorpius autem rufus, & multò maior, atque appendices super oculis, ut Glinos seu Exocetus habet. Tam Scorpius quàm Scorpæna pinnam in tergore continuam duodecim aculeis munitam gerunt, reliquum pinnæ obtusum. Caput habent admodum grande, aculeis acutis præmunitum: pinnas utrinque ad branchias admodum latas: Os, denticulis confusis, ut in Lampuga, munitum. Omnino Scorpio vincit Scorpænam: caput enim huic est paulò maiusculum, reliquum corporis in acutum tendit. Squamis tegitur adeò tenuibus, ut his carere videatur: oculos habet in grandi capite exertos ut bufo: branchias superiores plurimùm spinosas, spiculis aliis versus caudam, aliis in girum armatas. Uterque piscis admodum viuax est: nam exenteratus, & corde carens, mouere tamen (Orphi modo) non desinit. Grandes supramodum in mari circa Eubœam capiuntur. Oris rictum tam vastum aperiunt, ut caput alterius piscis, quod suum æquet, facilè admittere possint. Maxillas autem in eo rictu sic dilatant, ut in tubis videmus: dum enim os claudunt, statim postea recondunt. Est illis quoddam linguæ rudimentum potius, quàm ut absolutam esse dicas. Pinnam proximè ad anum exporrectam habent, tribus aculeis asperam. Caudam ferè circinnatam, reliquas pinnas rotundas: nam pisces, quibus cauda est bifurca, his quoque pinnæ in acutum tendunt. Scorpius & Scorpæna, ossicula quatuor uncinis vallata in ingressu faucium ha {249} bent, quibus cibum, quem venati sunt, in stomachum iniiciant. Cor illis valde paruum est, cui vesicula alba ac flatu turgida incumbit, quæ, ut quidam pulmo, vacua contrahitur. Diaphragmate præditi sunt: Hepar ostendunt album, in quinque veluti lobos distinctum: quorum sinister reliquis maior, fel oblongo folliculo inclusum continet: ventrem satis grandem: lienem rubicundum, in opposito fellis latere situm: Pilorum nouem appendicibus aut apophysibus suffultum: intestina pauca, quæ binis tantùm giris inflectuntur. Tota horum piscium spina vertibulis vigintiquatuor constat: calculum in capite gerunt. Caridibus, Aphiis, Sparulis, Gobionibus, & omnis generis piscibus paruis vescuntur. Athenæus Scorpium & Scorpænam & colore & succo differre tradit. C. Plinius Medicus epilepticos in cibo Merulis, Turdis aut Scorpionibus iuuari scribit: Disentericos quoque Scorpænam cumino & aceto conditam iuuare. Nos autem Scorpænæ iconem hîc non descripsimus, quamobrem tu Scorpione contentus eris. {250}
Pagrus seu Phagrus.
225. Pagros quum ex Oceano nonnunquam viderimus, miror quòd Galli propria horum appellatione careant. Fecit hoc sanè affinitas quam hic piscis habet cum Bremma fluuiatili, qui Latinorum & Græcorum est Cantharus: unde non Galli solùm, sed & Angli quoque Cantharum & Pagrum (quanquam falsò: plurimùm enim inter se dissident, ut mox dicetur) Bremmam fluuiatilem appellauerunt. Vulgus Græcum antiquam vocem imitatum, Fangro dixit: Itali Un frago: est enim is Fragi colore, sed paulò magis diluto: unde Ouidius Pagrum rutilum facit, ut & fuluum Synodontem. Solitarius ac carniuorus piscis est, modò pelagius, modò litoralis, in saxorum cauernis degens. Est & alius fluuiatilis marino inferior: cuius generis refert Ælianus in Ægypto aduentum Nili præcurrere, ac paludum inundationem prænuntiare. Pagrus extuberat usque ad magnitudinem Sargi: caput tamen habet crassius, pupillam nigram ac iridem in eius ambitu, coloris aurei. Superiorem maxillam cum labio in tubi modum ceruici veluti infarctam, neque cranio inhærentem, quam (dum oscitat) exerit, postea verò contrahit. Foramina duo utrinque ad oculorum fontes habet: dentes acutos, quorum quatuor anteriores, tenues quidem & parùm falcati, caninos referrent, nisi breues & veluti serrati essent, quos utrinque alii tenuiores subsequuntur: ac postremò molares duplici ordine dispositi, rotundi, obtusi, sed inferiores superioribus breuiores: éstque illi quoddam in ore veluti exiguum linguæ rudimentum: Squamas gerit rotundas, tenues, &, ut mulus, latas. Caudam bifurcam, atque ob id pinnas in acutum desinentes. Cæterum Pagrus non magnitudine tantùm ac crassitie Cantharo persimilis est, sed ipsis etiam dentibus ab Erithrino dissidet, quod Venetiis aliàs patritio Danieli Barbaro me ostendisse memini. Præterea ore Pagri ac faucibus adapertis, totam eius partem internam {252} ruberrimam & ferè sanguineam contemplari poteris. Argenteam inter oculos utrinque habet ossiculorum maculam, oculósque admodum grandes. Peculiaris quoque illi est litura utrinque nigra, lata in lateribus circa ceruicem, ubi linea est quæ piscium corpora intersecat, qua maximè à cæteris atque Erithrino piscibus distinguitur: ea nonnihil nigricantis habet coloris, tactúque aspera persentitur. Continuam præterea in tergore pinnam, rubram, duodecim aculeis communitam ostendit. Galenus Pagrum inter duræ carnis pisces annumerauit. Verùm quum Pagrus multò Erithrino maior extuberet, volui Pagellum cum eiusdem magnitudinis Erithrino componere. Magna enim est inter hos pisces similitudo, sed Pagellus crassiori corpore constat, Erithrinus tenuiori. Tergoris pinna Pagello crassior, Erithrino minor. Caput Pagello breuius, Erithrino longius: Pagello pupilla oculi crystallina, iris rubet, Erithrino iris albet, & pupilla nigrescit. Pagelli pinnæ & cauda crassæ, Erithrino tenuiores. Pagrus recurtus piscis, ut Sargus: Erithrinus magis est protensus ut Aurata.
Lepras.
226. Saxatiles quidam pisces ab Oceano in mediterraneis deferri solent, Leprades, Merulæ, Turdi, Phycides, & id genus cæteri: quibus varia (ob antiquæ vocis defectum) nomina imponere solent: alii enim des Rosses: alii (ut Armorici) Gallinas marinas vocant. Nihil istius piscis colorum varietate pulchrius. Vix autem palmo longior in mari Adriatico excrescere solet, cùm pedem & amplius in Oceano excedere comperiatur. Proinde Lepradi nomen è reipsa probè inditum est, quòd easdem sugillationes habeat, quæ in psora vel lepra laborantibus visuntur: quamobrem Numenius etiam Ψόρον appellauit. Caudam & pinnas, quas utrinque ad branchias & sub ventre habet, eodem modo rotundas esse videmus. Continuam tergoris pinnam gerit, sedecim aculeis munitam, atque aliam sub ventre {253} ano vicinam. Multiplici colorum respersu distinctus est: omnésque pinnas transparentes habet, leues, molles, luteo, rubro, ceruleo, viridi, & aliis coloribus maculatas: totum denique corpus tam exactè polymitum, ut maculas nunc cancellatas, nunc rectas, nunc in obliquum sparsas, in ipso pisce comperias: quanquam omnes ferè squamas, ad oram rubore suffusas habeat. Cæterum os habet paruum, dentes albos, acutos, Cynædo breuiores & obtusiores: maxillam superiorem tubi in modum cranio infarctam, ut penè duo labia carnosa esse credas. Squamas exerit latas, linguam albam, penè solutam. Spinea pinnula exterior branchiarum carnosa est. Linea quæ piscibus utrinque latera diuidit, nequaquam in hoc pisce recta procedit, sed à superiori branchiæ angulo arcuata secundum tergus deducta est: mox ubi tergoris pinna desinit, illuc quidem linea reflectitur, & quidem arcuatur: deinde rectà per mediam caudam defertur. Caput ipsum non ita multis coloribus cancellatum est, sed lineas hinc inde diductas, ex cæruleo, viridi ac rubro mixtas ostendit. Oculos habet paruos, rotundos, quorum pupilla nigra est: iris verò aëri similis, quem si quando in girum contorqueat, cyaneum, deinde aureum, postremò argenteum circulum in crystallini coloris fulgorem referre conspicies. Quòd autem ad internas eius partes attinet, peritoneum illi conspicies esse album: Cor exactè triquetrum: Hepar ex pallido lacteum, ad sinistram magis protensum, tribus constitutum lobis, sed uno tantùm longo & duobus breuibus, multis venulis rubicundis circumductum: Lienem planum, ob longum, minoris digiti magnitudine rubrum: fellis autem vesicula duos digitos longa est. Est omnium ferè eius intestinorum eadem capacitas, ut propriè in eo stomachus videri non possit. Semel tantùm à stomacho ad anum reuoluuntur, multísque obducuntur omentis, ac multa pinguedine perfunduntur. Lactes habet copiosas, vuluam utrinque bicornem. Eius est naturæ Lelepris, ut etiam omnes saxatiles deuoret, nihílque in stomachum demittat, quod non antè optimè dentibus attriuerit. {254}
Iulis.
227. Pulchriorem piscem Iulide mare non habet: quamobrem hunc Veneti & Massilienses Donsellam & Domisellam vocant. Genuenses una Zigurella, hoc est, puellam, nominant. Vulgus Græcum non Iuli {255} dem, sed Illecam, vel Iglecquam pronuntiat, Rhodium Afdelles. Nonnulli etiam Zillo malunt pronuntiare. Vulgaris est admodum pisciculus: cuius Oppianus ita meminit,
Ore venenato sic lædunt stigmate paruoIulides has homines, qui findunt æquora vasta.
228. Et quanquam cum Phycidibus & Iecorinis (quas Lambenas vocant) magnam habeant similitudinem: vulgus tamen hos pisces ab inuicem peroptimè distinguere nouit. Non una est Iulidum species: euariant enim colore, sed semper reuertuntur ad suas notas, quibus ab inuicem discernuntur. Iulis vix excedit palmum longitudine. Habet enim corpus gracile & oblongum ut Sphiræna: cuius crassitudo rarò excedit, quantùm pollex cum indice capere possit. Tanta est colorum in huius tergore varietas, ut in eo Iridem depictum utrinque videas. Squamis enim contegitur tenuissimis multorum colorum, super quibus ductæ linæ rectæ, cæruleæ, virides, melinæ, rubræ ac fuscæ apparent. Pinnam in tergore continuam, ac reliquas totius corporis, ut & rotundam caudam, habet omnes versicolores. Verùm linea quæ utrinque corpus intercipit, haud rectà fertur, sed ad caudam aliquantulum incuruatur. Oculos habet paruos, pupillam nigram, horúmque rubentem iridem. Dentes ostendit albos, acutos, aduncos, ut vespertilio, multò plures in inferiore maxilla, quàm in superiore: labia quoque crassa. Rarò quidem retibus, calamis & hamo frequentius capitur: singularis inter saxa degit. Quamobrem Galeno & Dioscoridi meritò inter generosos saxatiles, & qui mollem ac friabilem habent carnem, annumeratur. {256}
Phycis.
229. Phycis Massiliensibus Roquau, multorum etiam colorum est piscis, fluuiatili Tincæ persimilis. Hunc Veneti promiscuè Lambenam, Genuenses Lagionum, Romani ut plurimùm Merlinum vocant. Nam id genus omne piscium coloratorum, nomine Psitaci, Pauonis, Turdi vel Merulæ illis (mi {257} nus tamen rectè) vocari consueuit. Græca vox est Lambena, sed ad exprimendum eum piscem vulgaris. Memini me vidisse quasdam Phycides omnino fuscas, alias rubentes, alias virides, nonnullas mistis coloribus varias. Omnes pinnam tergoris (ut Sparus) continuam gerunt, duodecim aculeis munitam: ac rursus ad branchiarum latera utrinque unam habent, & sub ventre duas. Quarum singulæ squamis teguntur latis, firmis, sæpe uliginosis. Dentes illis in ore pares non sunt: nam in superiori maxilla utrinque ad latus dentem unum tantùm, aut ad summum duos connumerabis: In inferiore autem maxilla multò plures, omnes quidem oblongos, albos & acutos: sed retrò in maxillis multos molares habent. Cæterùm Phycidum color externus quanquam euariet: interanea tamen perpetuò eadem in omnibus mihi apparuerunt. Voraces pisces sunt Phuscæ, quamobrem grandi atque amplo sunt stonfacho præditæ. Omnibus est lacteum hepar, ad sinistram magis extensum. Fel tamen lateri dextro incumbit, oblongo folliculo inclusum, colore subluteum. Gregales non sunt, ut neque Iulides. Labia habent crassa & carnosa: versantur in scopulis. Molli carne præditæ sunt & dulci: quǽque nisi multo sale & aceto condiantur, gustui minus placebunt, neque friabiles erunt. Cuius rei Dioscorides & Galenus in capite de iure piscium meminerunt. Ouidius,
Atque auium dulces nidos imitata sub undis.{258}
230. Solus enim hic piscis in alga nidificare, atque in nido parere, traditur.
Turdus.
231. Varia auium nomina piscibus indiderunt Græci pro colorum, quibus ipsas referrent, varieta {259} te, útque hoc pacto singulos rectius distinguere possent. Parum enim, aut ferè nihil Turdus piscis à Turdo aue distat: de quo sic Oppianus,
Iulides & Percæ, Canni, Turdíque virentes.
232. Et Ouidius,
Tum viridis squamis paruo saxatilis ore.
233. Sed est in vulgari Turdo magna hallucinatio: à qua tibi magnopere cauendum est. Neque enim Glaucus piscis (quem Massilienses falsò Umbrinam, Veneti Turdum nominant) verus Turdus marinus dici debet. Undantes enim in tergore ac transuersas lineas gerit, & coruum duabus, quas in tergore & circum sub mento gerit, pinnis refert. Sed qui inter Genuensium Lagionos peculiariter Turdus dicitur: certè is quidem meritò Turdibus est, ex eo potissimùm vocatus, quod cùm eius color ex rufo in melinum vergat, ad viridem tamen inclinet. Squamas habet tenues & frequentes, geminantibus in medio punctis nigris, rubris, & aliis per totum corpus distinctas: Pinnam in tergore continuam, mollem, & ut cardui folium laciniatam, neruis octo bene fultam: Caudam longiusculam & subrotundam. Os aspectu paruum: quod tamen dum aperit, grandem ostendit capacitatem. Lingua ei alba est. Maxillas habet dentium loco asperas atque horrentes. Primo aspectu Phycidem, hoc est tincam fluuiatilem refert. Pinna quæ huic ab ano ad caudam protenditur, tribus aculeis obfirmata est. Quæ autem sub ventre sunt, forti utrinque aculeo rigent. Locustas, Garides, Sparos, Crangines, Sargos adhuc paruos venatur. Stomachum habet figura oblongum, per ventrem extensum, pylorum permultis apophysibus obsessum: intestina nodis distincta, & ter ut tuba quædam reuoluta. Carne constat molli & laxa, aliàs tamen sapida. Hepatis lobos habet utrinque æqualiter dispositos. Plinio medico lib. 5. cap. 13, Cyclas appellari mihi visus est, quem ait pleureticis maximè conuenire. Est enim piscis molli carne & naturam fumidus & digestibilis, inquit, quem & Ptisanam marinam vocant. {260}
Merula.
234. Vulgaris Merulæ (quæ Græcis κόσσυφος dicitur) nomenclatura multò constantior, quàm Turdi esse videtur. Nam piscatores maris Ligustici, Adriatici, & nostri quoque, hoc est Mediterranei, ad {261} unum, Merulam agnoscunt, quam cum Phycidibus etiam confundunt. Romani tamen inter cæteros unum sibi constituerunt piscem, quem proprio nomine Merlo nominarunt, sæpe etiam Canarellas, Canadellas & Phycides Merulæ nomine vocant. Oppianus,
Uxores Sargi multas & Merulus ardensDucunt.
235. Merulam Itali æquè atque Phycidem Tincam marinam vocant: unicum non seruat colorem. Latiores habet, quàm Turdus, squamas, pinnam in tergore multis stipatam aristis. Quæ autem illi sunt ad latera & sub ventre, hæ aculeo muniuntur, ut Turdus: Caudam non habet bifurcam. Cæterum hoc unum mihi in Merulæ anatome dignum occurrit: quòd cùm hepar habeat album in duos grandes lobos partitum: fel tamen exerit tenui vasculo inclusum, & reuolutionibus duplicatum, cuius longitudo est sesquipedalis, quod nusquam nisi in hoc pisce obseruaui. Quanquam Aristoteles Hamiam recenseat vesiculam fellis habere, suo intestino pari processu annexam: sæpe etiam replicatam, reductámque aliquatenibus. Proinde Merula vertebras dorsi habet valde crassas. Plinius medicus piscem aspratilem vocat. Idem, Dandi sunt (inquit) pisces Merulæ, Turdi aut Scorpiones epilepticis. Idem de diæta distemperantiæ hepatis, Merulam, Cossyphum & Ceredam offerendos esse iis, qui hepate sunt calidiore, recenset: sed ego eum pro Cossypho Turdum puto intellexisse, alioqui Merula & Cossyphus idem sunt. Ouidius,
Auratis Muræna notis, merulǽque virentes.{262}
Picus piscis.
Cynedus.
237. Cynedus à caninis dentibus, Aristoteli ἀλφηστὴς & ἀλφηστικὸς, fului aut rutuli coloris piscis nominatur, qui etiam Massiliensibus Un Sanut. Saxatilis est, cuius color, ut reliquis saxatilibus, euariat. Peculiaribus quoque notis ab aliis distinguitur. Ut plurimùm enim totus lutei siue cerei coloris est, quibusdam tamen sui corporis partibus admixtum rutilum colorem habens. Præterea squamas in gyrum crenatas gerit, quæ multa scabritie horrent. Nullus saxatilis tam firmos dentes habet, à quibus nomen ei inditum fuisse puto. Hos in maxillis ostendit bono ordine dispositos, oblongos & acutos, ut piscis dentes esse minimè dixeris, sed alterius cuiuspiam carniuori terrestris.
Canadella.
238. Ligustico mari cognitissima Canadella, elegantem ac varium habet colorem, bona tamen ex parte purpureum: neque unquam ad eam magnitudinem extuberat, ad quam alii pisces saxatiles. Sachetum Veneti vocant, qui dum viuus capitur, spinosum quiddam è branchiis vibrat, quo manus contrectantium ferit. Labiis est magnis ut Cynedus, sed dentibus ab hoc & à Phycide longè dissimilibus: qorum quum anteriores acutos, & ferè caninos habeat, posteriores tamen obtusos ostendit. Pinnam dorsi continuam, & (ut in Scorpione marino) crenatam: reliquas branchiarum pinnas utrinque luteas: qui color etsi ut in aliis saxatilibus ut plurimùm euariet, eadem tamen corporis moles, eadem forma huic permanet. Squamas habet lituris viridibus, cinereis, rubris, & interdum castanei coloris variegatas, atque extremam branchiam (quæ illi ossea est) crenatam ut lupus. Rostro est acutiore quàm Lambena: optimúmque, ut reliqui pisces saxatiles, alimentum præbet. {265}
Hepatus sive Iecorinus.
239. Hepatis color ac magnitudo Hepato pisci nomen dedit Græcis ac Latinis. Vocatur etiam à colore rutilo & subobscuro λεϐιὰς. Vulgus Venetorum Sachetum, ut etiam Canadellam indifferenti nomine appellat: solo enim colore (qui paulò magis in Hepato fuscus est) inter se differunt. Eius dentes {266} obtusiores sunt quàm Phycidis, & pectinatim coëunt, ut in Cynedo: squamis integitur asperis, colore cum Phagro aut Erythrino simili. Calamis ut plurimùm decipi solet: rarò enim euerriculis capitur. Huic pisci Galenus carnem inter duritiem ac mollitiem mediocrem esse docet. Saxatilis est, ut Diocles prodidit, & in cauernis latitat in alto mari. Calculos in capite gerit ut Saxatiles omnes.
240. Sunt quædam deiectamenta marina algis adnata ac vegetantia, quæ aliquando Sagenis in piscationibus irretiuntur: tantam similitudinem cum cocto animalium Hepate habentia, ut omnino Hepatis lobum referant. Quæ si naribus admoueris, tetrum admodum fœtidúmque odorem percipies, imò ipsis spongiis recentibus fœtidiora comperiuntur.
Castagnola, peculiaris Massiliensium pisciculus.
241. Castagnola à colore corticis castaneæ vulgo Genuensium, Massiliensium, & incolarum Portus Veneris dicta. Grandem pro sua magnitudine habet in tergore pinnam, caudam longam & bifurcam, pinnam utrinque ad branchias unam, & duas sub ventre. Squamis contegitur latis. Corporis figuram in Cyprini modum circinnatam habet. Branchias utrinque ternas, quarta dempta quæ clauiculæ ipsi corpori iungitur. Hepate est unius tantùm lobi, stomacho incumbentis, ut in Delphino diximus. Stomachum rotundum habet & duodenum, sine apophysibus inhærentem ieiuno: colon admodum gracile, ter tantùm cum aliis intestinis obuolutum. Vere & æstate copiosissimus capi solet: nihili tamen à piscatoribus fit: est enim popularis. {267}
Castagnola, vel Castaneus piscis.
Channus.
242. Channum Græcis dictum volunt, quòd is piscis moriens, perpetuò hiet, ac rictum edat: unde etiam Latinis hiatula dicta, Massilienses, apud quos plurimus est, Serranos vel Serratanos vocant, Ge {268} nuenses Bolassos, incolæ Portus Veneris Barquetas. Tanta est huius piscis cum Orpho, Hepato & Perca marina (cum qua publicè diuendi solet) similitudo, ut piscem penè eundem esse credas: sed Percæ marinæ Channis sunt maiores, lineísque latis, transuersis ex rufo nigricantibus tergora distincta habent. Channi autem promiscuè transuersas & rectas lineas ferunt. Oppianus,
— Phagrus Channi seducitur esca.
243. Ouidius,
Concipiens Channæ gemino fraudata parente.
244. Græcorum vulgus Channo vocat. Piscem istum irretitum non capiunt, sed calamo fallunt ex hamo, & maximè si carcinis pro esca utantur: eos enim appetunt auidissimé. Channa calculos in capite gerit, ut Perca, Scorpio, Cephalus & Umbrina. Omnes porrò Channos oua ferre ac fœminas dici posse Aristoteles tertio de generatione animalium ait. Partim enim receptacula habent feminis genitalis, partim vuluas. Carnem habent mollem & tenellam, Perca tamen duriorem.
Perca marina.
245. Perca marina à fluuiatili non solùm corpore, sed etiam pinnis maximè differt. Marina enim continuam ac solam in tergore pinnam habet, cùm tamen fluuiatilis duas in dorso ferat. Simillima est Channæ, sed crassiori corporis compage constat. Nullam (quod sciam) ex Oceano usquam vidi: Massiliæ tamen frequentissima est. Ac, quod ad coloris utriusque Percæ dissidentiam attinet, hoc præcipuè animaduertendum est, marinam Percam ex colore veluti sanguineo nigricare: transuersas habere in lateribus zonas, latas, à dorso productas, & pinnam in tergore continuam. Cæterum nunquam maior, quàm fluuiatilis, excrescere consueuit. Dentes lupi modo paruos habet: squamis tegitur asperrimis: branchias habet utrinque quaternas, eásque duplices nouissima excepta. Viuax est {269} Callyonimi modo: linguam non habet manifestam, sed quatuor ossicula in faucibus aspera, quibus viuorum pisciculorum cibum (gulosa enim est ac carniuora) in stomachum demittit. Oppianus,
— piscator promptus in æquorDemittit Percas, & Niliacos coracinos.
Melanurus.
246. Melanurus à nigris in cauda maculis Græcis appellatus, Venetis Ochia, Genuensibus Oia, Mas {270} siliensibus Oblada, & circa Niceam Auguyata vel Oyata, ab oculorum magnitudine, in Oceano Gallico perraribus, in Adriatico ac Mediterraneo frequentissimus est. Sunt Massiliæ qui Oilladigam vocare malint. Vulgus Romanum ab insignibus oculis Ochiatam nominauit, ad discrimen Torpedinis oculatæ, quam Ochiatellam appellant. Piscis hic latitudine, longitudine & corporis circino cum Dentali, Sargo, Aurata & Sparo conuenit. Oppianus,
Haud facili paruus Melanurus fallitur arte.
247. Longè diuersus est à Melandrino, de quo etiam paulò pòst: gerit enim Melanurus latas squamas, atque unicam in tergore pinnam, éstque gregalis & saxatilis. Dentes habet robustos, colorem ut Sargus: branchias utrinque quatuor, aculeos in pinnis, quales Cantharo esse videmus. Crassitudine ac magnitudine est mediocri, neque amplius quàm unam & sesquilibram vel duas ad summum pendet. Saxatilis est Melanurus (inquit Aristoteles) & prope litora in locis arenosis, alga pascitur, Coracino persimilis. Ouidius,
De piscibus amnicis & lacustribus. Cap. xvii.
249. Amnicorum vel lacustrium appellatio ad eos tantùm pisces pertinet, qui in lacubus aut amnibus viuere coguntur, nec inde facilè egredi possunt. Multorum enim piscium proprium est, ut in eodem tractu inuicem minimè permisceantur, neque ex uno loco in alium facilè commigrent, aut suos limites excedant. Cuius rei exemplum est lacus Conius in Macedonia, in cuius margine tam copiosi Lipares capiuntur, ut ex eis nauigia impleant: verùm si ultrà processeris, ne unum quidem reperies. Quemadmodum autem varia flumina ac lacus, diuersos ac peculiares pisces alunt ac procreant: sic diuersis eos nominibus vocari oportuit. Ac quod marinorum piscium nomina tam varia, quàm fluuiatilium aut lacustrium reperiantur: hoc ideo factum est, quòd tam frequentes ubique non sunt marini atque lacustres. Proinde amnicorum ac lacustrium classis sunt, Cyprinus, Carpio, uterque Salmo, Solmonulus siue Sario, Salar siue Trutta, Thymalus, Lauaretus, Umbra & Umbla: item Umblonus, Epelanus, Cernua, Perca, Lucius, Orchis, Mystus siue Barbus, Agonus, Barbota, Saraquus, Liparis, Pulcella, Plestia, Alausa, Claria, Aper, Leuciscus, Squalus, Sargonus, Cephalus, Abramis, Alburnus, Soëta, Varinus, Phoxinus, Tinca, Bubulca, Andromis, Spinarella, Scylla, Parus.
250. Tales quoque Sequana sibi familiares habet, ac producit, quos vulgus Gallicum vocat Vaundoises, Espelans, Barbeaux, Carpes, Gouions, Bremmes, Gardons, Haseaux, Brochets, Escreuisses, Anguilles, Chevesnes ou Chemineaux, Mulets, Tanches, Aloses, Truittes, Saulmons, Beccars, Pucelles, Loches, Ables, Rosses, Lamproyes, Perches, Mousniers ou Chabots, Barbottes ou Marmottes, Grenoilles & Tortues.
251. Mediolanensium etiam lingua totidem pisces agnoscit, ex aqua dulci profectos: apud quos Barbari vel Barbati grandes, parui autem Balbeti reperiuntur: sic etiam Tenche, Luczi, Agoni magni ex Benaco {273} lacu: Agoni mediocres ex lacu Lemano: Agoni minimi ex Comensi lacu: Bottæ & Treissæ ex Tycino: Carpani ex lacu Benaco & Comensi. Truttæ trium lacuum, quarum quæ ex Luganensi lacu omnium minimæ sunt: Stregiæ quoque ex Ticino. Proinde reperiuntur etiam Teuiere, Vaironi, Freguereuli, Ucelli, Botte, Scaczzconi, Oradigue, Pigne, Fioride, Cauerzati, Perseche, Perseguette, Arborelli, Bartoni aut Grisoni (quos aiunt felle carere, sunt autem nostri Gobii), Lampredotte, Anguille, Souette, Scardene, Stregie, Porcelette, Rane, Zedole, Scauerdini, & plærique alii.
252. Anglorum autem pisces ex Tamesi & aliis Britanniæ fluminibus hisce nominibus agnoscuntur, Crenys, Pilzrel, Troutte, Barbel, Perlze, Cheuin, Schmelt, Umbers, Bremme, Roches, Daces, Tenche, Ruff, Schriemp, Prans, Gogyn, Bleis, Carpe, Lochys, Menoys, Culse, Eils, Lampres, Schafolings, Fausen, Griggs, Pollards, Mullet, Basse.
253. Ferrarienses item ex Pado hos vulgò pisces agnoscunt, & ita nominant, Gobetti, quasi gibberosos vocent, qui Cyprinis minores sunt, quos Roma Borfolos vocat. Item Grascie, Squalle, Trutte, Raseguettele, Raine seu Carpane, Goui, Varoe, Stirioni, Ladeni, Porcelette, Copese, Streggie, Cauedani, Barbuli, Souette, Chieppe, Tinche, Scardole, Galane, & Luczi.
254. De quibus nunc seorsim disserendum est, atque à primo exordiendum.
Cyprinus.
255. Inter amnicos pisces antiqui Cyprinum optimè descripserunt: Galli Carpam (quæ ex Sequana & Arari laudatissima esse solet) Placentini Carpanum, Ferrarienses (ut & multi accolæ Padi) Carpenam, Veneti Rainam, Romani Burbarum, Græci (qui Turcis inseruiunt) corruptè Sasan. Strymonis amnis accolæ Grinadi vocant. Sed Ætoli antiquam Cyprini nomenclaturam retinent, Kyprinos enim adhuc vocant. Proinde ne Carpam cum Carpione confundas, imprimis tibi cauendum est: differunt enim inter se plurimùm: habent quoque Padi accolæ ad Comascum, piscem marinum Cyprino persimi {274} lem, cui unica est in tergore pinna, atque utrinque in lateribus ad branchias una, duæ sub ventre, piscem Scarpam vocant: de quo iam in Coracino dictum est: de Cyprino sic Oppianus,
Scombri, Cyprini, stabulantur littora iuxta.
256. Ac paulo pòst,
In pelago fœtus quinos edit Cyparinus.
257. Fluuiatilis & lacustris est, & (ut Dorion author est) gregalis ac carniuorus, cuius latera utrinque latiore carne turgent. Squamarum quoque rotundarum serie tam firmiter vallatur, ut meritò Lapidotus appellari possit: lapidum enim ictus facilè repellunt eius squamæ. Communis Cyprinorum longitudo sesquipedalis esse solet: at bipedalem mensuram excedere rarum est. Proinde Cyprinum fluuiatilem, palatum ita carnosum ac molle habere scribit Aristoteles, ut nisi diligenter inspexeris, lingua esse videatur. Vada petit cùm parturit. Post Glanum (ait Aristoteles) tardissimè augentur Cyprinorum oua: augentur tamen quæ mares custodiunt ad milii magnitudinem: Sopitur quandoque Cyprinus tonitruo magno, ut Glanus, sed lenius. Cæterum ex Cyprinorum ouis Cauiarium rubrum fieri solet, ludæis dicatum: nigro enim (quod ex Sturionum ouis conficitur) eis ex lege est interdictum. Quapropter qui ad Capham urbem ad Tanaim siti sunt, magnum ex rubro Cauiario lucrum consequuntur. Cyprini duobus aculeis armantur, altero in tergoris pinna, altero in ea quæ ab ano ad caudam est posito. Pinnas habet duas, unam utrinque prope branchias. Branchias quoque utrinque quaternas, eásque duplices, nouissima excepta habet, dentes in ore non habet, sed tantùm in ingressu faucium. {275}
Carpio.
258. Carpio non ita magnus piscis, Benaci lacus alumnus, lautioribus Italorum mensis plurimùm expeti solet. Quamobrem illi certis, quibus frequens atque edulis est, anni temporibus, captum sagenis piscatoriis, rarò autem hamo, piscinis ad litus includunt: quem haud diutissimè adseruant, ne nimium macilentus ac deterior euadat: frixus enim & salitus, atque interdum aromatibus conspersus, longius circunferri ac per urbes Italiæ diuendi solet. Sed & Genuenses ad huius rei imitationem, vulgarem suam Carpionatam conficiunt, atque in multa loca per verna ieiunia transferunt. Ea autem plerisque bonorum ac saxatilium piscium generibus in sartagine feruenti oleo incoctis constat. Trachuros enim Atherinas, Sargos, Sparos, Erythrinas, Bocas, Mænas, Pagros, Auratas, & huius generis permultos prius frixos, ac modico sale inspersos, & in canistris cancellatim dispositos, latifolio, myrtho ac lauro intertexunt, Romani nunc fricturam, nunc Pesce de Sfollia nominant, atque hos esse pisces existimo, quos Plinius medicus Viscellatos vocauit. De piscibus (inquit) aspratilibus viscellatum cum aniso conditum aut pipere modico dabis. Item lib. 5 cap. 24, Dabis Echinos, Pectines, Pipiones & pisces viscellatos. Puto quidem eum fiscellatos, quasi fiscella vel vimine conclusos atque asseruatos intelligere voluisse. Vulgare autem Carpionis nomen inde tractum esse autumant, quod pionem (id enim erat antiquum piscis nomen) carius quàm putaret, aut etiam par esset, supputanti hospiti cuidam, gratioso scommate quidam aduena responderit, carum pionem edisse se potius quàm pionem. Est autem truttarum generis piscis, sed teretius illi est corpus, barbi siue mysti in modum, carniuorus & phryganii edax. Quamobrem oblongis dentibus non in maxillis modò, sed & in palato & super ipsa lingua præditus est. Squamas habet tenues, lituras in tergore subruffas ac ni {277} gras. Ventrem candidum atque argenteum, tergus subnigrum. Unicam ac breuem pinnam, secundum dorsum extensam atque eminentem carunculam iuxta caudam: obscuram in lateribus lineam, in quibus nullæ sunt pinnæ, sed ipsarum quoddam veluti rudimentum sub ventre ad branchias. Huius piscis corpus aliquantulum falcatum est, neque pedem excedere unquam est visum: cætera Troctam refert: nam squamarum & pinnarum seriem eandem esse in utroque facilè conspicies, capite tamen est longiore.
Salmo vel Sulmo.
259. Salmonem cetaceum piscem dicere poteris, si quidem ad eius solam magnitudinem aduertas: ut plurimùm enim cubitorum longitudinem, crurísque crassitudinem æquat: squamis tamen est pro corporis ratione admodum tenuibus: quæ maculis per totam cutem conspersæ, orbiculos ruffo ac luteos referunt. Miror piscem hunc vulgo tantopere cognitum Græco nomine carere. Paruam in medio tergore pinnulam habet, & ab ano sub cauda rursus aliam carneam ac pinguem. Caudæ autem pinna subrotunda est: porrò quatuor aliarum pinnularum, quas sub ventre gerit, duæ sub branchiis positæ sunt, aliæ ventri incumbunt, ei oppositæ, quam in dorso sitam esse diximus. Lineam utrinque in lateribus rectà à branchiis ad caudam deductam habet. Pinnulas luteis & rubris maculis, ut reliquum corpus distinctas. Dentium illi (præter aliorum fluuialium morem) sunt quatuor ordines in palato, ut serpenti Cerasto: lingua quoque dentibus hamatis exasperata, exertósque ostendit maxillæ inferioris dentes, plures quidem quàm superioris: branchias ad radices linguæ utrinque quaternas: stomachum in longitudinem protensum, pro tanto corpore valde angustum: hepatis unicum tantùm lobum pallidum, stomacho assidentem, ad sinistram inclinatum, de quo fellis vesicula ex viridi {278} in nigrum abiens, dependet: lienem atrum veluti sanguine suffusum, apophyses in pyloro penè innumeras. Ausonius,
Nec te puniceo rutilantem viscere SalmoTransierim.
260. Magnus est in Sequanæ ac Lygeris ostiis, in quibus è mari exiliens cum Alosis repurgatur, ac delicatior fit. Maior ad Tamesim Britannicum, qui Londinum alluit: sed illi Salmonem in longum per medium, nos commodius in transuersum dissecamus atque apparamus. Salitum quoque oleo atque aceto conspersum gratissimo sapore comedimus. Recens per hyemem ac verna ieiunia saccaro ac cinamomo conditus & cariophylo pertusus, ditiorum mensas honorare solet.
261. Est & alius prægrandis Salmo (fœminam esse autumant) quem vulgus Gallicum ab eius ore prægrandi Beccard vocare solet. Alii à ferendis ouis Bortiere. Differt is à mare Salmone, quòd labrum inferius in hami modum aduncum habeat. In superiore enim labro foramen est ad palatum tendens, in quod hamus maxillæ inferioris se recipit, pyxidatímque in tubi modum insinuatur. Crebrioribus quàm Sulmo mas, iísque subrubris ac rufis orbiculis in cute variegatur, atque in Lepradis modum multis coloribus suggillatur. Linguam habet truttarum more albam, multísque denticulis obseptam: cuius radices in quaternas utrinque branchias finduntur: palatum quatuor dentium ordinibus insignitum: Oculos cæsios, rotundos: ad quorum fontes paulò inferius utrinque duo insunt: oramina ad olfactum. Pinnæ laterum tergoris & caudæ cum mare conueniunt. Unà capi solent, atque eodem modo in fluuiis & in mari versari. Cæterùm Salmonis fœminæ capitis & oris iconem tantùm hîc adposuimus: reliqua enim notiora esse puto, quàm ut ad oculum ostendi debeant. {279}
Sario vulgo Gallico Trutta Salmonata.
262. Est & in Truttis (de quibus mox agemus) conspicua quædam differentia. Etenim qui huius generis piscium duos vel tres pedes excedunt, variísque ac rubris lituris conspersi apparent, regales vel Francæ dicuntur: quas si cum paruis Salmonibus conferas, nihil discriminis interesse comperies, præter purpureas maculas, quas in lateribus tam copiosas non habent Sulmones. Est ergo Salmonata trutta, quidpiam medium inter Salmonem & vulgarem truttam, quam non ineptè Sarionem Ausonius appellasse videtur,
Téque inter geminas species neutrumque & utrumqueQui necdum Salmo, nec iam Salar ambiguúsqueAmborum medio Sario intercepte sub æuo.
263. Itaque Scarionem hoc esse interpretor, quòd Gallicè Truitte Saulmonnee nuncupamus. Truttis quidem grandior est, & copiosioribus maculis conspersus, Salmone autem minor: sed cuius caput ad Salmonem accedit, eandémque carunculam carneam, eandem caudam, easdémque pinnas ac squamas habet, sed pluribus lituris conspersas. Porrò internam Sarionis anatomem sequenti, qui de Trutta est, capite videbis.
Salar Gallorum Trutta.
264. Diuersa est ÆlianiTrocta ab ea Trutta quam mox descripturi sumus. Est enim Trutta piscis flu {281} uiatilis, Trocta verò marinus. Trutta præterea eos riuos subit, qui magno impetu feruntur: unde sæpius miratus sum (cùm alpes conscenderem) etiam in ipsis ferè montium Sanesii & Iuniperorum iugis, Truttas in torrentibus ab indigenis capi solere: nam eos pisces aduersos amnes scandere vel è præruptissimis magno impetu decidentibus aquis delabi persæpe visum est: quibus in locis rarò pedales fiunt, atque illuc castigatiores ad esum fieri, & ægrotorum corpora magis sana, ob agitationem atque exercitationem reddere creduntur. At, quæ stagnantibus aquis ac quiescentibus fluuiis degunt, in maiorem vastitatem extuberant: porrò Saxatilium piscium classis est Trutta: habéntque Truttæ ferè omnes peculiarem appendicem siue apophysim iuxta caudam, quam eandem Salmones utrique, Sariones, Umbræ, Lauareti, Carpiones, Epelangi, Thymali, Emblones, Humblæ, & quidam alii habere conspiciuntur: pinnæ sunt illis ad latera frequentissimis maculis conspersæ, nunc subluteis, nunc subliuidis, sed rarioribus quàm in Sarione, frequentius tamen purpureis, quas Ausonius etiam ei tribuit hoc versu,
Purpureísque salar stellatus tergora guttis.
265. Quòd autem Trutta multigena sit, id quidem ex stellis statui vix potest: Nam diuersi amnes eiusdem generis pisces diuerso modo pictos habent. Ex Rilla enim flumine Neustriæ, Truttas variis notis pictas videas, aliis atque aliis multùm diuersas, tametsi in eodem tractu cæperis. Quod & in aliarum quoque regionum piscibus obseruari potest. Trutta magnam non fert in summo tergore pinnam, sed iisdem maculis, quibus corpus, conspersam. Pinnas duas sub ventre superiori tergoris oppositas, & duas ad radices branchiarum. Unam iterum versus caudam, proximè ad anum. Squamis integitur tenuibus: lineáque multùm conspicua, à branchiis per latera medium corpus intersecat: oculos habet rubentes. Linguam dentibus numero senis uncinatam, & oris rictum dentibus bene munitum, ut quinque horum ordines in superiori parte palati facilè dinumerare possis: branchias {282} utrinque quaternas: Cor illi est trigonum, grandis stomachus. Phryganiis deiectamentísque vescitur. Pylorus tam multis apophysibus obsessus est, ut eas dinumerare non possis: tamen expertus ultra centum inesse comperies. Hepar habet pallidum & sine lobis. Intestina ter tantùm reflectuntur. Aruernos, Burgundiones ac Picardos aut Belgas, adde etiam Gebennenses honorat, à quibus ad nos adfertur, magnísque habetur in deliciis.
Thymalus.
266. In Ambra fluuio Italiæ Melignanum octo à Mediolano stadiis alluente, Thymalum piscem capiunt, in qua maior non euadit, quàm qui sesquilibram ad summum pendeat. Truttacei generis est, apprimè delicatus, quem vulgus Themerum vocat: atque hunc auri arenulis ac ramentis in Ada flumine vesci autumat. Omnes eius pinnæ atque ipsum corpus quodammodo truttam referunt. Latera lituris nigris ac frequentibus suggillata, ut Carpio. Lineas rectas in squamis ut Mystus habet. Caput in acutum tendens ut in Stregis vel Souettis dicetur. Pupillam oculi minus rotundam: branchias valde simplices, utrinque quatuor. Linea quæ eius latera secat, à superiori branchiæ angulo spineo oritur, & rectà ad caudam prætenditur. Linguam ostendit albam: dentibus caret, imò ne ullis quidem ipsorum rudimentis præditus est. Pedis longitudinem non excedit, nec trium digitorum latitudinem. Mediocris magnitudinis Mystum refert. Pinnas habet subflauas, ventrem pallidum: tergus ex liuido in opacum tendens, branchias ut Harengus vel Sardina, solidioribus barbulis obseptas: quæ etiam ad fauces circa orificium Œsophagi asperitatibus horrent, uncinatísque ossiculis constant, ut in piscibus marinis dictum est, quibus cibum recipit, quem in stomachum demittat: multa pinguedine omnia eius intestina obuoluuntur. Cor tam exiguum habet, ut ne quidem cor ei {283} inesse credatur, unicus est hepati lobus, statim ubi gula finit stomachum amplectens, in quo exiguum fellis rudimentum vix apparet. Vescitur non auro (ut plerique putant) sed (ut approbat Ælianus) insectis aquatilibus, deiectamentis, millepedibus, pediculis, caridibus, pulicibus aquaticis ac terrestribus: ego scarabeum terrestrem aliàs in eius ventriculi fundo reperi. Apophyses plures ex pyloro dependent, à quo statim sequitur intestinum unum gracile, rotundum, quod ad rectum tendit, in quo excrementa recipiuntur, & ad anum deferuntur. Lien ei tam magnus ferè est, quàm hepar: quod in nullo alio pisce unquam videram: oblongus, rubra pinguedine mixtus. Folliculum vero piscium natationi accommodatum plenum perpetuò vidi in hoc pisce, ac per spinam delatum. Thymalum (inquit Ælianus) Ticinus fluuius Italiæ procreat: qui ad cubiti magnitudinem accedit, & Lupi & Mugilis commmunem & mediam speciem similitudinémque gerit. Eius capitis odor non indignam admirationem habet. Tanta enim suauitate flagrat, ut etiam si piscem non cernas, gratissimam tamen apibus herbam (à qua nomen traxit) odorare putes. Hæc ille. Proinde Thymali adipem incolæ diligenter adseruant, quem auribus esse salutarem aiunt: quod etiam Gillius notauerat. {284}
Lauaretus.
267. Truttacei generis ac saporis est Lauaretus, ex lacubus du Bourget, d’Aiguebelette, & Lemano ad nos adferri solitus, nostris principibus in magnis deliciis habitus: unde regiorum œconomorum chartæ frequentem Lauaretum descriptum habent. Piscis Lugduni satis cognitus, Umbræ simillimus, nisi simus esset, dentibúsque omnino careret: Bisulam tamen vulgarem magis refert. Sed Lauaretus nun {285} quam pedem excedit, neque crassior est eo, quod pollex & index capere possunt. Capite est oblongo, squamis tenuibus, albis, atque, ut in Trutta, paruis. Exiguam in tergore gerit pinnam, duas ad ventris latera utrinque circa branchias, ac totidem sub ventre ei oppositas, quæ tergoris fastigium occupat. Aliam quoque paruam in eo interstitio, quod est inter caudam & anum, quæ omnes nigricantes apparent. Linea à supercilio subrubra per latera ad caudam protensa insignis est: cauda bifurca, pinnísque ad extrema nigris, fimbriatis ac laciniatis. Ventre est laxo ac prægrandi ut Trutta. Hoc item à cæteris piscibus differt, quòd nare est recurta, atque (ut in Harengis ac Lochiis) ossiculis quibusdam prominentibus insigni, labris nullum dentium rudimentum ostendentibus: appendice glabra ac carnosa caudæ insidenti, in Umbræ modum. Neque tamen dentibus caret: ossicula enim ad eius fauces atque Œsophagi ingressum utrinque conspiciuntur, senis hinc inde denticulis, ut in Themolo, communita. Branchiæ illi sunt utrinque quaternæ ac simplicissimæ: quarum extrema, quæ capiti inhæret, reliquis sanè minor est: nullis in lateribus maculis est insignitus, totúmque huius piscis corpus dempto tergore argenteum est. Verumetiam si ad eius internas partes aduertas, costas quinque & triginta utrinque connumerabis: cernésque illi cor esse pallidum ac trigonum, pericardio inclusum: hepar album, unius tantùm lobi, ut in Exoceto & Delphino: in cuius latere dextro fellis vesicula adsuta est. Lien à sinistris apophysibus & stomacho incumbit. Intestina nullas habent reuolutiones. Nam gula usque ad ventriculi fundum deducitur, qui per piscis longitudinem delatus, ac sursum quidem reflexus, duodenum parit adenibus suffultum, in cuius gibbo innumeræ apophyses spectantur: ex quibus vena oritur, per quam sanguis defertur ad hepar. À pyloro sequitur aliud intestinum, quod nullis anfractibus circumductum, rectà ad anum tendit. Vuluam utrinque bicornem habet, tenuibus ouis conspicuam. Cætera in congeneribus piscibus describentur. {286}
268. Lauaretus.
Umbra fluuiatilis.
269. Umbra Allobrogibus nostris valde cognita ac familiaris, Une Umbre, delicatissimi saporis piscis ac nutrimenti peroptimi, Truttarum ac Lauaretorum generis, auro vesci credita in fluminum ac lacuum verticibus degens, pedem non excedit. Squamas habet tenues, ventrem elatiusculum, caput quàm Trutta, oblongius. Tota sub ventre argentea, dorsum tersissimum habet, ex liuido opacum. {287} Caudam bifurcam, tenuem in tergore pinnam, quaternas sub ventre: duas priores non in lateribus (ut quibusdam aliis) sed multùm inferius ad ventrem sub branchiis, carunculam supra caudam, ut in Truttis & Salmonibus diximus. Lacus, quem Allobroges vulgo d’Aiguebelette nuncupare solent, affatim Umbras promit. Fel Umbræ paulò amarius sentitur, quàm Lauareti. Eius autem iconem non apposui, quòd ad Umblam proximè accedat.
Umbla vel Humbla.
270. Diuersa est ab Umbra, quæ etiam litera mutata, Umbla vulgò dicitur, eadémque huius piscis esset cum Truttis figura, nisi gracilitate, longitudine ac colore ab his dissideret. Eorundem lacuum est incola quorum & Umbra. Nullis suggillatur lituris, quibus tamen uterque Salmo. Trutta, Sario & Carpio variantur. Colore est magis argenteo, quàm Umbra. Unica est & parua eius tergoris pinna: branchiam habet iuxta ventrem utrinque unam: duas sub ventre huic oppositas, omnes sine aculeis. Ultimæ piscem in duas æquales partes intersecant: sed pars quæ ad caput vergit, paulò longior est. Eius cutis adeò glabra est, ut squamis carere videatur. Tergus præ multo liuore opacum apparet: venter præ albedine uti argentum micat. Eam apophysim etiam habet carnosam supra caudam, quam Umbræ, Lauareti, Salmones, Sariones, Thymali, Carpiones, Epelangi & Truttæ habent: quaternis prædita est dentium ordinibus in palato, serpentium more. Linguam ostendit aduncis in gyrum dentibus, crenatis, exertis, & hamatis senis, vel eò pluribus communitam, præter quos maxilla etiam inferior paruulis aliis exertis & parum falcatis in ambitum valletur: branchias habet utrinque quatuor. Latera eius virgula recta secantur utrinque per medium corpus, parum repanda versus ventrem, quam à capite ad caudam usque protensam habet. Carniuorus est piscis quisquiliis & phry {288} ganiis pisciculis, caridibus, & huiusmodi spurcitiis vescitur. Pinguis apud Allobroges capitur, ac pastitio includitur: tantíque sit, quanti ditiorum bursa æstimare potest. Porrò interna eius anatome cum Trutta omnino conuenit.
Epelanus.
271. Saxatilis est Epelanus noster, vel hoc nomine præter saporem delicatissimum commendatus, quòd violam gratissimè redoleat: quamobrem quidam hunc piscem Violam posse vocari censent, {289} argumento Æliani, qui ab odore thymi Thymalum nominatum putat. Cæterum Epelanus, Sequanæ litorum alumnus, partim marina, partim fluuiatili gaudet aqua. Neustricis Caudebeccanis uberrimus, cuius maior prouentus est circa vindemias: quanquam etiam toto anni tempore capiatur, sed non est post vindemias ita delicatus. Sahinchmelt ab odore vel à pinguedine vulgus Anglorum (apud quos copiosissimus est) vocat. Tereti ac tenui est corporis compage, nonnunquam dimidium pedem æquante. Totus argenteus, transparétque modo Atherinæ. Truttam præter cætera dentibus refert. Quinetiam appendicem mollem habet ad caudam, quam Carpio, Themolus, Umbra, Salmo, Trutta, Sario, Lauaretus & Umbla gerunt. Oris rictu est amplo, dentibus (ut Umbla) circunuallato: qui etiam linguam usque ad fauces in gyrum reflexi obsepiunt. Cæterum glabro est corpore: unde falsò quidam asellorum generis esse iudicarunt: capite ad Merlucium accedente: lingua quasi gemina, hoc est, in cuius radice posterior quædam appareat, in qua multò plures dentes sunt, quàm in anteriore. Pinnam in tergore fert paruam, totum piscem in æquales fere partes diuidentem. Caudam quoque bifurcam, branchias utrinque quaternas, decolores & violam olentes: Quatuor sub ventre pinnas profert, duas sub branchiis, alias huic oppositas, quas in tergore gerit. Transparenti est corpore, dempta linea nigra quæ spinæ internæ parti inhæret. Calculos habet in capite rotundos, albos, quósque facilè forinsecus propter piscis transparentiam per cranium videre potes, sub posteriore cerebri parte sitos, ubi medulla in cerebro desinit. Cor branchiis semicircularibus & simbriatis est admodum vicinum, ac scutiforme: desinit quoque in angulos, rubrúmque est, cui molles ac sanguinæ subsunt carunculæ, quæ huic tanquam aures in terrestribus famulantur. Illæ enim mouentur cum corde, quod septo ab hepate dirimitur: unius tantùm lobi, in longum demissi ad sinistrum latus. Stomachum desinentem in mucronem habet in V literam efformatum: lienem admodum rubrum, seminis Atriplicis in modum latum. Cúmque stomachi dextrum latus sursum usque ad hepar {290} reflectit, illic geniculo intercipitur: ubi apophyses duas latas emittit, quæ veluti secundum ventrem constituuntur. Aliud post hunc subsequitur, quod nec pylorum, neque ieiunum, neque ileon commodè nominare possis: siquidem sine anfractibus rectà ad anum procedit. Sed rectum geniculo intercipitur, éstque ruberrimum. Mesenterio nullam admixtam pinguedinem habet, quo stomachus & intestina obsidentur, ut nihil aliud in ventre quàm adipem esse dixeris. Caridibus, culicibus, aphiis, œstro, lendibus, millepedibus, pediculis, & eiusmodi deiectamentis vescitur.
272. Est & alius Epelanus fluuiatilis, altero crassior & breuior, cuius iconem deinde etiam cernere poteris.
Cernua.
273. Piscis quoque saxatilis est Cernua, Gallicis amnibus ignota, Britannis Ruff vel Rouff dicitur. Non est autem Perca marina aut Orphus (ut iam suprà contendimus) neque aliorum quispiam est, {292} qui Cannam melius exanimem referat. Nam mortua hiat, & oris rictum apertum tenet. Etsi autem saxatilis est, plurimùm tamen habet viscosi lentoris squamis adiuncti. Gobium marinum (dum natat) hoc potissimum refert, quòd pinnas omnes laterum, caudæ & tergoris, multis transuersis lituris nigris, variegatas ostendat. Cæterum recens capta, hilari quadam ac subuirenti opacitate, ceu Pauonis torques, refulget. Imò verò extra aquam educta, ac suo humore detersa, aureo fulgore in cæruleum abeunte insignis est. Percam plurimùm æmulatur, nisi transuersis lineamentis (quæ Percæ insunt) careret, oréque esset magis recurto: huius caput ad Sparum accedit, atque eosdem habet colores: oculos elatos, cæsios, admodum perspicuos & transparentes. Cernua hoc potissimùm signo dignoscitur, quòd spineum branchiarum tegumentum, crenatum ut in lupo, & sua rima luxatum habet. Ubi autem linea quæ piscium latera secat, ad branchias incipit, ibi aculeum ad caudam spectantem draconis marini modo videas. Sed & hoc à Perca dissidet, quòd Perca duas in tergore pinnas habeat, Cernua verò tantùm unicam: nullísque dentibus, sed neque lingua manifesta prædita est: squamísque est quadrangulis, robustis, crenulis tenuibus in gyrum incisis contecta, quæ piscem hunc scabrum admodum efficiunt, unde Anglis nomen habet Ruchl: in quo etiam Cynedum & Paganellum imitatur. Rarus est apud Tamesin: plurimus autem in Ranello, quod Oxonium præterfluit. Nam is piscis apud Britannos Perca salubrior esse creditur: æstate tantùm capitur: latet enim per totam hyemem. Proinde à Cernua radiis solaribus obiecta, maculis nigris per dorsum distingui percipitur: at tota sub ventre candicat. Ad œsophagi ingressum in faucibus quatuor ossicula dentata, duo in suprema, duo in infima parte gerit, quibus cibum in stomachum demittit. Eius cor suo pericardio inclusum, & septo ab aliis visceribus seiunctum est: quod è corpore extractum Callyonimi, Scorpionis, Exoceti, Orphi, Cannæ, & multorum aliorum in morem diu mouere non definit, atque in systole quidem exangue & contractum: in diastole autem multo sanguine madere atque expansum esse conspici {293} tur. Huius porrò hepar ex pallido ruffescit, sinistræ stomachi parti incumbens: à quo lobi duo exiles dextram regionem occupant, ac pylorum fouent. Interanea omnia Cernuæ peritoneo argentei coloris circumcluduntur. Vasculum fellis tenui villo alligatum à sima iocineris parte dependet, atque è longo stomacho pylorus exit: cui tres tantùm apophyses breues & albæ annectuntur. Lienem inter spinam & stomachum maiorem in hoc pisce pro magnitudine eius quam in aliis vidimus, parum lunatum, venis, neruis, & arteriis sanguineis ipsi stomacho alligatum: Duodecim quoque veluti uniones erui magnitudine carnosos, tamen candidos, & calli duritiem habentes, in quibusdam Cernuis conspexi: quorum unusquisque vermem inclusum, gracilem, oblongum, rotundum, ac teretem contineret qui ex venis meseraicis dependerent inter colon & ileon, ad eos anfractus, in quibus lactes esse solent: nam etiam Lumbricos, Ascarides in sesquiulnam longos aliquando comperimus. Cæterum Cernuæ rectum intestinum rubrum est, quod cæteris alioqui piscibus pallidum apparere solet. Ego verò puto Acerinam Plinii Medici recentiorum Cernuam esse: quúmque Exocetum Romanis piscatoribus semel ostenderem, ut vulgare eius nomen ab iis siscitarer, illi Cernam vocabant, quod tamen vocabulum etiam ad Percam fluuiatilem transferre solebant.
Perca fluuiatilis.
274. Percam Latini vocant, Galli Une Perche, Hetrusci Una Persega, Angli Perc, Romanum vulgus Cernam. Parit fluuiatilis Perca (inquit Aristoteles) in fluuiorum & lacuum paludibus atque arundinetis. In partu emittunt suum fœtum continentem, eo quo ranæ modo. Ausonius,
Nec te delicias mensarum Perca silebo, {294} Amnigenas inter pisces dignande marinis.
275. Aridis squamis teguntur Percæ fluuiatiles: duas habent in tergore pinnas: marinæ unicam ac continuam. Marmoris in modum transuersas fert in lateribus maculas, à tergore prodeuntes: branchias utrinque quaternas, eásque duplices: quod item Aristoteles scripsit: Anterior tergoris pinna duodenis firmatur aristis aculeatis. Ea autem quæ ab ano versus caudam fertur, aculeo crenato vallatur. Duas in lateribus pinnas habet, utrinque unam, quasi in medio corpore: alias quoque duas sub medio ventre. Dentibus caret, sed habet labia denticulis horridula: caudam bifurcam. Huius piscis hepati non amplius quàm unus lobus apparet. Duas in pyloro gerit apophyses, intestinorum reuolutiones paucas habet, fel coloris vitrei sub hepatis lobo maiore. Philotimus tertio de alimentis (inquit Galenus) Percas inter pisces molli carne præditos annumerauit, ut & Gobiones, Fucas & Iulias. {295}
Anguilla.
276. Anguillæ ubique satis cognitæ, serpentina species est: Cui non esse masculinum fœmineúmue genus, neque hanc coire, nec oua parere vulgo creditum est: nullámque unquam captam fuisse, quæ {296} aut semen genitale, aut oua haberet. Meatus quoque vel semini vel vuluæ accommodatos nulla recisa ostendere. Quanquam nonnulli tradant conuolutis sibiinuicem anguillis, attritu corporum mutuo mucorem quendam in arenam limúmque distillare atque ita generari. Sed id certum est anguillas è fluuiis in mare descendere, & utraque aqua gaudere ac perfrui, omnes lentum ac pituitosum in corporibus succum generare: marinam tamen gratioris esse saporis, qua salita plurimùm utuntur Itali Adriatico vicini. In anguillis nigrarum & albarum tantùm obseruantur differentiæ. Nam quum marem quidam dicunt caput habere amplius atque oblongius, fœminam repandius: hæc non maris ac fœminæ differentia est, sed generis. Etenim quæcumque ex iis ipso aspectu à cæteris differunt, eæ quidem fœminæ appellantur, atque in anguillarum genere præstantiores sunt.
Lucius.
277. Quantùm fallantur, qui Lucium Lupum esse putant, in Labrace ac Sphyræna diximus. Nam & Græci qui Venetis seruiunt, Sphyrænam Luczium marinum nominant: qui verò Turcis subiiciuntur, Turcies vocant. Minores Lucii in Anglia Pilz: cùm autem adoleuerint, Lutz vocantur. Gregalis non est Lucius: & quanquam nuper editus sit: tamen nunquam nisi solus euagatur: solertis in comparando sibi victu naturæ piscis. Siquidem stans contra fluentis aquæ raptum, quoties ranam vel aliud quidpiam delabi aut moueri aduertit, illuc sese protinus emittit, atque eiaculatur in prædam: unde Galli Lanzon vel Lanceron vocant. Alii ab eius ore prægrandi Becquetum: alii quòd oblongo sit corpore ut veru, Brochetum dicunt. Angli pingues admodum Lucios habent ac magnos. Omnes autem Lucii tereti atque oblongo sunt corpore, capite in acutum protenso, albo, ac liuido, aut etiam subnigro. Squamis paruis, hiatu grandi, dentibus caninis, longis & transparentibus, in gyrum per maxillas infle {297} xis: branchiis utrinque quaternis, cauda bifurca: quatuor sub ventre pinnas habent, duas caudæ vicinas, quæ inter se mutuò opponuntur ad pinnarum teli effigiem. Hepar illis est pallidum, per ventrem ad latus stomachi porrectum: à cuius lobo fel porraceum in grandi vasculo pendet: lien sub reuolutione stomachi, ad quem fibra ex felle demittitur. Tres tantùm reuolutiones intestinorum habet, apophyses nullas. Cor magis turbinatum, quàm trigonum. Cæterum inter Italicos & Gallicos hoc est discriminis, quòd Gallici in longum protenduntur, súntque delicatiores: Italici verò ventre sunt prominente, & corporis veluti truncata mole atque in latum exporrecta. Cæterum an sit Oxyrinchus Strabonis, quem Niliaci piscatores sacrum habent, id mihi controuersum est.
Orchis vel Orbis.
278. Edulis non est piscis, Ægyptiis ex Nilo familiaris, qui à testis forma Græcis ὄρχις dicitur: neque ad aliud amplius capi solet, quàm ut illi eius pellem tomento impleant, & alienigenis diuendant. Capitur circa Saiticam præfecturam, vulgo el Saet dictam. Duo sunt eius genera, ambo rotunda, corio duro contecta, ut lagenam imitari videantur: unde Græcum vulgus Flascopsarum, id est, lagenam piscem dixerunt. Piscem rotundum apud Plinium legas, sine squamis, totúmque capite constare, contectúmque durissima pelle: cuius notæ huic propemodum pisci conueniunt, quem antiqui testem ob rotunditatem, alii verò orbem appellarunt. Venetum vulgus perperàm columbum nominauit. {299}
279. Orchis Græcis & Latinis, aliis Orbis, Flascopsaro vulgo Græcorum & Columbus. {300}
Alius piscis Niloticus.
280. Vidimus quoque alterius piscis Nilotici Sceleton halosteon à circulatoribus circumferri, cuius forma ad pentagonum accederet, pedalis interdum longitudinis, quem cùm nacti essent incolæ, curabant ab interaneis protinus emundari, deinde verò testam illam duram, qua contegitur, multos annos incorruptam seruabant, ut inde lucrum consequerentur, quòd à negotiatoribus externis nouitatis gratia huiusmodi piscis emisit solitus. Cæterum dum viuus est, penicillum in cauda habet, & pinnas supra & infra caudam: ac rursus pinnam aliam utrinque: oculos albos, os paruum. Color eius lactescit, & velut in pallidum languet. Eius iconem proximè cernito. Cæterum eius nomen me hucusque latuit.
Piscis cuiusdam Nilotici sceletos. {301}
Alius item piscis Niloticus, αἰώνυμος, nisi Clariam Niloticam esse dicas.
281. Memphis pisces quidam edules circunferuntur è Nilo capti: quorum nonnulli sunt insipidi, alii ita viles, ut à pauperibus tantùm edantur: quorum ex numero quendam obseruaui, cuius glabra pellis ut Anguillæ erat, Clariam, hoc est. Lotam Gallicam referentem: unde Clariam Niloticam vocari posse credidi. Pedalis est longitudinis, brachiíque crassitiei. Caput Callyonimi habet, grande, carnosum: magnum inter oculos spatium, sesquidigiti mensura. Oculos emittit grandes, eodem ferè modo quo in Callyonimo sitos: quorum pupilla ex nigro fulua est: iris autem albet. Merlangum colore quodammodo refert: cirrhos duos semipedem longos ac molles gerit: unde Barbatulam plerique in Ægypto vocant. Superius labrum paruos admodum dentes duobus ordinibus dispositos habet: inferna autem maxilla tantùm exasperata est. Linguam vix habet conspicuam: caudam latam & bifurcam: in qua forinsecus duæ sunt appendices cornæ, rotundæ, palmum longæ, quæ in nullo alio pisce cernuntur. Branchias ostendit utrinque quatuor, sub quibus pinnas videas utrinque oblongas, singulari aculeo serrato munitas. Pinnas iterum alias sub ventre duas, ac rursus unicam, continuam, in tergo carnosam, uno tantùm aculeo munitam. Podicem longè à cauda: hepar in multos lobos partitum: stomachum oblongum: intestina paucis anfractibus reflexa. Cœno, spurcitiis & pisciculis vescitur. Folliculum, qui piscibus datur ad natandum, faui in modum crebris foraminibus pertusum habet, ut corpus quoddam spongiosum videatur: oua edit paruula. Memini me unum huius speciei piscem in litore proiectum circa Busirim vidisse, qui cubiti longitudinem excessisset.
Mystus, fluuiatilis Barbus.
282. Mystus quoque frequenter in Nilo capitur. Sed quomodo Lucius Italicus à Gallico differt, sic {302} Nili Mystus à nostro dissidet. Noster enim Mystus oblongus est, & quasi teres: Niloticus verò crasso & recurto est corpore: eiusdem tamen coloris sunt: & eo modo barbis quatuor seu Mystacibus exornantur. Niloticus nostrum Cyprinum ipsa forma ferè æmulatur: ventrem enim habet expansum. Tanta crassitudine in Nilo proficit, ut eum Memphis libras viginti pendentem viderim: quo in loco Mythus vel Mystus dicitur: vulgus Græcum Mustachato pronuntiat. Est & aliud quiddam, quod Græci vocant μυστικῆτον, de quo in Balena diximus, oblongis assulis, cauda tenui. Latini musculum vocant. Setas multas habet suillis similes, caudæ equinæ proximas. Quidam volunt hoc in ore Balenæ contineri. Cæterum Mystum prouectiorem Galli Un Barbeau, minorem autem Barbarin vocant: Romæ Barbi Tiberini plurimùm laudantur. Vulgus Mediolanense iam adultos Barbos, Barbaros vocat: minores verò Balbetos, Angli Barbel. Quanquam etiam marinum Mullum Galli Barbatum appellant: de quo cum Trigla dictum est. Ausoniusde Mosellanis piscibus,
Tuque per obliqui fauces vexate Sarani,Qua bis terna fremunt scopulosis ostia pilis,Cùm defluxisti famæ melioris in amnemLiberior, laxos exerces Barbe natatus:Tu melior primore æuo, tibi contigit omniSpirantum ex numero non illaudata senectus.
Strinsias sive Botarissas.
283. Glanum piscem refert, quem Insubres & Taurini Botarissam nominant, dempta tamen magnitudine . Sunt enim tam propinqua similitudine, ut eorum alterum maiorem, alterum verò minorem {303} dicere possimus. Huius piscium generis alii in flumine capiuntur, alii in lacu. Qui autem ex Verbano, hoc est, maiori Italiæ lacu adferuntur, libras quatuor grossas, id est, septem libras communes pendent. Qui verò in Ticino capiuntur, libram unam grossam, seu libras tres communes non excedunt: ideo hos Mediolanenses paruos ad discrimen maiorum vocant. Colore præterea dissident: Nam qui in flumine capiuntur, nigricant, & sunt unicolores: qui autem ex Verbano sunt lacu, ex flauo in cinereum colorem vergunt, & fuluis maculis distinguuntur. Cùm autem ad Luganum lacum ventum est, pagorum incolæ nomen eis mutant, & Strinxa nominant. Nam quum aliis eius nomen à Botto qui Gobius est, componatur, Botorissæ dicuntur. Mediolanenses probottis eos intelligunt, quos Romani Missoros nuncupant: quorum progenitos Veneti Marsionos appellant, adulti autem, Gobii albi dicuntur, vulgò Paganelli. A Lota siue Barbota fluuiatili, sola etiam magnitudine differt: nam Botatrissa Verbani, aut maioris lacus Barbota, duplo maior excrescit, éstque popularis Mediolanensium cibus. Longitudinis semipedalis plerunque esse solet: crassitudinis verò quantùm pollex cum indice amplectatur. Caput veluti compressum, crassum & latiusculum habet, reliquum corpus ut Anguilla lubricum. Anguillam quoque referret, nisi curto esset corpore. Duas præterea fert in tergore pinnas carnosas, quarum anterior capiti vicina multò minor est, quàm secunda quæ in summo est, & ad caudam desinit. Alias habet pinnas in lateribus molles & latas ut conger aut Anguilla: duas iterum sub ventre minores, caudam latam & mollem: unde mihi dubium est, piscem hunc inter Gobiones minimè adscribi debere. Sunt enim squamæ Gobioni & pinnæ spinosæ. Cæterum colore luteo prædita est Botatrissa, & cinereis ac fuluis maculis variegata: Chamelopardalis in modum ventrem grandem habet, & facilè putrescentem. Nam & mollis & tenellus est piscis, dulci carne & palato gratissima præditus. Mediolanenses hunc piscem cum cute, ut Græci Anguillas, frigunt: sed frictæ Botatrissæ pellem in membranæ modum sequacem & lentam habent. {304}
Claria fluuiatilis.
284. Claria marina in Asellis iam descripta est: fluuiatilis autem, quam hîc adducimus, vilis est pretii ac nominis. Cœnosa est, ubique satis frequens: vulgus Barbotam, non à barbis aut arunco nominat, sed ex hoc quod Galli barbotare, cœnum & limum rostro, anserum modo, commouere dicunt: Lugdunenses Lottam nominant: sunt qui Marmotum vocent. Itali Botola, alii Botum vel Botam. Anguillæ aut Congri modo glabram cutem habet, atque idem caput. Cirrho recto breuíque & simplici in maxilla inferiori barbatur. Continuam in tergo pinnam gerit mollem, ad caudam (quæ illi rotunda est) desinentem. In nonnullis duas pinnas in tergo videas: quarum exigua est quæ capiti magis est vicina: sed & inter anum & caudam rursus aliam pinnam gerit: unam præterea utrinque in lateribus circa branchias, quas utrinque quaternas habet: duas verò sub ventre capiti multùm propinquas. Cæ terum duos in inferiori maxilla habet denticulorum ordines, admodum paruos: atque in superiori maxilla totidem, ut nihil quàm asperitas in eis sentiatur: nam alios etiam in fornice palati gerit. Tergus & latera fuluum vel subliuidum colorem habent: venter autem albicat. Semipedalem non excedit longitudinem. Hepar lobum oblongum ad sinistrum latus demittit, sub quo est stomachus. In pyloro apophyses seu cæcos vigintiquinque connumerare potes: lienem quoque videas, neque dextro neque sinistro, sed in medio spinæ stomacho inhærentem. Anus eius propinquior est capiti, quàm caudæ. Intestina pluribus quàm tribus inflexionibus non circunducuntur. Oua in bicorni vulua fert utrinque permulta.
Agonus.
285. Tres sunt apud Insubres lacus, in quibus piscem vulgari Mediolanensium idiomate Agonum {305} nominatum capiunt, varium quidem eum: Larius enim lacus, qui hodie Comensis cognominatur, Agonos educat exiguos, ac magis populares, Sardis similes, dempto quòd ventre sunt latiore: neque alio quàm Mediolanum transferuntur, aut saltem rarò Mantuam prætergrediuntur. Eos doliis muria conditos adseruant, quanquam etiam mediocriter sicci sine muria comperiantur. Verbanus lacus, quem lacum maiorem cognominant, multò maiores Agonos quàm Larius educat. Indigenæ urbium, quæ ad eius litus sitæ sunt, Aronan, Palenxa, Cornobio, Locarna & Engudre vocatos pisciculos magno prouentu capiunt, media magnitudine inter Larios, & eos ex lacu Luganæ, quos indigenæ urbium nominant Campignon & Buisson. Benacus autem lacus magnitudine insignes Agonos profert. Sed nec Verbani aut Benaci Agoni muria condiri solent ut minores. Est lacus piscosus qui vocatur Grigole, Patauii finitimus, in conspectu montis Celisi non longè à Verona, ad cuius latera Adix amnis influit, Veronam præterlabens, fluitantes sustinens insulas, ut Orcomenus, sphondylio feraces: in eo indigenæ pisciculos capiunt, quos Sardanellas vocant: quorum magna piscatio post hyemem fieri solet (gregales enim sunt) quibus magna etiam dolia complent. Cæterum Agoni omnes squamas habent læui contactu decidentes, tenues, latas & transparentes: corpora argenteo colore nitentia, sed parum nigricant in tergo. Desquamati, supra argentum tersissimum refulgent. Oris rictum habent grandiusculum sine dentibus: pinnam in tergo simplicem, paruam, duas in lateribus sub branchiis, quarum omnium exterius tegumentum spineum in medio crenatum est. Oculos valde grandes proferunt: caudam in penicilli modum discissam: utrinque nonnunquam lituris duabus rotundis ac nigris, interdum pluribus suggillantur in tergo. Lineam sub ventre habent serratam, ad anum desinentem: quam si digito in aduersum confrices, cultri modo acutam percipias. Branchias habent utrinque quatuor, interna parte veluti fimbriatas. Quod etiam Harengis, Celerinis, & id genus piscibus accidit. Cor ut semen Cicerculæ trigonum inter anteriores pinnas sub branchiis occultatum: Hepar subru {306} brum finistro stomachi lateri & œsophago incubans, ipsúmque pylorum amplectens. Stomachi figura in conum turbinatur: à cuius superiore parte pylorus exit, multis apophysibus cæcis ac lonmagis circundatus. Lien dextræ stomachi parti inhæret, ruber: à pyloro intestinum non reflectitur: sed rectà ad anum tendit. Triginta sub ventre ossicula acuta, asperam in hoc pisce lineam constituentia, connumerare potes.
Sarachus.
286. Sarachum Epirotæ (vulgus Albanenses vocat) ut & Græci piscem eundem nominant, quem Mediolanenses Agonum. Duo enim trésue lacus sunt in Epiro, in quibus Sarachi capiuntur: quos ubi sale condierint, exiccauerint, & fumo infecerint, Venetias, Anconam, & aliò nauigiis transuehunt. Quorum eos maximè in pretio habere solent, quos de la Boiane huius nominis flumine ac lacu cognominant. Horum verò duæ comperiuntur species, alterum minus, alterum autem Clupeæ ferè magnitudinis. Minores Sarachi quadrante longiores non sunt, maiores pedalem implent longitudinem. Ambo eadem linea sub ventre præditi sunt, qua Clupea insignita est. Sunt ex Græcis qui Sarachos vulgò Stauridas vocent.
Trichis, Gallis Pulchella.
287. Trichidem antiquorum, Virginis aut Pulchellæ nomine Galli cognoscunt, Pucelle: quòd veris initio, dum huius piscis capturæ dant operam, sine ouis ut plurimùm capiatur, vel quòd Scombros (quos illi etiam Lenones vocant) proximè subsequatur. Capitur in multis amnibus, ac præcipue {307} Ligeri, contra raptum fluminis. Anglia ex Tamesi Schalde vocat. Harengum grandiorem vix unquam excedit: aut siquando excesserit, appellationem mutat, ac tum quidem, adultæ Alausæ nomen accipit. Nonnulli Pulchellas ab Alausis diuidunt: quorum tamen sententia multis argumentis refelli potest. Quidam Galliæ tractus fictas aut fenictes vocant, Andegaui Conuersos: & qui Baioniam incolunt, des Gauttes. Sed audi quantùm ab harengis dissideant: Harengi corpore & capite latiusculo præditi sunt, labro prominulo: Pulchellæ, oblongiusculo. Punctis harengus caret: Pulchella ternis atque interdum quaternis rotundioribus nigris in lateribus ac tergo utrinque insignitur. Lineam præterea sub ventre ut Celerinus habet asperam, qua etiam Harengus caret. Sed Celerino hamuli rotundi sunt, & ferè sub squamis conditi: Pulchellæ verò foris eminent, quemadmodum in Trachuri caudæ lateribus. Trichias, vel (ut Aristoteli placet) Trichæas, cùm Pontum ingreditur, videtur quidem ac capitur: sed exiens nusquam adhuc conspectus est.
Liparis, Macedoniæ pisculus.
288. Est in Macedonia lacus, quem vulgus Conium vel Limnum Pischiac nuncupare solet: in quo Liparides affatim capiuntur quæ toto habitu Sardinam referrent, nisi ventrem magis in latitudinem distentum haberent. His meritò à pinguedine nomen est inditum, quòd vel leuiori ignis calori appositi pisciculi, toti ferè in pinguedinem resoluantur. Caput illis est ut harengis tornatum: labrum tantùm inferius asperitate leui denticulatum: laterum, ventris, tergi & caudæ pinnæ ut Sardinis esse solent: lineam quoque sub ventre asperam habent ac transuersam, quam piscatores circa anum secant, ut inde humor, qui in ventre continetur, effluat: deinde sale conditas holosceno per oculos traiiciunt, atque ita diuendunt. Liparidum captura veris vigore uberior esse solet: sunt enim eo tempore {308} meliores. Leui contactu squamas exuunt: Cutem habent argenteam. Horum pisciculorum ex Conio pago multa scortomata Thessalonicam mittuntur, & ad Chrysitem (quam nunc Siderocapsan vocant) transmittunt: quas illic Harengum gustu æmulari, & ori gratissimas ac delicatissimas esse comperi. Liparis plerunque mixtim cum Lestya ferri consueuit: quæ quanquam multò minor sit, tamen eodem quo Lestya pretio venditur. Ea pars lacus Peschiaci, quæ Conium pagum alluit, Liparidibus tantùm scatet: quas eodem ferè modo quo Thrissas in palude Mæotide decipere solent, nempe cantu & testarum concrepantium harmonia: ad quam saltantes accurrunt, atque incautæ retia subeunt. Macedones autem scientes Liparides turmatim vagari, retia circumponunt, earúmque examen quærunt: quod ubi inuenerint, lintribus obsident: deinde remis aquam quatientes eas terrent, quas pecudum modo, magno grege abigunt, persequuntúrque quousque in retia inciderint: mox omnes ad litus adducunt.
Clupea, seu Alosa.
289. Alosa, Gallicè Alose, Chiepa Italis, Lachia Romanis, Latinis Clupea, in Abramidis modum tornata est, nisi corpore esset multò longiore ac crassiore. Lineam asperam, & veluti cultellato mucrone scin dentem gerit: qua (ut Plinius tradit) Attilum ingentem Padi piscem exanimat ea verò acutior est in pusillis piscibus. Permulti contendunt Alosam à Clupea longè diuersam esse. Grandes porrò & adultæ Alosæ, Thrissæ etiam dicuntur, ídque maximè cùm ad iustam magnitudinem peruenerint. Thrichides verò appellantur diminutiua voce, cùm nondum in perfectam molem excreuerint: tunc enim magis aristosæ percipiuntur. Nam Thrissæ pulpas habent carnosiores, minúsque aristis obseptas. Ascendentes flumina semper capiuntur, nusquam autem descendentes. Aristobolus author est Thrissas ascendere in Nilum, sicuti & Cestres absque Crocodilorum metu. {310}
Plestya.
290. Strimonis amnis accolæ vilem admodum piscem agnoscunt, quem illi vulgò Plestyam nominant: qui & in Macedonia ad Pischiacum lacum plurimus est: quo in loco modò Platanes, modò {311} Plestya, modò Platognia vocatur. Latus piscis est, atque ea forma tornatus, qua Abramidem fluuiatilem conspexisti. Multis spinulis abundat, atque eodem modo holostheno transsuitur ut Liparis, & per paria diuenditur, muria optime maceratus. Frequentes squamas habet, rotundas ac tenues. Tergus eius nigricat, venter candicat. Os non aperit ita grande, quod etiam omnibus dentium rudimentis caret. Metallariis ad Chrysiten (quam Siderocapsan vocant) opportunus est in fodinis. Carne constat dura, stupacea, palato ingrata. Partem eam quæ ab ani pinnula ad caudam fertur, prominentem habet, corpus in Bremmæ fluuiatilis modum compressum.
De Apro pisce.
291. Capros Aristoteli, Plinio Caper, aliis Aper, piscis est quem amnis Achelous gignit, qui nonnunaquam grunnire creditur. Eum primùm apud Epidaurum, quam nunc Ragousam vecchiam vocant, conspexi, Cyprini magnitudine. Hic aliorum piscium more branchias non habet detectas, quanquam quaternas intus conditas ferat, ut Exocetus & Muræna. Os paruum ostendit, in quo dentes albi, humanis æmuli, in gyrum siti sunt. Duas fert in tergo pinnas, quarum prior, fortibus aculeis obfirmatur, quibus audacter, si quos pisces oderit, aggreditur: pelle integitur dura atque aspera, qua ligna expoliri possunt. Squamis caret: Altera pinna tergoris vicenis neruis constat: Corpus habet circinnatum & planum: Lineas fert cancellatas in cute: Unam utrinque gerit in lateribus pinnam: Oculos sursum in capite sitos: Pinnam in cauda rotundam. In summa, piscis hic aliorum non seruat normam. Et quum Capriscus, quem in Trago pisce descripsi, affine nomen habeat cum Capro, cauendum est tamen ne nomenclatura Apri, Capri & Caprisci te decipiat. Illyrii piscium affinitate decepti, piscem istum Chiergner vocant: sed vox ea Sargo debetur. Aper enim Sargi modo corpus torna {312} tum habet. Erit forsitan is quem Athenæus porculum fluuiatilem vocat: quem etiam ex Aristotele vocalem esse tradit.
Ποτάμος χοῖρος Athenæo, κάπρος Aristoteli, Aper Latinis, Caper Plinio. {313}
Leuciscus, hoc est, Albicilla seu Albicula.
292. Leuciscus Icesio species est Mugilum: Parisienses Une Vandoise: Ligeris accolæ à mira velocitate, iaculum Un Dard, Angli Daces, Lugdunenses Suiffam vocant: quem optimè ut nos à Squalo distingunt, Insubres Streiam, Vulgus Græcum Leucorinum vocant. Accolæ lacus Bistonii (cuius aqua partim dulcis, partim salsa est) Lilinguam, Huius nondum prouecti piscis, veris initio magnum numerum capiunt & modico sale conspersum atque exiccatum, Byzantium ferunt, vendúntque Maio, Iunio & Iulio mensibus. Corpore longiore & angustiore est quàm Streia. Hunc Romani piscatores à Squalo non distingunt: neque enim adeò exactè pisces fluuiatiles, ut Galli, internoscunt. Etenim Leuciscus aspectu multò hilarior est quàm Squalus, minoribúsque squamis contegitur: Albo colore nitet, & veluti inter squamas striis rectis interstinguitur: Caudam bifurcam & pinnas albas profert, neque ita latas ut Squalus. Nulla habet dentium rudimenta: Linguam albam, branchias utrinque quatuor. Squalus præterea Leucisco maior euadit. Porrò etiam Ablum siue Alburnum simillimum esse videbis Leucisco: tamen est paulò crassiori corpore, & squamis elatioribus, ac labro inferiore melius infarcto. Est etiam nonnihil discriminis in linea quæ utrinque corpus intersecat. Siquidem Leucisco non tam arcuata est, quàm Alburno: & Alburnus rotundiori corporis compage constat, ad Cephalum magis accedente. Leuciscum enim Galenus cum fluuiatili Cephalo componit, ac de Mugilum genere esse ait: suóque tempore Leuciscorum magnam copiam condiri solere, atque in magno haberi pretio. Horum capturam ex Epiri lacubus maiorem fieri diximus, quos Epirotica lingua Scouranicos vocat. Veneti his maximè utuntur, quos ad se nauigio adferri curant: eodémque {314} propè vocabulo utentes Scourancas nominant. Quæ cùm Leucorinis maiores sint: ambo tamen pisces sale conspersi & fumo infecti atque exiccati, ad exteros mitti, ut nostri Harengi soreti, consueuerunt. Quanquam autem Leucisci inter Mugiles adnumerentur, tamen stomachum non habent ita carnosum, peritoneum albissimum, cor trigonum, duos hepatis lobos pallidos, sub quorum dextro fel continetur: Splenem rubrum. Sed & interstitium, quod inter oculos Squali & Leucisci intercedit, discrimen inter utrunque diluet: minor enim in Leucisco est capacitas, & calua rotundior.
Sueta.
293. Sueta Ferrariensis Leucisco quàm Squalo magis similis, semipedalis est, rostro vel ore Lauareti, sed subobtuso, neque ut Squalo in gyrum grandi. Capite acuminato, cauda & branchiis ut Leuciscus. Branchias enim habet paruas, tenuibus fibris constantes: sub quibus mox in ingressu œsophagi seni utrinque dentes comperiuntur, pyxidatim in seinuicem infixi, alioqui maxillæ huius piscis omni dentium vestigio sunt destitutæ: squamísque est paulò latioribus quàm Leuciscus. Peritoneum interna parte ei nigerrimum est, ut in Salpis: cor spongiosum: intestina in multos anfractus circunuoluta: hepar in duos lobos discissum: quorum sinister longius progreditur, & stomachum fouet, quem ferè usque ad anum comitatur. Lien lateri sinistro stomachi incumbit. Fel ei est admodum grande. Cœno & spurcitiis vescitur ut Sturio. Adamat flumina quæ magno impetu ex montibus deuoluuntur: ideo in Pauera flumine rapidissimo, quod quindecim à Bononia milliaribus, quatuor autem à Modena distat, & in Padum influit, affatim capiuntur
Squalus.
294. Veneti & Romani Squalum vocant, quem piscem Insubres Cauedanum, Placentini & his finitimi Cauezale, Parisienses Testardum, alii Un Cheuesne, Lugdunenses Un Musnier, prouisores aulici Un Vilain, alii Calliastro, Cenomani & Andegauenses Un Chouan, vel Un Testard, Angli Chieuen vel Polards appellant, quorum nominum bona pars à capite, quod crassiusculum hic piscis habet, profecta est. Eum nondum adultum. Gauerum Romæ vocari audiui. In morem Cephali extuberat. Cùm autem Cepha {316} lorum quatuor sint genera (ut Icesio placet) quorum omnium deterrimus est is qui Chelon siue Bacchus appellatur, nos non sine ratione eum quarto Cephalorum generi adscribi debere existimamus. Siquidem hic Cephalum capitis effigie, ipsóque adeò colore refert, atque omnium Cephalorum magis est insuauis: unde Villanum aut vilem aulici ichthiopolæ commodè nominarunt. De hoc meminit Ausonius, cùm de Thedone scribit,
Et nullo spinæ nociturus acumine Thedo.
295. Cæterum genuina Testardi appellatio, Gallica quidem est, ad Thedonem nonnihil alludens, sed Cheuinæi magis Anglica est, ad maiores pisces huius generis pertinens. Minores enim palmum non excedentes Polards: paulò autem maiores Chius vocant. Pedales enim sunt, & persæpe longiores, hoc à Mugilibus differentes, quòd Mugiles duas ferant in tergo pinnas, hi verò unicam tantùm eo loci paruam, duas in lateribus, ac rursus utrinque unam: duas rursus sub ventre, superiori oppositas, caudam bifurcam. Leucisco prorsus persimilis esset, nisi squamis paulò latioribus contegeretur. Ceruicem & caluam quodammodo planam habet ut Mugil: patulas nares, inferius labrum admodum grande. Os dentibus vacuum: pupillam in medio oculi nigram, quarum iris lucida plurimùm apparet. Caueto autem ne pro Squalo Scarum proferas. Est enim is idem qui & suprà Scatina dictus est.
Sargus qui et Cephalus, et Gardonus.
296. Sani piscis cognomen suo Gardono Galli tribuunt, quem Romani piscatores, atque adeò reliquum Italorum vulgus Lascam, Angli Roscies, Placentini Agullam, Mediolanenses Oladigam, alii Ocradigam vocant. Cùm itaque Gardonum istum ubique prouenire, & Cephalum Sargoni formam retinere videam, facilè quidem in eam sententiam inclinaui, ut Gardonum seu Lascam crederem Sar {317} gonem Cephalum ab Aristotele vocatum esse. Nam quum duo potissimùm sint Mugilum marinorum genera, Cephalus & νήστης, id est ieiunus (ut Dorioni placet) reliquæ species fluuiatiles aut lacustres esse censentur: quo in numero sunt Sargones Cephali, latiore forma quàm alii præditi: unde Sargi, vel (ut Theodoro placet) Sargones vocati sunt, nunquam ad Cyprini magnitudinem accedentes. Pinnulam tenuem unicam in tergoris iugo, non autem longam (ut Cyprinus) gerunt: cætera ut Squalus. Sed est corpore compressiore, & magis recurto, pinnásque subrubras habet. Parui Gardoni pinnam caudæ longiorem exerunt, quàm Leucisci: & antequam in extremum pinnæ (quæ bifurcata est) desinant, rotundantur. Latiusculis squamis conteguntur, ipsóque capite magis ad Leuciscum quàm ad Squalum accedunt. Oblongius & paulò crassius habent corpus quàm Abramis, súntque tergore quàm Squali magis nigricante, & auri colorem referente. Porrò piscatoribus Romanis Reuillonorum vox paruos Gardonos exprimit: reliquos autem mixtim pisciculos fricturam vocant. In Ambra Melignanum alluente, plurimus est hic piscis, quem eò loci Oradigam vocant, Mediolanenses Oladigam, alibi Doradam, quòd in eo tractu huius caput aureo colore fulgeat. Sed & Perusinus Italiæ lacus, omnium longè delicatissimos huius generis pisces proferre solet.
Abramis fluuiatilis.
297. Abramidem Galli atque Angli Græcam dictionem secuti Une Bresme, Placentini Arbolicam, Itali Scardolam siue Scardam, Veneti Russatam vocauerunt. Latior & planior est piscis quàm Lasca: cuius generis qui mediocri sunt magnitudine, LutetiæHaseaux nuncupantur. Mihi sanè Plestyæ (de quibus iam antè diximus) huius piscium notas habere videntur: quarum color corporis albicat, & tota mole compressæ apparent. Oculorum pupilla non est ut in aliis nigra, sed veluti crystallina: iris ve {318} rò albissima, ac tredecim squamarum ordines utrinque in lateribus habent.
298. Est & alius piscis Abramidi simillimus, paulò tamen minor ac vilior, quem Galli Une Rosse (quasi vetulam Abramidem) Angli Roche vocant: húncque Abramidis Spurium esse autumant. Is nigricat in tergore Gardonis modo: pinnas quoque rubras habet. Sed quum Abramidi id non accidat, meritò ab Abramide diuersus esse iudicabitur. Corpus habet crassiusculum: caput quoque ad Gardonem potius, quàm ad Squalum accedens, leui rubore suffusum: Squamas aspectu tristiore: vilísque est apud piscatores ac vulgus pretii, carnísque insulsæ.
Alburnus.
299. Gallica appellatio Abli seu Ablette quodammodo ad eum quem Ausonius Alburnum vocat, alludit. Hunc Placentini Arbolinum vel Arborinum, ut & Mediolanenses, nominant. Ego circa Versellas in amne Lagogna Ticinum influente Scauardinum à piscatoribus audiui appellari: Angli Bleis nominant. Affatim in Pado capiuntur: à quibusdam Agulla dicitur. Ferrarienses non alia appellatione cum exprimunt, quàm Pesquerel vel Stregiæ: cùm tamen Stregia alibi sit idem quod Leuciscus. Argenteis tegitur squamis, ac tenuibus: cuius tamen dorsum paululum opacatur. Sex digitos longus est: quam mensuram rarò excedit: ex SequanaEpelano est simillimus: víxque ad duorum digitorum latitudinem extenditur. Lineam habet utrinque arcuatam, quæ eius latera diuidit. Nare est parum resima. Mihi negarunt piscatores Mediolanenses Arborinum felle præditum esse: quod ex ipsa dissectione postea comperi. Alburnum, ut reor, ab albedine vocauerunt, quemadmodum & Albicillum quem in Leucisco iam descripsi. Ausonius,
Quis non & virides volgi solatia Tincas {319} Norit, & Alburnos prædam puerilibus hamis.
Lochia, pisciculus.
300. Delicatissimus etiam est saxatilis pisciculus ubique frequentissimus, quem Galli Une Loche, Me {320} diolanenses Usel, Placentini & Parmesani Gousangle, Locham Romani piscatores, alii Morellam vocant. Quod postremum nostro Veroni fluuiatili magis debetur: Lodenses Zedole, Ferrarienses Squaiola nominant. In Rifileto amne (finitimo urbis Italiæ cui nomen est Ciuita de Castella) Lopole vocantur. Duo sunt horum genera: quorum quæ Gallis Loche Franche dicitur, palato quidem delicatior est: quæ verò cœnosum limosúmque tractum incolit, crasso & obeso corpore constans, atque ob id pinguis Lochia cognominatur: valetudinariis admodum perniciosa est. Cæterum Lochias quidam Galli nominare malunt des Perces, quòd cùm riuulorum indigenæ oblongo, tereti ac lubrico sint corpore, petras videantur perforare: Duos enim habent in branchiis aculeos, utrinque unum ad caudam spectantes, dentium cerastis longitudine, quibus sese impellunt, ut minima inter lapides foraminula subeant. Viuax est admodum pisciculus, minoris digiti crassitudinem non excedens. Pinguis verò Lochia, indicis digiti crassitudine est, quinque digitos longa, tota lituris seu punctis distincta: notásque in tergore & lateribus habet, nunc grandes, nunc paruas ac nigricantes, quibus ipsa etiam quodammodo pulla apparet: sed ventre est candido. Pinnam utrinque unam in lateribus gerit: item sub ventre duas: in tergore verò summo unam admodum paruam, item sub cauda ad anum alteram. Pinna caudæ rotunda est: reliquæ omnes transparentes, obtusæ & latæ. Cirrhis quaternis, duobus (barbi modo) tanquam mystacibus insignis est. Os habet paruum sub longo naso: eiúsque intestinum statim à stomacho (quem hepar fouet) recta per ventrem ad anum ducitur. Fel dextro hepatis lobo adsutum: Lienem insignem, & rubrum habet. Cor sub branchiis, suo pericardio obuolutum. Oua singulari vesicula, ut aliis piscibus bicorni folliculo conclusa.
De Boeta seu Gobio fluuiatili.
301. Pisciculum alium fluuiatilem Parisienses Gouion, Lugdunenses Goiforn, Lodi accolæ Grison appel {321} lant: qui aliquibus Moline, Placentinis Varon, Mediolanensibus Vairon dicitur. Etenim quem nos Gallicè Veron vocamus, illi Esbrefon, Hetrusci Ionctium appellant. Vulgus Italicum ad mare positum nullum agnoscit Gobionem fluuiatilem sub nomine Gobii, quod neque olim Latini & Græci, imò nusquam Gobionis fluuiatilis meminerunt prisci. Nam etsi è Gobionibus dixerint quosdam in fluuiorum ostiis aut paludibus victitare, tamen semper de marinis intellectum est. Fluuiatilis sic est ubique promiscuus, ut non alter frequentior piscis, aut magis plebeius occurrat. Itaque de illo Gobione agimus, quem Ausonius Barbis insignitum hoc carmine notauit,
Propexítque iubas imitatus Gobio Barbi.
302. De marino minimè intellexit: siquidem ille barbis caret. Porrò Gobii fluuiatiles retinent in popinis Gallicis claritatem, quam eis idem poëta tribuit,
Gobio non maior geminis sine pollice palmis
Præpinguis, teres, ouipara congestior aluo.
303. Romani pisciculorum minutorum nullum habent discrimen, omnésque mixtim conchulis exceptos diuendunt, & Morellos nominant. Porrò noster hic Gobius caluariis bubulis in aqua proiectis oblectatur, illícque degit: quod scientes Ligeris accolæ, boum caluarias studiosè adseruant, quibus in Ligerim immersis Gobios alliciunt, quò facilius eos postea capiant. Quemadmodum autem duo sunt in mari Gobiorum genera nominibus distincta, sic altera etiam est Gobii fluuiatilis species à superiore dissidens, de qua sequenti capite docebitur.
Gobius fluuiatilis alter.
304. Multis cognominibus exprimitur alter fluuiatilis Gobio. Nam quòd grandi capite constet, Galli {322} Chabotum dicunt, Romani Misoris nomine appellant. Quòd autem in riuis pistrinorum aquaticorum versetur, Cenomani Un Musnier appellauerunt, Mediolanenses Un Scatzot & Bot. Hic enim est cui propriè vox Botoli adscribi debet, quo nomine eum Ferraria quoque vocare consueuit. Quemadmodum autem Paganellum marinum iam diximus plurimùm à Gobione diuersum esse: sic de hoc fluuiatili dicendum est. Communis autem Botorum appellatio alludit ad antiquam Boëtorum nomenclationem. Eos enim Aristoteles βοίτοις appellat, quos in fluuiis sub saxis stabulari tradit. Capiuntur autem à nonnullis saxo percusso, sub quo latent: protinus autem exturbantur, ut qui audiant, & per strepitum tententur. Versellenses Bouteiolum vocant: rustici verò Paganellum.
Phoxinus, qui vulgò Veronus.
305. Pisciculum inter cæteros magis varium Galli Veronum vocant, Angli Menoz, Romani Morelle, Florentia à maculosa cute Pardellum, Mediolanenses Esbrefon, alibi Sanguinerol, cuiusmodi ad oras Sesiæ Seruæ & Lenæ reperiuntur. Hunc etiam vulgò Freguereul & Fregueu vocare solent. Crediderim autem Fregaroli nomen huic inditum esse, quòd ferè semper ouis prægnans sit: atque ob id Phoxinum Aristotelis esse autumo, qui statim ferè, ubi natus est, ouis refertus esse vel absque coitu deprehenditur. Squamis caret, atque albus esset, nisi punctis nigris & tenuissimis lituris sugillaretur: ex quo eum Romæ Morellum vocant. Pinnæ laterum multùm ad ventrem tendunt: quarum radices quæ corpus pertingunt, rubro sunt colore suffusæ, inde Sanguinaria dicta. Nigricat quoque in tergoribus per interualla. Linea quæ latera utrinque secat, arcuata quidem est, sed non tantùm quantum Borfolis. Albicat sub ventre. Pariunt Phoxini (inquit Aristoteles) ut Percæ in arundinetis, ac fluuiorum & lacuum paludibus, quas προλιμνάδας vocant, quæ prope fluuios & lacus stagnant. {323}
Veronus Gallis, Menoz Anglis, Morellæ Romanis, Pardillæ Florentinis, Esbrefon Mediolanensibus, Sanguinerol aliis Insubribus.
Epelanus Sequanæ.
306. Epelanum Sequanicum Lutetiæ frequentem, quasi excellanum, à præstantia qua cæteros sui generis pisciculos excedit, Ferrarienses Borbolum vocant, Alburno simillimum, atque hoc tantùm ab eo dissidentem, quòd rufas radices pinnarum Gardonis & Veronis modo habet, ac lineam quæ latera eius secat, versus caudam admodum inflexam & velut arcuatam. Quinque digitorum longitudinem, pollicis latitudinem interdum exuperat. Pisciculus est odoratus, de bonitate & principatu cum aliis omnibus contendens. Rothomagenses Ouellam eo argumento nominant, quòd semper ouis prægnans sit. Epelanum si suas squamas habentem conspicias, præ nimia albedinis tersitudine tibi refulgere {324} videbitur. Squamis autem exutus, tergus ostendit variis coloribus emicans in iridis aut arcus cælestis morem.
Tinca.
307. Tinca Italis & Latinis, Gallis Tenche dicitur. Nam ubique suam appellationem constantissimè retinuit. Popularis est piscis ac cœnosus: qui quum ubique frequens sit, mirum est, quòd à priscis Romanis nullum nomen habuerit. Virides (inquit Ausonius) vulgi solatia Tincæ. Fullonem Aristotelis esse crediderim. Gregalis est Fullo (inquit ille) & partus tempore petit litora tranquilliora. Fullo autem dictus piscis, quòd eius decoctum detergendis lanæ sordibus inseruiat. Dorioni γναφεὺς vocatur: cuius decocto (inquit) macula omnis sordésue eluitur. Quod nostri vulgi plerisque pro magno arcano habetur. Tinca Phycidi usqueadeò similis est, ut vulgus Phycidem Tincam marinam vocet. Viridanti est squamarum colore, quas olida uligine obsessas habet, seu mucore lento viscosas: adeò tamen tenues, ut meritò iis carere dixeris. Singularem in tergore pinnam habet, eámque paruam: quaternas sub ventre, & caudam rotundam. Os nulla dentium asperitate communitum. Tergus & totum corpus diuerso modo fulgere comperies. In Tincarum porrò capitibus calculi duo admodum exigui reperiuntur. {325}
Bubulca.
308. Sordidus admodum & vilis pisciculus Gallico vulgo è re ipsa Bouuiera nuncupatur: aliis Peteuse, etymologia à bombis obscœnis tracta. Piscis est Sequanæ alumnus, non tamen usquequaque frequens, ut qui non semper appareat. Nam quomodo Verones pisciculi nusquam Augusto, Septembri & Octobri tibi, aut saltem rarò apparebunt: sic Bubulca serò in conspectum venit, plurima vere {326} capitur. Bremmam ac Castagnolam marinam toto habitu æmularetur, nisi corpore esset minimos: planus enim & latus est. Sed & argenteo nitore refulget, atque orbicularem magis habet formam, quàm in longitudinem protensam. Trium digitorum longitudinem non excedit, neque sesquidigitalem latitudinem. Soli obiecta, nigri nihil habere comperitur, quàm in linea quæ spinam comitatur ad caudam. Paruam in tergore gerit pinnulam, oculorum pupillam, omnem nigredinem superantem. Squamis tegitur magnis & latis. Carneum quiddam, ut Cyprinus (quatenus paruum magno licet conferre) in fornice palati ostendit, branchias utrinque quaternas simplices, ac sub ventre totidem: caudam bifurcam. Ore est paruo, dentibus vacuo. Pisciculos istos respui credo propter fellis magnitudinem, quòd vix possint exenterari, quin eorum fellis vesica disrumpatur: quo per totum corpus diffuso, plurimum amari in vescendo sentiuntur: id autem sub hepatis lobo dextro coloris smaragdini, magnitudine pisi continetur. Folliculum vento plenum in utero gestat geniculo interceptum. Lienem stomacho inhærentem, rubrum atque orbicularem. Huius etiam intestina multis in gyrum reuolutionibus & anfractibus circumuoluta sunt.
Andromis, vulgò Dromilla.
309. Lugdunenses detortis quibusdam ab Andromide literis Dromillam vulgò vocant, pisciculum quem æstate frequentem habent, hyeme rarò. Plinius Medicus lib. 5. cap. 7, Pisces pingues Pelagici (inquit) epilepticis prohibentur. Dandi autem sunt Merulæ, Turdi, aut Scorpio aut Scardus: de fluuiatilibus edant eum qui dicitur Andromis. Quibus ex verbis intuli piscem hunc macra ac sicca, & ob id salubri carne constare: quò factum est ut Lugdunensium Dromillam cum Plinii Andromide contulerim. {327}
Spinarella.
310. Spinarellam Galli Une Epinoche vel Epinarde, Cenomani Une Rippe, à similitudine seminis Spinachiæ quod refert, vocauerunt. Itali Spinarolum à spinis quas in tergore gerit, dixerunt, Lugdunenses Une Artiere. Magna pars Italiæ Stratzarigha nominat: quòd quemadmodum Stratze, hoc est vilia linteamina, inutilis ac nullius ferè momenti sit. Duo eius genera obseruantur, utrunque omnium piscium fluuiatilium minimum. Hi dum in aqua degunt, aculeos quidem habent depressos: quos si ex aqua producttis piscibus vel leuiter contingas, protinus arrectos senties. Horum prouectior ternos in tergore, pusillus verò senos gerit, adeò erectos in educto pisce, ut nisi vi deprimi non possint. Alium quoque in lateribus habent, utrinque unum: sunt de Galeorum genere, de quibus iam suprà egimus, atque affatim in Nare fluuio, qui hodie Nexra dicitur, capiuntur, potissimùm antequam im misceatur Tiberi, ad urbem quam Aorte vocant, paulò supra Otricolim: in qua etiam fricti, aliorum piscium modo, à plebe manduntur. Quo in loco quoties aqua paulò altius solito excreuerit, piscatores qui ad Velini lacus oras degunt (qui hodie Pedalucus dicitur) eò se conferunt, & tantam horum piscium multitudinem capiunt, ut ad urbes Narni, & alias circunstantes multa onera transferant. Nostri verò huiusmodi pisciculos ob tergoris & laterum spinarum tædium, respuunt. Sed de sanguine præditorum piscium historia hactenus. {328}