Copier dans le presse-papierPour indiquer l’adresse de consultation« Copier dans le presse-papierSource de référence, Petri Bellonii Cenomani De aquatilibus, Libri duo cum iconibus ad viuam ipsorum effigiem, quoad eius fieri potuit, expressis. Ad amplissimum Cardinalem Castillionæum, Paris, Apud Carolum Stephanum, Typographium Regium, 1653.
Petri Bellonii Cenomani de aquatilibus liber secundus.
Exanguium differentiæ ac diuisiones. Cap. i.
1. Sanguine præditorum aquatilium ratio libro superiore explicata est: superest ut de iis disseramus, quæ Græcis ἄναιμα, nobis exanguia dicuntur. Horum alia dura quidem testa operiuntur, quæ illi ὀστρακόδερμα, alia verò molli: quæ etiam μαλακόστρακα vocant, atque alia rursus insecta, sub quibus magna marinorum ac fluuiatilium phalanx continetur. Exanguium igitur molles à nobis describentur ac depingentur primùm locustæ, cancri, & id genus cæteri. Secundum locum sortientur qui duriorem testam habent: quorum fragili testa cooperta, deinde verò duriore contecta exprimentur. Testaceorum autem duriorum alia quidem biualuia, Græcis δίθυρα: alia uniualuia, quæ & μονόθυρα dicuntur: quale est Turbinatum genus, quod στρομϐοειδὲς & κοχλιῶδες dictum est. Quibus adiiciemus ancipitis naturæ animalia ζωόφυτα Græcis dicta, inter plantas & pisces ambigentia. Ultimo loco deiectamenta marina, nominibus etiam insignibus prædita explicabuntur, quibus nonnumquam etiam vesci solemus. Sed à mollioribus est exordiendum.
De mollibus. Cap. ii.
2. Mollia aquatilia à mollis carnis piscibus medici distinguunt. Mollia nempe vocantur, quæ ne {329} que squamas habent, nec cutem asperam aut testaceam, τὰ μαλακὰ καὶ μαλακόδερμα Græcis dicta: cuius notæ sunt Polypus, Osmylus, Lollis, Lolligo, ac Sepia. Mollis autem carnis pisces Galeno dicuntur, qui facilius quàm alii conficiuntur, quíque probè nutriunt, & quorum caro est mollior ac friabilior, cuiusmodi est saxatilium. Porrò sanguine carent mollia. Caput iis contrà quàm cæteris inter crura positum est: rostrum psittaco persimillimum, carnem fungosam pro lingua habent: Pedes omnibus octoni, dissimili modo positi. Sepiæ enim atque Lolligines pedes octo habent supra duos maiores, & dentes exiguos in acetabulis, reliquos sex nouissimos breues: Polypus autem longos, & medios quatuor habet maximos. Sepiæ & Lolligines, promuscides siue prætenturas habent, binas, prælongas, & asperas, quibus veluti anchoris innituntur, ac sese confirmant, ne maris æstu suis saxis exturbentur, útque è longinquo cibum ori admoueant. At iis Polypi carent, pedésque in eundem usum commodos habent. Mollium genus in cruribus geminum habet acetabulorum ordinem, à capite ad extremos usque cirrhos productum: præter unum Polypi genus, quod Eledona vocant: is enim solus ex mollium numero simplicem acetabulorum ordinem tenet. Habent præterea oculos grandiusculos, quorum discrimen exigua quædam efficit cartilago. Fistulam ante aluum paulò supra caput sitam & branchias gerunt, qua mare transmittunt, suúmque atramentum effundunt. Pinnulam quoque habent circumdantem alueum, ut natent, & se dirigant, quemadmodum pisces sua cauda penè cartilaginea, sed non omnia eodem modo. Natant mollia tum pedibus, tum pinnis: pedes autem vulgari nonmine vocantur, qui alioqui sunt veluti branchiæ, barbǽue aut cirrhi: Græcis πλεκταίαι dicuntur, quibus adiunctum est caput. Mollia sensibus prædita esse omnibus constat. Nam & sepiæ & Polypi escarum odore alliciuntur, atque ita capiuntur. Neque eisdem saporibus delectantur: omnia præterea buccis inuicem admotis, mutuóque brachiorum complexu libidinem explent. Sic enim ea coniungi necesse est, quòd natura exitum excrementi prope os inflexerit atque abdiderit. {330}
Polypus uterque.
3. Polypus à numero pedum (quibus octonis præditus est) appellatus: unde vulgus Græcorum Octapodem nominat: Gallis Un Pourpre, Massiliensibus Secche poupe dicitur. Acetabula in cirrhis plusquam octingenta habet, atque in quolibet cirrho plusquam centum: quæ in imo quidem maiora, deinceps verò minora fiunt, & quadam pellicula conteguntur, quæ horum dilatationis ac contractionis sunt caussa. In interna cirrhorum serie, ad radices, rostrum illi est nigrum in medio corneum ac durum, psittaci rostro simillimum, quo cuncta etiam durissima comminuit. Oculos habet (ut testacea) extrorsum sitos in ea colli parte, ad quam alligantur cirrhi, qui beneficio naturæ palpebra integi possunt: quo fit ut parui admodum appareant, nec quicquam eorum præter id, quod in iis est, pullum conspiciatur. Quod autem vulgus in Polypo caput vocat, id verò interna parte turgidum est, multísque loculamentis concauum, eius nimirum alueo ac fistula. Quódque Polypus in varios conlores se commutare dicitur: id quidem à molli eius pelle prouenit, quæ facilè glubi potest: cuius colorem nunc album, mox rufum, postea liuidum, mox variis coloribus distinctum videas. Pronus Polypus oculos ostendit: supinus verò, sua loculamenta: qua parte commodè dissectus, magis cartilagineus sentitur: atque in eius interaneis nescio quid turbinatum videas, quod cordis vel hepatis naturam habere dixeris. Verum id quidem protinus effluit & dissoluitur. Quod autem illi veluti cerebrum est, id quidem proportione magis quàm natura tale esse crediderim. Ab ore gula ei patet oblonga & angusta, in quandam ingluuiem amplissimam producta, cui adhæret ventriculus: à quo intestinum tenue (crassius tamen quàm gula) partem repetit superiorem, & iuxta os sursum tendit. Corneum quiddam utrinque habet Polypus, in quo eius oua recluduntur: lucida quidem ea ac tran {331} sparentia. Flagella autem ostendit quina atque interdum sena. Ego verò cùm apud Epidaurum semel Murænas secarem, earum ventriculos cirrhis polyporum refertos comperi. Saxorum cauernas incolunt, atque illic cancris & paguris victitant. Visus est à nobis Polypus in portu Corcyræ nigræ, integram horam cum cancro decertasse. Continet humorem in se non nigrum, ut in sepiis, sed subrufum, quem in metu per aquam spargit. Biennio non amplius viuit, éstque tabi obnoxius: atque à partu protinus senescere, debilitaríque tam marem quàm fœminam referunt. Polypi ab esca se facilè in sublime efferri patiuntur: sed ubi venerint sursum, & leuati extra aquam aërem senserint, mox elabuntur. Quamobrem veteratores Polypos antiqui vocauerunt. Quoties autem nautæ Græci (apud quos magis est edulis) grandem Polypum ceperunt, antequam eum incoquant, per mediam horam diuerberant, atque ad lapidem frequentissimè atterunt: hoc modo facilius coqui posse affirmant: alioqui Polypus etiamsi in mille frusta conscissus fuerit, tamen singula adhuc & colorem mutare & moueri videbuntur. Atque hic quidem magis est terrestris.
4. Esse autem pelagium à superiore diuersum Aristoteles facilè comprobat. Quamobrem qui Polypus tibi mox proponetur, Aristotelis more terrenus ad discrimen pelagii nominabitur. Nam (ut scribit ille) terreni maiores sunt quàm pelagii. Pelagius autem corpore exiguo varióque præditus est, ad cibum prorsus ineptus. {332}
Πολύποις Græcis, Octopos vulgo Græco, Pourpre Gallis. {333}
Boletena, sive Ozoli, quam et Osmylum vocant.
5. Alia est Polypi species vulgo ubique cognita. Itali Moscarolum & Moscardinum vocant, nonnulli Muguetinum. Editur Polypi modo, neque ab eo dissidet, nisi, quòd ad eam magnitudinem non extuberat. Tenuibus & oblongis præditus est cirrhis, & corpore minore, moscum suauiter olente. Nihil est prorsus in pictura huius aut descriptione, quod non superiori Polypo conueniat. Non desunt qui hunc exiccent, ut fragrantiam vestibus in arcis concilient. Plinius Ozænam dictam à graui capitis odore putat. Nimirum antiqui odorem, quem moscus, aut quidpiam simile refert, naribus grauem esse putarunt. Murænæ hanc maximè consectantur. Pollux & Ozænam & Osmylian vocari tradit Polypi genus, quod inter caput & cirrhos, branchiásue, fistulam gerit, qua tetrum odorem emittit: quòd Mænulas sepiolásque venatur.
Eledona, altera Polypi species.
6. Eledona à Polypo terreno cirrhorum prolixitate distinguitur. Crura habet longa, & unus ex mollium numero simplicem tantùm in brachiis acetabulorum ordinem ostendit. Cætera nanque omnia duplici (ut inquit Aristoteles) insigniuntur.
Sepia.
7. Ut Græci affatim Polypos, sic Galli Sepias exiccant: unde ab illis vulgò Seiches, quasi exiccatæ ap {334} pellantur. Maior harum in Gallia est prouentus, quàm in Italia: Recentes autem nullius sunt in Oceano pretii. Massilienses, ut & Genuenses, Sopi nominant. Veneti & Romani prisco nomine Sepias vocare norunt. Fluctuant, cùm per senectutem deficiunt: ad quarum cadauera quoties piscatores aut nautæ Laros aues turmatim aduolantes conspiciunt, eò se conferunt: ac dum viuas vel mortuas extrahunt, hoc imprimis dant operam, ne atramentum (quod illæ viuæ dum se persequi sentiunt, effundunt) temerè diffluat. Bonum enim ex Sepia ius fieri posse negant absque hoc atramento. Proinde Sepia mutat colorem ut Polypus, aluóque est latiore. Cirrhos seu crura octona quidem habet, sed breuia: quamobrem repere Polyporum modo non potest, sed maiorem natandi vim habet. Ex horum autem medio duo alii teretes ac longiores egrediuntur, quibus tanquam promuscidibus utitur: ac quicquid arripit, ori admouet. Venatur etiam suis illis prælongis prætenturis, non solùm paruos pisciculos, sed etiam mugiles: ut etiam maiores nonnunquam euincat. Quinetiam iis prætenturis quoties tempestates urgent, ad saxa adhæret, ac veluti quibusdam anchoris confirmatur. Sepiæ biennium ut plurimùm non complent. His rostrum est aduncum veluti corneum, inter cirrhos situm, quo vel dura quæque conficiunt: unde illud Oppiani,
Obuia non tenui lædit nos Sepia morsu.
8. Item alibi,
Callida furtiuam meditatur Sepia prædam.
9. Inter marem & fœminam hoc interest, quòd fœmina intestina continet duo, mammarum in modum extuberantia: quibus omnino mas caret: qui etiam est varius magis quàm fœmina, dorsóque ut reliquis partibus asperioribus, ac quibusdam lineis intersectis, cauda quoque anteriore. Fœminæ autem vulua ita articulata est, ut bifida conspiciatur: in qua utrinque oua copiosa apparent candicantia, ac grandini similia. Atramentum in sepia infrà continetur ad aluum, quà maximè intestinum petere incipit superiora: meatúmque suum eadem obuolutum habet membrana qua intestinum: atque idem {335} foramen emittendi atramenti excrementíque est: ea nempe fistula, quæ in supina eius parte posita est. Coëunt Sepiæ ora applicantes, & brachia inter se complectentes, natantésque in aduersum. Parit fœmina verno tempore, potissimùm inter algam & arundines, proxime solum aut in sicco, perseuerátque in emittendis ac ponendis ouis dies circiter quindecim. Cohærent autem ea inter se vuarum modo, neque sunt acinis grandiora. Mas enim humorem quendam mucosum emittit, cuius lentore tenaciter inter se cohærent, efficitúrque, ut quæ candida prius erant atque exigua, mox atramento perfusa, nigra, maioráque reddantur. Cúmque intra decimum diem proles iam intus constitit, tum rupta oui membranula Sepiolæ excluduntur. Hebes quidem est Sepia, sed mollium astutissima: Tum enim reddit atramentum, atque aquam conspurcat dum piscatores aduentare persentit: quod idem Polypo accidit. Porrò os illi datum est fungosum in supina parte, ne facilè immergatur. Aiunt Thryallida (id est lucernæ stupam) sepiæ atramento & æris ærugine intinctam, efficere ut circunstantes partim iridis coloris, partim nigri videantur. Quam rem de solo etiam atramento fieri posse Anasilaus tradit. Præferuntur autem recentes Sepiæ Polypis. Aëtius Sepias ægrè concoqui scribit, & salsum humorem ac modicum continere: qui si tamen concoquatur, copiosum quidem alimentum, crassi tamen succi præbeat. Sepia (inquit Diphilus) elixa, tenera efficitur, ori grata, concoctu facilis, & aluum leuiter mouet. Condimentis acrioribus ob difficilem coctionem condiri solet, vinúmque post hanc vetus meracum ac tenue bibendum quidam scribunt. Sepiæ coctæ atramentum (inquit Dioscorides) ægrè concoquitur & aluum mollit. Oua Sepiæ urinam mouent, renúmque pituitas extrahunt. {336}
Lolligo.
10. Lolligo longiori, quàm Sepia, corpore prædita est, atque eodem modo mollis est. Pinnulam habet non adeò angustam, neque per totum alueum circumactam, sed de medio orsam. Gallis Casseron vocatur, Romanis, Venetis ac Neapolitanis Calamaro, quasi atramentarium dicere vellent. Genuensibus & Massiliensibus Totena: iis verò qui Baionam incolunt, Cornet vel Corniche. Octo cirrhos ut Sepia habet, multò quàm Polypus breuiores, Sepia tamen longiores. Atramentum nigrum continet Sepiæ modo. Grandem quoque habet aluum & fistulam ut Sepia: gladium etiam in tergore, alteri tantùm huius parti inhærentem. Duo crura siue duas proboscides longas exerit ex cirrhorum congerie, teretes, multis in extremo torulis seu acetabulis concauas, quibus cuncta quæ venatur, capit, & ori admouet: & ad saxa quibusdam veluti iactis anchoris confirmat. His etiam utitur, quoties de more palpat, & pisciculos retinet: quibus maiores quoque nonnunquam euincit. Rostrum porrò illi est Psittaco simillimum. Lolligo diligenter, quicquid in stomachum demittit, rostro atterit. Quocirca cuncta, quæ in eius stomacho percipiuntur, pulmenti faciem habent. Bina sunt illi ventris conceptacula, ut & aliis mollibus: sed alterum magis ingluuiem imitatur. Inter Lolliginem marem & fœminam hoc interest, quòd fœmina intestina contineat duo, quibus mas omnino caret. Coëunt ora applicantes, & brachia inter se complectentes, pariúntque in alto. Sola enim ex mollium genere pelagia est Lolligo: consertúmque ac continuum huic ouum quale Sepiis est: viuendi quoque spatium ut Sepiis breue nam exceptis paucis, bimatum non complet. Inter eos pisces qui se extra aquam in aëre ef ferunt, Lolligo numeratur ab Oppiano his versibus, {338}
Lolligo, miluúsque rapax, & mitis hirundo,Cùm timeant magnum venientem è marmore piscem,Prosiliunt ponto scindentes aëra branchis.
11. Paulò pòst,
Effugit horrendos pisces hominémque sagacemLolligo.
Lollius.
13. Lollius, Romanis ac Venetis Totena dictus, ipsa quidem Lolligine maior est, ut cubitorum interdum quinque esse soleat, inquit Aristoteles. Exteriore quoque corporis nota aliquantulum à Lolligine discernitur. Pars enim Lollii, quæ exit in acutum, in Lolligine latior est. Quinetiam Pinnulæ totum Lollium ambiunt, iunctæ perpetuǽque, quæ alioqui in Lolligine partem aliquam vacuam relinquunt. Minus autem accedit ad Polypum quàm Sepia: nam corpus ei oblongum est, cartilagineum, duabus pellibus obductum, gladium arctiorem & magis cartilaginosum in tergore continens, translucidum vitri modo, tenui theca inclusum, rostrum aquilinum, psittaci figura. Sed eodem modo atramentum, quo Sepia, emittit: & cirrhos octonos habet, breues tamen, in quibus totidem acetabula conspicies, quot in Sepiis. Ac præter illos octonos, duo quoque longa flagella seu promuscides multis in extremo acetabulis circumsessa videbis, quibus à longè cancros, ursos, astacos, paguros, & omne pisciculorum genus arripit. Porrò Lollii acetabula, præter Sepiarum & Polyporum morem, tribus introrsum aculeis osseis robustis, in gyrum munita sunt: quibus veluti uncinis arripit quod cupit, ut non omnino sit tutum Lollium manu in ipso mari contrectare ac prehendere. Latas in gyrum diffundit pinnas: à cuius ore corneo gula prætenditur angusta, & usque ad stomachum longa, quem habet amplissimum, atque adeò ingluuiem oblongam, quæ hunc præcedit. Quicquid exest, multùm antè comminuit ac mandit. Non secus natat, ac Polypus & Sepia, eiúsque caro eadem est quæ & Sepiæ vel Lolliginis, atque eodem modo cum suo atramento elixari ex aceto solet.
Urtica marina.
14. Urticam inter molles pisces ob hoc recensui, quòd mollium modo in obsoniis edatur, alioqui certum est ancipitem naturam habere, atque inter ζωόφυτα (quæ plantanimalia à Theodoro appel {341} lantur) apud Aristotelem connumerari. Hanc Normanniæ littus obscœno vocabulo Cul d’Asne à cirrhorum contractione atque explicatione appellauit. Græcum vulgus quum terrestres urticas Zuchindas vocet, marinas tamen Colycenas nominat, antiquum vocabulum imitatum, quo ipsas etiam marinas urticas colycia vel coryphia vocitabant. Maris est potius deiectamentum, quàm ut magni fieri debeat. Plures eius obseruantur species. Quædam enim rubro colore suffusa est, altera magis cærulea, granulis in gyrum circumsessa. Utraque marinum tuber contracta refert, explicata cæsariem, totum corpus rotundum ambientem. Nam infinitis cirrhis antennarum papilionibus, aut Scarabei crassitudine constat. Contracta porrò Urtica, orbicularis est aut teres: scopulis litoralibus (iis potissimùm marinis tractibus, qui ventorum impetum minus sentiunt) tam pertinaciter inhæret, ut nisi primo impetu diuellatur, vix postea nisi in frusta concisa dirimi possit, adeò suas trichas arctissimè contrahit. Certum est Urticas, Cochlearum modo, in mari serpere ac moueri, sed id quidem parcius. Porrò utriusque moles magnitudinem iuglandis rarò exuperat. Cirrhos habet molles, duos digitos oblongos, tenerrimos, gracillimos ac fragiles, insigni hac dote à natura præditos, ut quicquid attigerint, suis acetabulis retineant. Has Exoceti ac mulli auidissimè appetunt. Græcis edules sunt ob lentam ac copiosam mucilaginem, quam limacum modo emittunt. Quamobrem illi plurimas urticas ligneo veru transfixas, & aliquantulum assatas, primùm ex sale & aqua feruefaciunt: deinde farina conspergunt, & ex oleo vel butyro in sartagine frigunt. Hibernis mensibus carne sunt constante atque rigidiuscula: æstate autem deteriores sentiuntur. Vis quidem in his mordax, eundémque ferè quem terrestres urticæ pruritum excitant: alioqui stomacho & ventri (ut Diphilus author est) gratæ sunt. Aluum atque urinam cient, quæ præsertim scopulis perpetuò infixæ sunt, parciúsque nutriunt. Xenocrates tradit, has quidem gustui suaues, sed stomacho ingratas esse: verum quæ passo aut vino mulso condiuntur, facilè concoqui, aluúmque mouere, sed propter sequacem ac viscosum lentorem sæpius iteratas fastidire. Quapropter pauperum alimentum esse solet. {342}
Ἀκαλήφη Græcis, Urtica Romanis, Colicena vulgo Græcorum, Cul d’asne, Gallis.
Urtica contracta.
Urtica explicata. {343}
De Crustatis locustarii generis, cauda præditis. Cap. iii.
15. In exanguium classe censentur Crustata, quæ μαλακόστρακα Græcis ideo vocantur, quòd crusta corticea, non autem squamis, testa aut corio contegantur: tametsi Testudinum genera crusta contegantur penè ossea: quæ quia sanguine prædita sunt, & amphibia, ideo seorsum ab iis quæ sanguinem habent, in amphibiis dicta sunt. Squillarum porrò genera, ut & cancrorum & locustarum, crusta integuntur: quales sunt Carabi leues, Astaci, Elephanti maiores & minores, Maia, Pagurus, Cancer, heracleoticus, fluuiatilis ac marinus: item Cancellus, Pinnophylax, Cammari, Carides, Gibbæ, Leones, Cicadæ, & huiusmodi. Sed quoniam malacostraca diuiduntur in Cancrarium & Locustarium genus, primùm de Locustario dicendum occurrit. Cancrarium autem genus cauda carere conspicitur, in quo à Locustario ac Squillis maximè differt. Porrò Crustata Galeno, Aëtio, atque aliis Græcis medicis intelliguntur, quæcunque tenui testa, dura tamen vestiuntur, quo maximè à testaceis differunt. Omnia quidem aiunt duræ carnis, difficilis coctionis, multi tamen esse alimenti.
Ursa maior et minor.
16. Ursa, Græcis ἄρκτος, asperis saxosísque locis prouenit: ac locustarum modo forcipibus caret, eadémque est cum locustis magnitudine. Vulgus Siculum ac Neapolitanum Massacaram nominat. Terrestris Ursi in morem crasso ac recurto est corpore, eiúsque colorem habet, unde illi nomen. Proinde tabellis firmis fortibúsque loricata est, ut locusta terrestris, cubitalísque nonnunquam est: antennas ad prætentandum iter non habet longas, sed coloris cærulei, bifidas, atque utrinque in lateribus {344} ante oculos duas, cornuum seu cirrhorum munere fungentes. Tota eius anterior pars unico constas thorace, vulgus plastronum vocat. Quinos utrinque pedes gerit, unguibus robustis ac nigris munitos: falcatas tibias, articulationibus quinis interseptas. Os præterea subtus habet, ut cæterum Locustarium & Cancrarium genus. Arcto (inquit Aristoteles) idem pariendi tempus natura statuit, quod Locustis. Quocirca per ver & hyemem, priusquam oua excludat, cibo laudatur: cùm excluserit, deterrima est.
17. Minor autem Arctos per omnia maiori respondet. Ligures Ursetam appellant: crassiore est quàm Sparnochius corpore, & forcipibus ut Ursa caret. Prætenturis quoque bifidis prædita est, & rostratum caput gerit. Cæterum est corpore robusto & recurto: omnes denique notas cum maiore communes ostendit. Sed hic maioris tantùm Ursæ iconem apposui. {345}
Ἄρκτος Græcis, Ursa crustata Latinis, Massacara Italis. {346}
Cicada marina.
18. Est & Cicada Locustarii generis. Nam & caudam habet, & crusta integitur, Massilienses Cigale de mar, Romani & Genuenses Cicadam marinam vocant. Quæ autem Venetiis cicadæ nomine diuenditur, ea quidem adulterina est. Tenuis est huius crusta: cruda ita albicat, ut ferè transpareat. Unà cum pisciculis marinis sæpe suo cortice contecta extrahitur, & simul cum Carpionatis, Bocis, Mænis & Trachuris, canistris inferitur. Natura incredibili ferè artificio Cicadæ oblongum corpus decem tabellis affabre articulatis loricauit: quarum prima quæ caudam extremam conficit, pinnas in lateribus expandit. Cauda porrò duabus maculis phœniceis subrubris insignita est, quæ duorum oculorum speciem præ se ferunt, éstque aculeata & crenata. Prima tabella à cauda incipiens versus secundam, tertiam, quartam, quintam & sextam, pinnulis fimbriatis multiplicibus subtus munita est: quibus dum in mari natat, aquam percutit & corpus incitat. Tres tabellæ, quæ sex prædictas subsequuntur, ternis utrinque pedibus communitæ sunt. Ad ceruicis autem initium duo brachia maiora oriuntur, quibus cibum apprehensum ori suggerit: sed ea aliter quàm cancris vel locustis forpicantur. Sunt enim in longum exporrecta, atque in extremo grandioribus crenis suffulta, quibus quum cibum corripit, ex uno brachio ad aliam brachii articulationem transfert. Horum autem extrema velut in duritiem osseam abeunt, dentiscalpiis conficiendis ob id expetita. Pars huius piscis quæ capiti contigua est, in exile quiddam terminatur, & contrà quàm cauda se in latum diffundit. Extra aquam prorsus immobilis & imbecillis est. Aculeum unum habet utrinque ori præfixum ut phalangium & Scolopendra, quo mordicus cibum à pedibus suggestum continet, quem postea dentibus conficiat, & in stomachum detrudat. Dentes illi natura in oris lateribus protulit, unico {347} utrinque ossi crenato, V literæ formam referente infixos. Cuius anterioris partis officium est ea incidere quæ mandit: posterioris verò quæ crenas habet, conterere: Nam idem os, duos habet dentium ordines. Prætenturas duas in fronte breues, ursinis similes ostendit, trifariam in extremo diffissas: ac rursus duas alias in lateribus, prædictis breuiores. Oculos habet virides, exertos, quos non alueo ut Cancrarium vel locustarium genus condit: sed ante hos pinnulas exporrigit eis similes, quas in cauda gerit: ex quo multi decepti, caudam caput esse crediderunt. Strias rectas in tergore atque in capitis tabella ductas profert. Pisce dissecto, dentes fortibus musculis moueri conspicientur, cerebrúmque adeò esse exiguum, ut vix ordei grani magnitudinem æquet, optici tamen ad oculus perduci apparent. Speusippus (ut opinor) nympham vocauit Cicadam. Nam Astacum, Carabum, Cancrum, Pagurum, Nympham, & Arcton similes esse dixit. Quanquam autem Cicadæ utplurimùm suo nomine à piscatoribus Romanis vocentur, tamen in earum applicatione Parnochiis abutuntur. Etenim Parnochiæ Cicadis sapidiores sunt, cariúsque diuenduntur. {348}
Locusta marina, seu Carabus.
19. Quanquam Astaci Oceano quidem multùm sint populares, Locustæ tamen in eo maris tractu rariores esse solent. Has Massilienses Langoustes, Genuenses Alagoustas vocant. Locusta siue Carabus & Ursa tam maior quàm minor, nullos habent forcipes: quo nomine ab Astaco maximè differunt: Crusta intectorum (inquit Aristoteles) primum genus Carabus, id est Locusta: cui proximum alterum est, quem Astacum vocant. Differt is à Locusta brachiis, quæ denticulatis forcipibus protendit: atque etiam quibusdam aliis discriminibus, quanquam non multis. Hæc ille. Proinde quod ad reliquas differentias attinet, Carabus & Maia hirto sunt corpore: Ursa verò, Astacus, Pagurus, Cicadáque læui. Et quemadmodum Maia à Paguro, sic Carabus ab Astaco ipsa asperitate dissidet: tota enim corporis anterioris pars Carabi aculeis riget. Hinc crudele illud Tiberii Cæsaris facinibus, qui locusta, apud Capreas, os piscatori cuidam dilacerari iussit. Vescuntur autem Locustæ pisciculis qui circa sua cubilia, quæ in alto locis asperis & cauernosis construunt, oberrare solent. Dentes primores binos habent magnos & concauos, in quibus humor continetur: atque inter hos quædam est caruncula, quoddam veluti linguæ rudimentum ostendens. Gula quoque illis est ante ventrem exigua: Stomachum habent conspicuum, in quo etiam dentes inesse conspiciuntur. Mox à ventre intestinum rectà ad caudam finit. Meatus quoque à pectore dependens, ad excrementi ostium pertinet: qui fœminis pro vulua, maribus pro genitalis seminis est receptaculo. Is in descriptæ carnis parte concaua, intestinum verò in deuexa apparet, ut media inter hos caro insideat. Locustæ dum coëunt, fœmina caudam supinam exponit, cui mas suam applicat. Fœminæ item sub aluo oua in rugas deponunt. Cornibus duobus, asperis, longis, sine prætenturis ante oculos longè proiectis palpant iter, more {350} Astaci, quibus alia minuta & leuiora subiacent: incedúntque sua natura antè (cùm nihil metuunt) demissis in latera cornibus: at ubi metuunt, fugiunt retrò, longèque sua cornua porrigunt. Natat Carabus pinnulis quas sub cauda gerit, atque extrema etiam caudæ pinna, tum quaternis pedibus quos utrinque habet. Anteriores autem pedes maiores in natatu non mouentur. Pinnas habet in cauda quinas: reliquum quoque caudæ corpus, quinis tabellis læuibus loricatur. Cor Locustæ ex nigro ruffescit. Consultò quidem Locustas clibanis aliquando incoximus, atque hoc pacto sapidiores esse perspeximus, quàm quæ inferbuissent. Nam quouis modo aliter incoctæ, Mutim (id autem esse putant piscis stercus) expuunt: cùm tamen ea Mutis totius piscis pars sapidior sit. Reliquæ enim pulpæ duriores sunt, hæc verò fluida & mollis: unde vulgare illud apud Prouinciales, De la langusta, meglior la merda, que la grusta. Est autem reuera Mutis in ostracodermis, ea humida ac mollis pars, ad quam tendit gula: eíque parti proportione respondet, quæ in sanguineo genere hepar vel cor appellatur. Galenus locustas inter solidæ carnis pisces enumerat. Has porrò Simeon Sethus difficulter concoqui scribit, sed admodum nutrire, & salsi humoris siccíque participes esse, ventrem cohibere: ferúntque (inquit) si eorum testæ combustæ bibantur cum meraco, renes calculosos repurgare, multúmque arenosi lotii educere.
Astacus.
20. Astacum Galli Un homar, Massilienses Un Ligumbault, Genuenses Lumbardo, Veneti Astase vocant. Quinetiam Græcum vulgus antiquam Astaci appellationem adhuc retinuit. Constantinopolitani Lixuda vel Lichuda appellant. Sine humore longius è mari deferri nequit. Quamobrem rarò viuus Lutetiæ visitur, putrísque est antequam eò perueniat, quemadmodum & omnia malacostraca. Asta {351} cusà Carabo non magnitudine tantùm (est enim ille grandior) sed & ipso etiam colore differt. Carabus enim tantummodò rubet, Astacus ex rubro fuluóque liuescit. Carabus blæsos atque acuminatos anteriores pedes habet, Ursinæ marinæ modo: Astacus extentos, ac forcipibus dentatos, partémque mouentes superiorem adstringendo ad inferiorem. Cornua præterea ante oculos Astacus gemina habet, sed paulò quàm Carabus minora: quibus eodem modo iter prætendit, intus concaua: sub quibus alia quoque eodem numero minora latent ac tenuiora: super quæ oculi constituti sunt crassiusculi, non autem (ut Carabi) maiusculi. Læuem habet costam sine aculeis, præterquam anteriore parte, quo loco rostratam ostendit, ad robur in certamine. Dimicant enim Astaci inter se arietum more, cornua attollentes. Pedes utrinque quatuor habent: quorum duo priores in extremo bifidi sunt ad incessum: alii duo natatui magis inseruiunt, quàm apprehensioni. Tabellas in cauda quinque videas: In collo autem deinceps, hoc est usque ad caudam pinnulas paulò magis hirsutas, quibus in natando commodem utuntur. Astaci à bruma iam oua ferre incipiunt. Aristoteles ante Arcturum oua excludere, abigere iam cocta, atque absoluta ab Arcturo reddere scribit, esséque tum optimum Astacum, cùm grauidus est. Plinius medicus de disentericorum cibo pertractans, ac de calore nimio, ostracoderma & astagines optimi cibi esse tradit. Puto autem Astacos eum intellexisse. Simeon Sethus frigidos esse Astacos & humidos putat & multùm nutrire, sed ventrem cohibere, víxque concoqui posse, præsertim magnos, paruos autem melius: & eorum caudas, quàm chelas (hoc est, crura) difficilius concoqui, crassiorísque succi esse: quapropter condimentis emendari, atque ægris apponi solere: quinetiam ab eorum esu vinum vetus & rubellum potare suadet. Mnesicheo assos elixis meliores esse placuit, & ideo clibano incoquendos. Non parum in eis salsi succi contineri, ut in testatis creditur, minus tamen quàm in illis. Nautæ salina ex Astacorum forcipibus fabrefaciunt, in quibus sal in piscatione deferre consueuerunt. Indigenæ, qui apud vicos & castella in riparia Genuæ agunt, {352} non Ligumbautum eum ut Massilienses, sed Lupagam nominant: id quod ab incolis portus Veneris accepimus.
Cammarus.
21. Cammarus vel Gammarus, Gallis Escreuisse, Romanis Gammarella & Gambarus, vulgo Græco Caranis vel Caranidia, à Caride nomine detorto appellatur: Cammaro seu Gammaro Padi accolis: apud quos rotundiore est, & magis crenato quàm nostri Sequanici corpore, cuius etiam pes sinister dextro crassior est. Verumetiam Gammaros pusillos, quidam fluuiatiles Astacos vocauerunt. Genus aliud est (inquit Aristoteles) quod magnitudine cancrum non excedit, facile Astacis simile. Ex quo apparet Aristotelem huic pisci nullum nomen proprium indidisse. Nam ipse eodem loco testatur, quosdam esse inter crustatos minutiores, nullis penè nominibus annotatos. Athenæus author est Gammarum Latinè dici genus quoddam Caridis, & καμμάροις vocat, squillarum quoddam genus. Plinius historicus Cammarum diuersum à Squilla facit, dum lib. 27. cap. 3. Radicem modicam, Cammaro marino similem esse ait: quo loco cognomento marini adiecto, Squillam intelligere videtur: quod ex Dioscoridis Græca lectione capite de Aconito probatur: ῥίζας (inquit) ὣσσερ πλεκτάνας καρίδων μελαίνας, hoc est, radices nigrescunt in modum cirrhorum Squillæ. Libro item 32. cap. 21. idem Plinius Cammarum enumerat cum sex & septuaginta piscium generibus, cùm tamen paulò pòst Squillam eodem capite pronuntiet, Astacíque appellationem lib. 9 cap. 31. habeat. Columella etiam Cammari vocem retinuit, quem inter animalia parui incrementi numerauit. Martialis,
Immodici tibi flaua tegunt chrysendeta Mulli:Concolor in nostra Gammare lance rubes.
22. Labuntur qui Cammarum pro cancro fluuiatili assumunt. Siquidem cùm Cammarus (ut reliquum Squillarum genus) caudam habeat, Cancer esse non potest. Nullum enim Cancranum genus cau {354} dam habet. Cammarum ergo id esse constat, quod quidam fluuiatilem Astacum pusillum dixerunt. Nam quum de Locustario genere sit, tota facie Astacum referat, & cancri magnitudinem non excedat, meritò concluditur, Gallorum Escreuissam, antiquorum Latinorum Cammarum esse. Nam eius bifurca brachia, duabus tantùm articulationibus intercipiuntur, quæ duo pedes utrinque forficulis in extremo denticulati subsequuntur: reliqui quaterni non diffinduntur. Caudam quoque ut Cammarus quinis tabellis loricatam, pinnulásque in extremo quinas habet: ambobus idem ferendi & excludendi modus: iisdémque ambo cornibus, dentibus, rostris, mucronibus, tibiis, & externis partibus præditi sunt, quod idem de internis dicere par est. Porrò Cammari ventriculum, Mutis undecunque ambit: multi falsò eius stercus esse credunt: ego verò eius hepar esse puto. Multorum ciborum capax est stomachus, tam miro artificio fabrefactus, ut etiam in eius fundo alterum os comperias suis maxillis ac dentibus refertum. Tot in lateribus branchias habet, quot pedes. Porrò utrinque in cammaris spiraculum seu foramen sub cortice ad latera oris videas, per quod aquam ore acceptam referunt. Quidam porrò calculi in Cammari capite reperiuntur, quos Carciniæ nomine vocauerunt. {355}
Cammarus Latinis, Escreuisse Gallis, Gammarella Romanis, Caranis vel Caranidia vulgo Græco, Cammaro seu Gammaro Padi accolis. {356}
Elephantus, seu Leo marinus.
23. Plinius Elephantum marinum sic depinxit, ut eius delineatio Astaco planè conueniat. Inter marina (inquit) sunt Elephanti Locustarum generis, nigri, pedibus bisulcis. Ego verò pro pedibus bisulcis quaternos intelligo, quos duo etiam brachia utrinque subsequuntur. Addit præterea brachia duo binis articulis singulísque forficulis denticulata, quæ in Astacis cernimus. Nam singula grandia Astaci brachia, binis articulis intercipiuntur, & denticulatis forpicibus bisulcis armata sunt. Quamobrem adultum Astacum à Latinis Elephantum etiam dictum fuisse crediderim: nam Astaci quantò maiores exeunt, eò nigriores euadunt. Quod autem ad Leonis appellationem attinet, coniiciendum est Græcos Astacis grandibus nomina immutasse, & Leones potius quàm Elephantos appellare maluisse. Nam & Ælianus eam descriptionem tribuit Leoni, quam Plinius Elephanto, qui Leonem marinum inter crustacea nobiliora complexus est. Genera cancrorum, inquit, Carabi, Astaci, Maiæ, Paguri, Heracleotici, Leones. Oppianus,
Τῷν ἤτοι κρυσείς τε λέων, βλοσυρή τε Ζύγαινα.
24. quod sic Lippius vertit,
Magno errore Leo, post hos horrenda Sygæna.
25. Ælianus Leonem marinum Locustæ similitudinis esse scribit, sed corpore magis tenui ac gracili: brachiáque habere tum maxima, tum Cancris similia: & cæruleo colore esse, subnigrísque distingui maculis. Constat igitur Leonem eundem esse piscem, quem Elephantum: ac plurimùm eos hallucinari, qui nostras Escreuissas Leones esse putant.
Squillæ, Gibbæ minores.
26. Locustarii generis sunt Squillæ: quarum etsi multæ reperiantur species, minores tamen gibbæ, vulgari nomine minimè carent. Caridas Græcum vulgus & Caranidia vocat: Romani à Gambis, id est, tibiis, Gambarellas, quòd iis multiplicibus constent. Armorici des Saulterelles: saliunt enim Locustarum more. Massilienses vulgò vetustatis vestigia nonnihil retinentes, Carambotos vocant, deducto à Caride nomine. Qui {357} verò Galli littus Oceani incolunt, etiam à saltatione nominant Cheurettes, quasi capreolas dicant. Parisienses corruptè des Gueruettes. Rothomagenses Salicoquas vel Salcoquas nominant: quarum quæ vaginis adhuc inclusæ sunt, Bouquetæ: iis autem exutæ, des Creuettes appellantur. Veneti vulgo Squillas appellant: quarum frontispicia rostris acutissimis prædita sunt. De his autem sic Oppianus,
Sunt Squillæ exiguæ: sunt paruo in corpore vires,Et magnum & saturo præclarum labraca ventreInterimunt astu: properat, gestitque teneriLabrax pisciculus, qui paruo robore possuntNon dare terga fugæ, non æquo occurrere Marte.Occisæ occidunt hostem, perimúntque necantem,Cùm Squillæ rictu piscis sorbentur aperto,Turmatim in medium descendit turma palatum,Et feriunt cornu, quod fronte insurgit acuto.
27. Senos ante frontem gerit valde tenues cirrhos, quibus Dioscorides aconiti radices in fibras minutas abeuntes comparauit: Caudam contractam, in cuius extremo pinnæ sunt (ut in cæteris Locustis) quinæ: quarum quæ medio loco posita est, serratam, spinosam, duram, atque in acutum fastigiatam formam habet. Quamobrem quaternas tantùm illi connumerauisse pinnas (ut in Crangone dicetur) satis fuerit. Non sunt audiendi qui Squillarum pedes forcipibus carere putant: Oua pariunt ac procreant ut Lacustæ: sunt enim illius interanea persimilia. Veneris desiderium mouent. Efficaces sunt peculiari quodam munere ad mulierum conceptus. Tritæ atque ex oxymelite potæ, lumbricos ac tineas eiiciunt. Harum etiam puluerem aiunt ei particulæ impositam, in qua cuspis sagittæ vel spinæ infixa fuerit, physica quadam attractione eam educere. Quibusdam tractibus adeò grandes euadunt, ut palmum interdum excedant, atque has quidem esse aliis efficaciores credunt. {358}
Καρὶς Græcis, Squilla Latinis, Gambarella Italis, Saulterelles Armoricis, Cheruettes Parisiensibus, aliis Cheurettes: Saillicocques Rothomagensibus, Caranidia vulgo Græco. {359}
Squilla fluuiatilis parua.
28. Squilla fluuiatilis, sola magnitudine à marina discrepare videtur. Squillarum genere (inquit Aristoteles) continentur gibbæ, Crangines & paruæ, quæ maiores nunquam effici possunt. Quibus verbis ego hanc fluuiatilem, paruam appellari puto: Quemadmodum enim Ursa parua (quæ Urseta dicitur) cum maiori conuenit, vel Cancer marinus cum fluuiatili: sic fluuiatilis Squilla cum marina etiam conferri potest. Flumina nostra huiusmodi delicias non alunt. Romani eam in venereis epulis singularem habent. Quamobrem lautiores mensas honorare solet: Gambarellam vulgò vocant, quam & Gambarozolam nonnulli malunt appellare: nomine fortasse à Gambaro (quæ nostra est Scarauissa) detorto. Mos est eas viuas asseruare, túncque subfuluæ spectantur: nam coctæ ruffescunt. Longissimo à mari interuallo proueniunt: quod argumentum est eas originem à mari minimè traxisse: Squillis marinis multò minores sunt: Tibiolas utrinque quaternas, tenues, oblongas habent, in extremo forpicatas: Cirrhos anteriori parte quaternos, oblongos, tenui filo graciliores, quibus iter quoquouersum prætendant, Latini prætenturas & antennas vocant. Pedes cùm utrinque quaternos habeant, duos tamen priores parte anteriore exporrigunt: quibus non ad gressum quidem, sed magis ad corripiendum cibum utuntur. Nam tribus posterioribus tantùm incedunt. Pinnulis autem pluribus sub cauda positis in natatu utuntur: quarum quinque in eius extremo transuersæ, earum corpus dirigunt. Harum autem media dura est, & gibbæ in modum ad oras crenata, ut reuera pinna dici non possit.
Alia squilla.
29. Est aliud Squillæ genus, gibba multò maius, vulgari piscatorum Romanorum nomine Parno {360} chia dicta. Sunt qui Camerugiam & Sparnochiam vocent. Insignibus notis à gibba differt. Nam ubi in gibbis multiplices cirrhi spectantur (anteriori præcipuè parte) pedésque omnes in extremo bisulci, Sparnochiæ duo oblongi tantùm cirrhi prominent, & ungues acuminatos more Locustæ habet. Marina, pollicis crassitudinem æquat, semipedem longa est, tibiis quàm gibba minoribus. Pinnulas multas ut Squilla sub cauda ad natandum habet, & eodem modo quaternas in extrema parte caudæ: quarum ea quæ in medio sita est, si pinna esset, faceret ut quinque pinnæ, ut in Astacis & Carabis, numerarentur: sed spinea duritie prædita cernitur, ac crenis horridula est. Anteriori autem frontis parte quatuor, cornua æquali ferè longitudine videas. In quibusdam verò locis adeò magnæ nascuntur Squillæ, ut propè Spithamen, hoc est, palmum excedant: quæ quidem sunt aliis efficaciores. Crustatorum omnium sapidiores sunt, quas suspicor Aristotelem κράστονες, Theodorum Crangines vocasse. Sunt enim Crangones, Caridum siue Squillarum genus idem cum Romanis Parnochiis: de quibus sic Aristoteles: Squillis etiam gibbis (inquit) cauda & pinnæ quaternæ. Cranginis quoque lateri caudæ utrinque pinnæ adnexæ sunt: quarum pinnarum media utroque in genere spinulis horret: unde perspicuum est, aliquid esse inter medias pinnas caudæ in Squillis, gibbis & Cranginibus, quòd spinulis horreat.
De crustatis Cancrariis, cauda carentibus. Cap. iiii.
30. Crustato Locustarii generi succedit Cancrarium, corpore rotundo præditum, caudáque minimè protensa, sed sub ventre reflexa: cùm tamen Locustis Squillísque oblongum corpus sit, & quasi teres. Cancrorum autem multiplex genus seorsim enumerandum est, cùm diuersam habeat naturam. Hoc tamen omnes conueniunt, ut mares differant à suis fœminis magnitudine, crassitudine, & applica {361} tili illa cauda siue operculo. Id enim in fœmina amplius est & distentius: & interiora habet hirsutiora, in quæ & oua abscondant. Aliàs cauda hæc in cancris minimi est usus: quandoquidem prope terram vitam agere cauernásque subire solent: nec plurimùm natant. Et qui ex iis pelagii sunt, pedes habent ad incessum tardiores: melius enim natant: ac quum Blæsi sint & multùm arcuati, facile mouentur in latus: Et cùm cætera animalia vel binis vel quaternis ducibus pedibus incedant, Cancrarium tamen genus octonis regi solitum est: cúmque cætera crustacea auersa coëant, Cancri tamen parte priore copulantur, sua opercula, loculósque rugosa illa ac mutua consertione copulantes. Latent quinis mensibus, crustámque veris initio mutant, quemadmodum Locustæ: molliores quidem perspicuè, sed duriores non item, ut Maiæ, quæ tunc quidem præ teneritate non satis ambulare possunt. Cancris, totius corporis aluens indiscretus est, cuius humor internus (mutim nominauimus) pallidus est. Cæterum quicquid aquei humoris ore exceperint, id sanè per meatus sub oculis positos euomunt atque emittunt. Quoties ergo aquam acceperint, utroque tegumento os obturant, atque ita respuunt humorem. Gula illis post dentes breuis admodum est, atque in ventrem bisulcum protinus defertur: cuius ex medio intestinum simplex ac tenue procedit, sub operculo exteriore desinens, quod caudæ loco habetur. Omni cancrario generi brachia duo insunt forcipibus bisulca: sed qui subsequuntur octoni pedes utrinque quatuor, forcipibus carent.
Eques cancer.
31. Amphibios esse constat cancros equites, quibus hoc natura præter sui generis alios singulari quodam munere tribuit, ut in maximis æstatis ardoribus, meridiano tempore agminatim è mari egrediantur, diémque sub Sole transigant, aut ad refrigerium, aut potius, ne à piscibus qui interdiu discurrunt, edantur: quos ego Memphi Hierosolymas proficiscens, fines Ægypti prætergressus, ex Mediterraneo litore sub vesperam mare repetere, atque inde circa meridiem insequentis {362} diei gregatim exilire obseruaui. Tanta autem velocitate ferebantur (unde equitum nomen habent) ut ne unum quidem cursu consequi usquam potuerim. Sed hoc etiam mihi magis admirandum esse visum est, lacertam ex Ambrosia (sub qua delitescebat) exilientem, cancrum equitem, quem venaretur, cursus velocitate me conspiciente nusquam assequutam esse: adeò volare potius quàm currere videbatur eques. Genus est quoddam Cancrorum in litoribus Phœniciæ (inquit Aristoteles) tantæ velocitatis, ut vix à quoquam consequi possit: unde ἱππεὶς, id est equites, appellarunt. Iis nihil ferè intus propter inopiam est pabuli. Hippiæ vocantur (inquit Plinius) cursores Cancri, uti alii referunt, quòd longè latéque vagentur: modò circum litora errent, modò longius proficiscantur: Grande phalangium non excedunt: Corpus habent coloris subalbidi, punctis subrubris conspersum, & (ut Pagurus) tornatum: crura autem ut Maia. Soli obiecti toti pellucidi sunt, præterquam in ea corporis parte quæ interanea continet. Oculos grano phaseoli non habent maiores, quibus acutissimè cernunt. Oblongi quidem sunt, ac vitri modo lucidi, per medium fului. Tibiæ sunt illis leuibus villis obsessæ, utrinque quinæ: quarum duæ anteriores, brachia sunt forpicata, quibus cuncta (Cancri modo) complectuntur: reliquæ graciles, unguibus rectis atque oblongis vallatæ. Edules non esse rectè quidem docet Aristoteles, propter alimenti inopiam adeò autem parui sunt, ut singuli sesquiscrupulum vix pendeant. De hoc sic Oppianus,
ἐν κείνῃ γενεῇ καὶ καρκῖνοι εἰσὶν αλῆται. [Hal. 280]
32. Quod ita reddit Lippius,
Errones cancri populis numerantur in istis.
Cancellus.
33. Partim Locustarii est, partim etiam testacei generis cancellus, in quo non minore admiratione {363} dignus est, quàm eques. Nam quum oblongus sit, ac seorsim nasci solitus, tamen in vacuis aliorum exanguium testis vitam traducit, modò has, modò illas petens: atque ubi unam conspurcauit, tum ad aliam se transfert. Nerites enim ingreditur aut Turbines, sæpe etiam Buccinas & Murices, atque adeò omne genus cochlearum. Pomatiæ limaeis molem rarò excedit. Per littus graditur in sicco, sua testam ferens, viuítque multos dies sine aqua. Pedibus utrinque ternis brachiatur villosis: quorum duo anteriores seu priores brachiis forcipibus bisulcis constant, quibus cibum ori admouet. Crusta dura pro cute vestitur, rubra, nunc cyaneo, nunc cæruleo, nunc fuluo, nunc rubro diluta. Duo illi pedes utrinque, qui brachia subsequuntur, unguibus in extremo oblongis & aduncis vallati sunt. Cirrhos antè quidem duos, rubros, sub oculis (Carabi modo) gerit: oculos instar Astaci elatos, quos porrigit ac contrahit, maculis albis distinctos. In summa, eius superior pars, Cancri refert effigiem, inferior autem turbinis, quam in cochlearum clauiculis inserit: cùm tamen Locustæ caudæ similis sit. Tabellis enim loricatur duris, sed obsequiosis: in quibus utrinque veluti pinnas duas habet. Extremum verò caudæ pinnulis tribus, ut & Cancri, præditum est. Dentes osseos ut Carabus habet, quibus escas comminuit. Cùm autem prædam venatur, totam anteriorem partem suo domicilio exerit, & tunc similis araneis apparet: sed partem capiti & pectori subditam vastiorem quàm Araneus ostendit. Ab ore œsophagus tenuis, ut filum ad stomachum protenditur. Intestina eius bis tantùm reuoluuntur: ac qui in eius stomacho viridis humor spectabatur, is in intestinis apparet candidus. Edulis non est, sed est ipse aliis piscibus gratissimum obsonium, Iulidibus, Channis, Orphis, Percis, & id genus saxatilibus. Quamobrem piscatores cancellos plurimùm appetunt, quos suis cochleis nudatos, ac viuos hamo impositos, suis calamis appendunt, hoc enim modo magnam saxatilium piscium capturam faciunt. Quod Oppianus multis versibus commodè explicat, quos hoc loco producere minimè opus esse videtur. Parua (inquit Galenus) sunt animalia, flauo colore, minimis Cancris similia, {364} quæ nulli comedunt. Horum enim prauum alimentum carnes corrumpit.
Cancer fluuiatilis.
34. Cancros fluuiatiles in Creta plurimos vidimus circa Colocasias, & in Atho Macedoniæ monte, atque adeò in Ciliciæ riuulis qui non longè ab Isso defluunt. In Gallia nullos unquam conspexi: Crudi comedi possunt. Numerosi circa Romam, ligonibus effossa scrobe, vel etiam trubla capiuntur: ac diebus quibus carni interdictum est, baioco (qui noster dimidius est assis) ditioribus diuenduntur, filo appensi ac traiecti (unde Romani Filsas vocant) ne duris forcipibus alter alterius tibias amputet, ac mutuis vulneribus se conficiant. Amphibios esse constat: longius enim ab aqua secedunt: integram tamen hebdomadam, atque interdum mensem extra aquam degunt. Cæterum uterque Cancer tam marinus quàm fluuiatilis eodem cognomento Romæ appellatur Grancio vel Granzo. Uterque, crassitudinem oui gallinacei rarò excedit. Fluuiatiles duriore testa, rotundioréque & crassiore conteguntur, viuidiorésque ac delicatiores sunt quàm marini: Præterea tibiis asperioribus, & brachiis fortioribus ac rugosioribus præditi sunt. Ambobus forcipes sunt multùm crenati: sed marino frons non usquequaque rotundatur: atque in gyrum crenas habet, quibus fluuiatilis caret. Marinus præterea liuidum Loti corticis colorem refert, fluuiatilis ex rufo nigricat. Marino ungues extremam tibiarum articulationem faciunt. Fluuiatiles multas crenas in gyrum circa ungues habent. Proinde etiam marini leues sunt, & longiores tibias habent. Ambo in obliquum feruntur, crusta fragili inclusi, oculísque sunt rigentibus. Fluuiatiles præterea in sexu differentiam habent. Nam fœminæ operculum reflexumsubtus ferunt latiusculum, sub quo oua per æstatem excludunt: maribus contrà angustum est. Hoc autem unumgenerale est in Cancrario & Locustario genere, ut dextrum brachium sit illis sinistro fortibus ac crenatibus. Edules omni tempore anni sunt fluuiatiles Cancri, sed æstate longè meliores, posteaquam durum corticem exuerint. Luna item plena uberiores, silente flaccidi sunt. Ælianus, Cancros fluuiatiles etiam in Nilo reperiri tradit: Cum autem Nilus (inquit) in {366} agros redundat, tum quidem circiter triginta antè diebus longius ab eo in loca eminentiora Aspides unà cùm fœtibus demigrant: quod munus à natura acceperunt, tanti ut fluminis, támque operosi quotannis accessum ac recessum non modò non ignorent, sed ab eius etiam damno cauere sciant. Hoc idem facere norunt Testudines, Cancri & Crocodili. Proinde Castorem Dioscorides Cancris se explere tradit: sed id de fluuialibus intelligi oportere nemini dubium est. Etenim Castor in ripis fluminum versari magis est consuetus. Simeon Sethus, rectè admodum fluuiatiles Paguros vocat, quos pulmonibus ulceratis mederi, sed vesicæ nocere scribit. Auicennas extenuatis valde conferre dicit, hoc est, hecticis, & lenta febre laborantibus: hos enim humidum, leue, ac modicè refrigerans alimentum suggerere affirmat: præsertim (ait Galenus) si in aqua prius decocti magna ex parte salsuginem innatam exuerint. Multa ex cancris fluuiautilibus sumuntur medicamenta, quæ tum à Dioscoride, tum à Galeno recensentur.
Καρκῖνος ποτάμιος Græcis, Cancer fluuiatilis Latinis, Granzo Romanis ac Venetis.
Cancer marinus.
35. Cancer marinus rotundo ac ferè cir {367} cinnato corpore præditus est, anteriori parte crenis diuiso, crustaceo tegmine conuestito: cuius magnitudinem ad Pagurum, Maiam, Astacum & Locustam facilè contuleris. Maiores enim trium aut quatuor digitorum latitudinem non excedunt. Marinorum color certè maribus quidem rubentior, fœminis ex liuido in cyaneum tendit. Mares autem fœminas opprimere videntur, antequam ineant, atque inter se diutissimè dimicant, arietum more. Crura in ventrem reflectunt dum incedunt. Ea verò habent blæsa, utrinque in latere quaterna, & duo brachia forpicata. Hepate rubro constant, gustui dulcissimo, quod Aristoteles mutim nominare videtur: habent porrò intestina multiplicibus cirrhis obsessa: mouentúrque horum partes solidiores albis musculis agentibus, ut in Paguro docebimus. Tanta est marinorum cum fluuiatilibus cancris affinitas, ut utrique simul mixti, vix nisi à perito, discerni possint. Sponte mortuus cancer prorsus abdicandus est, diúque extra aquam viuit. Veneti Granceolum (ad discrimen magni Paguri, quem Granciporrum vocant) nominant. Cancros autem à Paguris eiusdem magnitudinis (cum quibus sæpe ab ichthiopolis permiscentur) ipsa glabritie primùm discernere oportet: Paguri præterea tibias habent hirtas, & brachia grandibus forcipibus vallata, {368} atque in nigrum colorem abeunt: in extremo liuent. Cancri omnino glabri sunt: quorum anterior corporis pars posteriore latior est. Ferrarienses, mares Grancos, fœminas Crancellas vocant, ac seorsim diuendunt. DioscoridesCancros marinos eadem omnia posse quæ fluuiatiles, verùm ad omnia inferiores esse scribit. Cancri marini vel fluuiatiles (inquit Plinius Secundus) in cibo ex iure alliûm viridi cum ficu duplici, maium hydropicum auocant.
36. In Cancrorum marinorum genere, Veneti mazanetas nominant, Molecis similes: quorum alterum marem, alterum fœminam produnt. Mazanetas, fœminas esse volunt, Molecos verò mares, quos mollescere, ac vernationem exuere ferunt: contrà autem Mazanetas putant perenni contegi crusta, & nusquam decidere. Molecos quoque aut molecas aiunt, tum quidem torpescere, cùm cortice exuuntur: quo tempore pasta molliores aliquando sensimus.
Καρκῖνος θαλάττιος Græcis, Cancer Marinus Latinis, Cancres Gallis, Granceol Venetis, Grancio Romanis, Grancella Ferrariensibus.
Pagurus.
37. Pagurum Galli Un Chabre vel Un Crape nominant. Græcia ubique hodie adhuc vulgò Paguri nomine cognoscit. Caue autem ne pro PaguroPagrum dicas. Est enim Pagrus, piscis squamosus superiore libro descriptus, multùm à Paguro diuersus. Pagurum autem hunc Normanni à rubro vel rufo, quem eius testa præ se fert colore, Un Rousseau appellant: alii quòd coctus in pastilli modum pulmentum ferat, Un Tourteau, quasi pastillum dicaat. Massilienses Carbasse & Fagule, Veneti Granciporrum, nomine fortasse composito, quasi CancrumPagurum dicerent. Sunt alii Galli Mediterranei maris incolæ, qui Pagull nomine à Paguro deriuato proferant. Respuit læues tractus, asperas cautes incolit, quas æstus maris in refluxu & reciprocatione siccas relinquit. Pagurus, ubi recessit mare, in arido relictus, ob metum crura contrahit, & torpentis modò immobilis quiescit. Crusta eius nouem in gyrum {369} crenis imbricis modo incisa est. Adolescit in caluæ humanæ magnitudinem, sed non ita orbiculatus euadit: cancris enim proportione respondet. Valida crusta integitur ac læui: crura blæsa, utrinque quatuor habet, villis hirta, ternis articulationibus geniculata, in quibus ungues acuti oblongíque sunt, minimè bifidi. Brachia bisulca parte anteriori binis articulis intercepta, forcipibus crenatis munita, in extremo nigra, quibus quæ constringunt ut edant, etiam dura confringere possunt: nam in eis durities est penè ossea. Quamobrem ichthiopolæ captos Paguros arctè ligatos seruant, ne sibi inuicem crura abscindant. Color viuorum multò viuidior est quam demortuorum. In viuis enim præ nimia rosei exhalatione tergora veluti subnigra apparent. Cæterà cocti (ut aliud omne cancrorum genus) mutant colorem. Caudam sub thorace reflexam habent, unde hos caudarum expertes esse quidam coniiciunt. Branchias utrinque in latere dispositas ostendunt, ut reliquum genus locustarium, sub tergoris crusta, senis ordinibus ad tibiarum radices insertas. Multò latiores sunt quàm longi, ut ex Oceano in pedalem plerunque latitudinem abeant. Quidam mihi visus est in Anglia decem libras pendere. In eius ore tot comperies naturæ secreta, tot adstantes appendices, tot pelliculas, ut coactus incredibile naturæ artificium necesse sit fatearis. Mutim (ea autem est hepar) habet dulcissimam, maxima ex parte subrubram, cum infinitis propè apophysibus, flauis, grandi stomacho adiacentibus. Reliquæ partes internæ musculis albis constant, quibus externæ mouentur. Sethus, Carcini appellatione, Pagurum intellexit, Galenum secutus, Aëtium & Paulum. Salsi succi esse (minus tamen quàm ostracoderma) & ventrem sistere scribit. Inter lautissimos cibos hodie receptus est, quem tamen carnis & coctionis durioris Galenus asseuerat. Sed id (ut iam in Cancris dictum est) de musculis potius quàm de Muti (qua potissimum parte constat) intelligendum esse puto. {370}
Maia.
38. Maiam, ob similitudinem quam cum Araneo habet, vulgus Gallicum Iraigne de mer, quasi Araneum dicat, nominauit. Massilienses ab aculeis infinitis, quibus in tergore more Locustæ horret, & villis quibus undique est circumseptus, Une Squinaude (ad pectinem, ad quem linum attenuatur, allu {371} dentes) vocant. Veneti ac Genuenses à speculis, in Maiarum corticibus eleganter inclusis, Specchio, hoc est speculum dicunt. Alii Granceolas vel Cancreolas: Romanum vulgus Grancitellas. Pelagius est piscis. Non enim ut Pagurus inter saxa, neque in sicco, minúsque temporis extra aquam degit. Hoc autem à Paguro differt, quòd Pagurus parte anteriore latus sit, Maia verò posteriore parte in latitudinem se diffundat, anteriore coarctetur, & angustior fiat, magis est præterea orbiculata quàm Pagurus. Crura quaternis articulis intercepta gerit, alta & exilia, forcipibus imbecillis dentata, quibus prædam ori applicat: corpus illi est tam graue, ut ad incessum ineptissima esse videatur, quamobrem in terra segnissima, in aquis velocissima est. Pedes quoque non habet forpicatos, sed unguibus benè munitos, utroque latere quaternos, quinis articulis interceptos. Cocta eodem modo, quo reliquum crustaceum genus, rubet: sed viua aut liuet, aut virescit, aut rubore phœniceo aspersa est: quam si supinam contempleris, tria parte anteriore breuia specula ab ipsius crustæ tegmine continuata cernes, inter quæ prætenturæ duæ delitescunt. Tibias non habet leues ut Pagurus, sed multa scabritie exasperatas. Maia fœmina, operculum latiusculum habet, sub quo duo foramina membrana occlusa in ipsis posteriorum tibiarum radicibus collocata apparent. Quatuor præterea utrinque semicirculis utitur in natando, à quorum radicibus octoni prodeunt pinnati ramuli, quibus hærent oua in fœtis. Interanea cum Paguro aut Heracleotico Cancro conueniunt: quæ quicunque diligentius speculari cupiet, necesse est eum viuentis Maiæ testam superiorem detegere. Comperiet autem in capite, atque adeò ore ipso dentes extrinsecus duos osseos: in palato autem carunculam qua linguæ vice fungitur: præterea ante dentes bina denticulata ossicula, atque in eius ore cauitatem statim ante gulam, in qua quod rubrum continetur, habet multiplices flexus: eius vuluam esse puto. Ex hac enim oua prodire compertum est. Subsequitur cauitas satis capax, vacua quidem ea, dum ieiunus est piscis, ut vel os alterum, vel eius ventriculum esse dicas: cui etiam dentes adsunt (quemadmodum in Locusta) nume {372} ro quaterni, incisorii, & unus molaris: à quibus gula incipit, in cuius summo epiglottidem manifestè videas. Ea autem ad apophyses meatibus committitur adeò exilibus, ut vix appareant & quemadmodum vulua adimplebat maiorem partem recessuum, sic apophyses ubique per cauitates immittuntur, tenuibus tamen ligamentis adstrictæ, & maximè musculis. nec est aliud intestinum manifestum, quàm illud in quo desinunt apophyses, excrementi scilicet receptaculum. Est autem id teres, cæteris partibus incumbens, ad caudam usque protensum. Sed & vesicam utrinque unam in ipsa aluo robustam, magnam & membranosam cernas: cuius exitus est per ea duo foramina quæ sub operimento latent. Branchias habet utrinque sub testa in lateribus numero senas: quæ certa membrana ab ipso tegumento distinguuntur. Aquam enim in ore acceptam per meatus qui ad radices crurum sunt, egerit. {373}
Μαία Græcis, Maia Latinis, Iraigne de mer Gallis, Squinada Massiliensibus, Specchio Genuensibus, Granticella Romanis. {374}
Heracleoticus Cancer.
39. Complures Heracleoticum Cancrum videntes, Gallum marinum ea tantùm ratione vocant, quòd eius brachia videant in cristæ Galli modum tornata esse. Robustissimam crustam habet ac spissam. Plurimus in Siciliæ litore: quanquam & aliquando ad sacellum Adriani pontis Romæ in foro piscario vulgo diuendatur. Cancrorum genera (inquit Plinius) sunt Carabi, Astaci, Maiæ, Paguri, Heracleotici. Cancrorum (ait Aristoteles) maximum est, quas Maias appellant, & quos Heracleoticos vocant. Qui enim Heracleotici vocantur, crusta quoque firmiore muniuntur, ut Maiæ: & oculos habent paruo distantes interuallo. Sed crura illis breuiora sunt quàm Maiis. Heracleotici itaque cancri dorso non sunt aspero ut Maiæ, nec tam læui quàm Paguri: tamen idem est crustarum color. His tibiæ utrinque sunt quaternæ, brachia duo admodum firma, binis articulis geniculata, forcipibus robustis bisulca, hispida, & bene armata. Horum enim pars superior, elatis crenis vallata est. Cùm autem Heracleas urbes viderem adiacentes litori, unam Ponti, alteram Propontidis, tum quidem facile mihi persuasi ab eis id cancri genus suam desumpsisse nomenclaturam: nisi tu à magnitudine ac robore potius dictum esse putes. {375}
Ἡρακλεωτικὸς καρκῖνος Græcis, Heracleoticus Cancer Latinis, vulgo Italo Gallo de mare. {376}
Paruus Carcinus.
40. Paruum Carcinum aut Cancellum Græci μικρὸν καρκῖνον vocarunt, Romæ Grancettum. Nam admodum exiguus inter pisciculos reperitur, pedes extimos latiusculos habet, quibus ad natandum ceu pinnulis aut remis utitur. Massilienses Grittam genuina voce nominant. Veneti ac Ferrarienses Mazenetam. Differt à Cancro marino nouissimis tantum pedibus, quos habet latos, in quibus ungues anterioribus similes esse constat.
41. Pisciculos alios carcinis aliquo pacto similes Romani rustici frequenter cum Telinis & Conchulis (quas Gongilas vocant) diuendunt: qui tamen Carcinis multò maiores sunt: supini albicant, proni autem subcinericii sunt, punctísque frequentibus ac candidis in tergore variantur, Ophitæ modo. Nouissimos pedes in extremo latos habet, Cancellorum modo, quorum magnitudo pollice operiri potest: tamen viuaces admodum sunt. Eos quoties nautæ reperiunt, crudos edunt cum pane: sed Romæ coquuntur: gratiores tamen sunt crudi, nisi horum copia aluum conturbaret, ac plus æquo cieret. Genus istud nunquam grandescit. Quinos habet pedes, crassiores, forpicatos, crenatos ac robustissimos, in quibus bina numerantur crura. Singulares digiti quaternis constant articulationibus, nisi quis omnes complectatur: tunc enim sex comperiet. Caudæ id quoque rudimenti in eis est, quod omni Cancrario generi, eodémque modo subtus reflectitur.
De testa duriore contectis. Cap. v.
42. Testaceis duris, quæ Græci ὀστρακόδερμα vocarunt, substantia intus est carnea ac mollis: foris autem lapidea, quales sunt conchæ & ostrea. Quo in genere turbinatos exangues connumeramus, quos {377} στρομϐοειδεῖς vocant, ut etiam biualuios & uniualuios, Græci διθύροις καὶ μονοθύροις vocant. Uniualuii autem singulari testa continentur, biualuii clausiles & reseratiles sunt, cuiusmodi sunt qui parte altera ligata, altera soluta constant, ut & concludi possint & aperiri. Est & in horum piscium exterioris testæ artificio magna varietas: commune tamen omnibus, ut eorum testa intus æqualis læuísque sit: crassitudine quoque differunt, ac tenuitate, tum totius, tum etiam partis. Aliis enim labra tenuia, aliis crassa. Nonnulli pectinatim diuisi, striatíue sunt, alii læues, alii scabri: Alii quum binis quidem conclusi sint valuulis, utroque tamen latere conuexam habent formam. Testacea omnia aut immobilia sunt, aut parum omnino motus adepta: quæ autem mobilia sunt, ea plures partes habent, quàm immobilia: quanquam utraque paucis constent partibus. Mouentur parte dextra, non ad clauiculam, sed in aduersum: cui generi peculiare est, ut testæ ea pars, quæ à capite remotissima habetur, in anfractum retorqueatur. Suum autem operculum omnia testacea iam ab ortu naturæ ostendunt: est autem hoc, crusta quædam prætenuis ac congenita qua concluditur eorum caro, atque ab iniuriis externis vindicatur. Omnia vel hoc argumento olfactu gustúque prædita esse constat, quòd eminus accedant ad eas escas, quarum odorem persenserint, quarúmque sapore plurimùm oblectantur. Quinetiam testatis omnibus nescio quid inesse videas, ut & crustatis, quòd cordis illis sit loco: sed id eminus latet. Est autem in media carne disquirendum, aut inter partes quæ cibum recipiunt, & quæ excrementum emittunt, si fixa degunt: aut inter partem dextram & sinistram, siquidem incedant. Uniuersum autem testatorum genus, plantæ simile respectu gradientium animalium est: in quo sexus discrimen nullum omnino perspicuum est. Unum saltem ex his genus cochlearum coire perspicuum est: sed an ortus earum per coitum sit, nécne, nondum satis exploratum habetur. In summa fatendum totum hoc animalium genus inter animalia & plantas ambiguum esse, & velut in ambobus constitutum generibus. Nam ut planta sexu maris & fœminæ caret, nec in altero generat, ut animal: nullum ex se fructum affert modo plantæ: {378} sed consistunt & generantur ex terrena & humida quadam concretione, celeríque incremento augentur. Quæ testa intecta sunt, tunc optima, cùm grauida. Sed quanquam testa intecta grauida dicimus, tamen nullum eorum vel coitum vel partum videmus: verno tamen tempore atque autumno ouorum quædam rudimenta habere cernuntur, quo tempore cibis gratiora sunt ac delicatiora. Caro non æquè omnium esculenta est: & excrementum (quod papauer vocant) quibusdam cibo idoneum, aliis multò minus. Omnia salsum continent succum: quo aluum quidem irritant, sed ægrius (inquit Galenus) ob id concoquuntur.
Nautilus.
43. Nautilum vulgus Neapolitanum Muscardinum & Muscarolum nominat: quod etiam nomen Osmylo commune est. Eius concha tribus fragmentis constare videtur: quorum latera utrinque ceu carinæ iuncta apparent, ea utplurimùm magnitudine, quam ambæ manus amplecti possunt: latitudine autem quantum pollex cum indice comprehendat. Omnes autem non excedunt crassitudinem membranæ pergamenæ, striísque in oblongum ductis ad oras crenis laciniatæ sunt, in formam rotundam abeuntes. Foramen autem, per quod Nautilus alitur atque exit de concha, magnum est. Ea fragilis est, lactei coloris, lucida, admodum polita, omnino nauis rotundæ effigiem referens. Nauigat enim per maris summa, elatus de imo gurgite, effértque se testa inuersa, ut facilius ascendere possit, & inani scapha enauiget, atque ubi inde emersit, tum concham inuertit. Cæterum Nautili brachiis interiacet membranula, qualis est inter planipedum digitos: sed hæc magis est tenuis, in telæ aranei modum, robusta tamen, qua etiam aura inspirante velificat. Cirrhis, quos utrinque multos habet, pro gubernaculis utitur, atque ubi metuit, tum concham protinus marino humore oppletam {379} demergit. De generatione, incrementóque huius piscis nihil adhuc exploratum habuit Aristoteles: non autumat tamen hunc ex coitu gigni, sed ut cæteras conchas prouenire: neque verò an concha solutus viuere possit Nautilus, certum adhuc habuit. Cæterum psittaci rostrum habet, suísque cirrhis Polypi modo graditur, atque eodem modo acetabulis sorbet.
44. Mutianus prodit in Propontide Concham sibi visam esse Acatii modo carinatam, inflexa puppe, prora rostrata. In hac condi Nauplium animal Sepiæ simile, ludendi societate sola, duobus hoc fieri generibus. Tranquillo enim vectorem demissis palmulis ferire ut remis: si verò flatus inuitent, easdem in usum gubernari, porrigi, pandíque, concharum sinus auræ. Huius voluptatem esse ut ferat, illius ut regat: simúlque eandem descendere incluso sinu, fluctu hausto territam visu forte tristi. {380}
Nautilus alter.
45. Secundam Nautilis conchæ speciem ab Aristotele traditam esse hanc puto, quam nostri artifices in magno pretio ad vasa ditioribus abacis accommoda conficienda habere solent. Porcellanam ob id vocant, quòd Muricis conchæ (de qua in Buccino disseremus) formam habeat. Eam enim etiam Porcellanam nominant, ex qua antiquis vasa quæ murrhina dicebantur, fieri solebant: id enim mihi coniicere per vos licebit: quanquam alii à myrrhæ (quam Græci σμύρναν vocant) fragrantia dicta fuisse putent. Murrhinum igitur Nautilum hunc dicere poterimus. Huius amplitudo cum superiore conuenit, sed paulò magis est crassus: prior præterea pectunculorum more striatus est: hic omnino glaber, parte interna infinita habens interstitia: undecunque nitidius, ac mira colorum varietate splendens: subinde circumagentibus se in purpuram candorémque maculis, cuius effigiem proximè cernes. {382}
Nautilus alter, vulgo Gallico Coquille de pourcelene, ou grosse coquille de Nacre de perle. {383}
Tertia Nautili species ab Aristotele prodita. {384}
Echinus.
46. Echinum, Gallicum vulgus à similitudine tegminis castaneæ, vocauit Chastaigne de mer, quódque Erinacei terrestris modo in orbem conglobatus & contractus, undique aculeis circumualletur, Erinaceus etiam dictus est: quod nomen imitati quidam Oceani incolæ Herisson de mer appellarunt: Massilienses à dulcedine saporis, Dulcinum Un Doussin, eúmque qui magis est albus ac pelagius, addito cognomento, Doussin rascas nominarunt. Genuenses Zinzin, Itali Riccio marino. Nomen antiquum retinet in Græcia. Verum Echinorum species descripturus, Aristotelicam secutus authoritatem, ab iis qui sunt edendo, inchoandum esse putaui. Nam nigri, minuti, spinis longis & calycibus exiguis præditi, nullius sunt ponderis in popinis: de quibus singulatim est dicendum.
Echinometra.
47. Genera Echinorum plura sunt (inquit Aristoteles) quarto de historia animalium. Primum quod cibo idoneum est: in quo quæ oua appellant, magna esculentáque semper consistunt, tum in maiore, tum in minore corpore. Nam nouelli adhuc, paruíque plurimis constant, & maximè pleniluniis, diebúsque tepidis redduntur pleniores. Secundum ac tertium Spatagi & Brissi, quæ genera pelagia sunt, raráque inuentu. Adhæc quæ Echinometra appellatur, magnitudine omnes superat. Idem quarto de natura animalium, Circa Toronem (inquit) echini nascuntur candidi, & testa & spina, & ouo augeri forma productiore quàm cæteri soliti. Spina iis parua, nec rigida, sed obtusa. Hactenus ille. Plinius autem 31. libro: Ex his (inquit) Echinometræ appellantur, quorum spinæ {385} longissimæ, calyces minimi. Ego verò Aristotelis sententiam secutus, Echinometras cæteros echinos calycis magnitudine superare asseuero, minimísque aculeis esse præditos, breuibus & obtusis interceptos spiculis, colore ad extrema albicantibus, ad radices liuentibus, & ex purpureo nitentibus. Horum autem testa cinerea est, pugni aut oui anserini magnitudine, rapi modo in vastitatem extuberans: ut quò antiquiores euadant, eò maiores reddantur, parte prona planæ, supina autem rotundæ. Pelagiæ magis sunt Echinometræ. Quòd autem reliquis maiores sunt, ideo cæteris anteponuntur. Longuriis longioribus nautæ multò egent magis, quàm in aliis echinis: Siquidem Echinometræ altiori gurgite merguntur: quas in insulis maris Ægei tanta crassitudine profecisse contemplatus sum, ut ad crassitudinem binorum pugnorum extuberauisse viderim: rariusculè quàm alii echini capi consueuerunt, sed quò maiores sunt, eò delicatiores existimantur.
De aliis Echinis edulibus.
48. Ab Echinometris, qui echini sunt edules, maiores quidem aculeos habent: crassitie autem minores sunt, víxque grandis gallinæ ouum magnitudine excedunt. Diuersa in his colorum varietas, & mutatio multiplex. Alii enim omnino nigri, alii albi, quidam vitrei, alii ruffi, aut flaui, alii gemmarum nitore conspiciuntur: quidam sunt cyanei, alii purpura splendent, subinde circumagentibus se igniculis micantibus ad aculeos, scintillæ modo. Hos autem piscatores venantur hoc pacto: Manum ferream conto longiore alligant, vel tridentem, cuius incurui sint dentes. Hanc manum Echinis submouent, ut eos ab imo in sublime attollant, qui suis promuscidibus sese ita stabiliunt, ut plerunque piscatores testam prius atterant, quàm inde integros diuellere possint. Semper autem crudi eduntur: ouis quæ eius testæ inhærent, in modum stellæ radiantibus, ac quinque ordinibus distinctis, di {386} gito vel pane attritis atque diuulsis, ut liberius absorberi possint, emundata aqua ac stercoribus, quibus (ut ostrea) interdum scatet. Ea autem oua gustui dulcia sentiuntur, ceu Ricini pulpa, quibusdam echinis pallida, aliis flaua, aliis autem rubentia. Quòd autem ad eorum anatomicam descriptionem attinet: sciendum est edules echinos in orbem conglobatos, ac spiculorum serie armatos esse. Os parte prona, in medio corpore terram versus inclinatum habere: in cuius ambitu quina ossicula bene disposita dentium officio funguntur: prona autem parte plani sunt, breuissimósque aculeos ac promuscides numerosas habent. Supina rotundiorem ostendunt testam perforatam, in qua quidam est meatus ad excrementi exitum: quod, ut muribus, cylindreum est, lapidosum ac terreum, quibusdam veluti spiculis intertextum. Promuscides autem Echinorum edulium linguis Cicadarum vel muscarum similes sunt, stellarum & pudendorum marinorum modo, eásque tam crebras habent, ut dinumerari nequeant, quibus undique circumsepti adhærescunt: extrorsum autem non apparent: concidunt enim in seipsos contracti. Spinis constant paulò quàm Echinometræ longioribus.
De minori Echino.
49. Genus Echinorum aliud est (inquit Aristoteles) minutum, pelagium, spinis grandibus, longis, prædurísque modo penè lapidis, gigni in alto gurgite solitum, quo nonnulli ad distillationes urinæ utuntur. Vntiqus tum Italicum, tum Gallicum, atque etiam Græcum Un Iudæo vocat, quòd perpetuò nigrescat, sordescat, & gustus ingrati percipiatur. Passim reperitur: quod aliter Brissis & Spatagis euenit ex philosophi sententia. Hic porrò minimus Echinus reliqua genera spinarum longitudine superat: neque colorem ut illa varium habet: testam iuglande maiorem non promit, éstque reliquis omnibus viuidior. Nam si supinum ponas, mox suas spinas deprimit, & se in pronam partem con {387} uertit. Plures habet quàm alii proboscides: idcirco citius repit, firmiúsque hæret. Oua non fert ut alii, sed sanguineum quiddam nigrum saniei simile, quo manus cruentat atque inficit. Dentes itidem in verticilli modum habet quinos, circulari ordine dispositos, ut & cæteri, quibus algas, saxa, & conchyliorum testas arrodit. In interna eius parte multos neruos annexos cernas: ex quo indigenæ coaceruatam dentium congeriem ita cum neruis exiccari sinunt, ut annuli vice ad signandum panem utantur: refert enim quinquefolium, vel quidpiam simile affabrè delineatum. Ventrem in quinque partes distinctum habent, perinde acsi plures illis ventres essent membrana quadam obducti. Ab oris autem verticillo ventres illi testæ quoque appensi ad foramen excrementi coëunt, sed disiuncti sunt, & quasi interuentu liminum discriminantur. Totidem promuscides habent Echini, quot in testis foraminulis pertusi apparent: sunt enim ultra sex millia in quolibet echino.
50. Echinum vidimus in rubri maris litore, inter fontes amaros, & urbem quam vocant el Tor, prona parte planum, superiore gibbum, semipedem latum, minus quàm alii rotundum, paucioribúsque, ac minus frequentibus aculeis aut spiculis præditum: cuius os in terram conuersum esset, super quo excrementorum exitus appareret.
51. Cæterum, ut de omnibus echinis rursus in genere dicamus, multis verbis ius echinorum Galenus, Paulus, Aëtius & Plinius Secundus commendant: quo vocabulo aquam internam esse intelligendam puto: nam nisi recentes & crudi non sunt edendo. Manducandus est echinus (inquit Plinius medicus), ex interuallo phreneticis & epilepticis. Aptus est stomacho, & urinam mouet. Melancholicorum quoque cibus est idoneus. Dioscorides autem scribit, iis, quibus atra bilis stomachum infestare solet, pisces in aquis petrosis degentes, & erinaceos recentes conuenire. Echini marini (inquit Aëtius) ex vino mulso & garo præsumpti ventrem leuiter subducunt. Referuntur autem inter edulia modici alimenti. Cibos auersantibus appetentiam excitant, vesicam expurgant, urinam la {388} xant: quod & Galenus libro de attenuante victu, & item Dioscorides confirmant. Frustrà traditum est Echinos sæuitiam maris præsagire. Nam quum tam multis proboscidibus muniti sint, à fluctu minimè volutari possunt: neque spinas (ut creditum est) atterunt. Echini cum spinis suis contusi, calculos sanant. Modiis singulis hemina bibitur, donec prosit, & aliàs in cibis ad hoc proficiunt. Totum Echini corpus ustum, cinerem facit extergentis digerentísque facultatis: quo nonnulli ad excrescentem in ulceribus carnem, & ad serdida ulcera vtuntur.
Stellæ marinæ edules.
52. Stellarum forma (inquit Aristoteles) iis quæ pinguntur similis est: paruam admodum carnem intus habent: extra autem sunt callo duriore. De iis autem hîc agimus, quarum caro brachiis inclusa rubra vel lutea edulis est: quarum permultas in litore Epiri tantæ magnitudinis cepimus, ut sesquipedem latæ essent, & ad trium digitorum latitudinem earum brachia extenderentur, neque grandi galero integi possent. Crudis stellis non idem omnibus color inest: aliæ enim cæsio colore præditæ sunt, aliæ cinereo, aliæ autem alterius sunt coloris: quæ quidem supramodum leui contactu confringuntur. Sed si coquantur, abeunt in calli duritiem, & rubræ euadunt. Proinde Stellas natura iisdem armaturis, hoc est, promuscidibus, muniuit, quibus Pudendum & Erinaceum. Quòd si à quoquam extra aquam obseruentur, omnino immobiles apparebunt. Sed si eas quispiam in aquam immergat, & supinas instrauerit, tunc promuscides acetabula in extremo plusquam quinque millia exerere cernet, atque in pronam partem moueri. Os etiam versus terram ut Echini habent, in medio radiorum situm: & quanquam in gyrum quinque dentes ostendant, tamen conchyliorum genera cum suis testis, Telinas, Chamas, Conchulas, Mytulos integros deuorant. Vagantur in mari ut Polypi, {389} brachia diducendo, nunc antè gradiendo, nunc in orbem conuoluendo, & suctu acetabulorum, echini modo, lapidibus adhærent. Sensu tactus eas non vacare comperiet, qui manum ferream conto infixam ad eas attollendas immerserit. Ab hac enim contactas plenius moueri & fugam tentare experietur. Superiori radiorum parte, id est, supina septenos spiculorum obtusorum ordines in unoquoque brachio habent, in longitudine autem duos & viginti, quo fit ut tota parte supina horreant, & quinque cirrhis stellæ modo radientur: conchásque semel aggressæ, exugunt. Oppianus,
Sic struit insidias testis, sic subdola fraudesStella marina parat: sed nullo adiuta lapilloNititur, & pedibus scabris disiungit hiantes.
Stella marina edulis. {390}
Aliæ Stellæ non edules.
53. Sunt & alia multa Stellarum genera: quarum nonnullas vidimus in brachia duodecim extendi, aliàs in quatuor tantum. Sunt quædam quibus tantum tria sunt, aliis autem sena, nonnullis etiam octona: sed hæc omnia deiectamenta marina sunt. In multis præterea cirrhos teretes esse & oblongos conspicies, in quibus melius formam Solis, qua pingitur, assequi putaueris, quàm Stellæ. Aliis brachia videntur quadrangula, aliis admodum plana: quarum omnium iam octo species seorsim obseruaui. Caue autem ne vocum affinitate decipiaris: est enim piscis nomine Stellæ vulgò à Romanis vocatus, Lopidæ similis de genere Anthiarum: de quo iam superius egimus, nullo pacto ad exangues has stellas accedens. Quamobrem hoc etiam te diligenter animaduertere cupio. {391}
Stella Solis potius effigiem referens, non edulis. {392}
De testa duriore contectis, biualuiis, ostreis, in vado solutis maioribus & minoribus, & aliis scopulis infixis. Cap. vi.
54. In testatorum exanguium numero biualues censentur, quibus interna pars carnea est, nihil durum habens, foris autem solida, quales sunt conchæ, ostrea, & id genus, gemina testa conclusa. Biualues igitur conchæ, altera ligata, altera soluta constant: &, ut concludi possint & aperiri, alia binis quidem conclusa valuulis sunt: verùm utroque latere connexis, ut sunt ungues, quos etiam digitos vocant. Plinius, In concharum generibus magna (inquit) ludentis naturæ est varietas, tot colorum differentias, tot figuras planas, concauas, longas, lunatas, dimidio orbe cæsas, in orbem circumactas, in dorsum elatas, læues, rugatas, denticulatas, striatas, vertice muricatim intortas, margine in mucronem emissas, foris effusas, intus replicatas, iam distinctione virgulatas, crinitas, crispas, canaliculatim, pectinatim, imbricatim nudatas, cancellatim reticulatas, in obliquum, in rectum expansas, densatas, porrectas, sinuatas, breui modo ligatas, toto latere connexas, ad plausum aptas, atque ad buccinam recuruas cernes.
De testa duriore contectis uniualuiis. Cap. vii.
Lepas.
55. Uniualuium etsi unicam tantùm videam Lepadem ab authoribus descriptam, tamen silentio prætereundam non duxi, eam quidem, quam ego in alieno ab hoc mari obseruaui. Lepas hæc, siue Patella Gallicum nomen habet apud Deppam, apud quos vulgus Berdinum vocat: Alibi œul de Bouc, id est, hirci oculum. Massilienses Lepada, Vulgus Græcum Petaglida, Venetum Pentalene & Petalide nominat. {393} Multis in urbibus ad mare sitis solent in magna quantitate videri, in Mediterraneis raró. Nam cùm ad oras Oceani Armoricorum vulgus cautes harum admodum feraces in litore videat, pueri indigenarum incuruum ferrum dextra tenentes incautis supponunt, ut in canistrum, quod sinistra ferunt, melius deturbent. Nam si Lepadem tetigerint, ea illico saxum tam arctè complectitur, ut inde amplius diuelli non possit. Cùm autem tantum legerint, quantum ferre possunt, tum illi ad vicinos pagos atque urbes circumferunt. Singulari testa, eáque læui continentur Lepades, saxóque hærentes in dorsum extuberant. Et quanuis saxis adhærendo viuant, tamen cochlearum more serpere possunt: eáque quandoque relicta in pastum feruntur, & aliò transeunt. Magnitudo patellæ tanta est, quanta extrema oui putaminis pars abscissa esse potest. Color testarum liuet, vel cinereus est. Cæterum Lepas cornua ut limax exerit, & os & caput habet huic persimile. In imo præterea gerit: quod ouum vel papauer vocatur. Excrementem quoque ab ea parte excernit, quæ capiti aduersa est. Carnem habet duram & concoctu difficilem, an paucíque succi. Elixæ Lepades condimento redduntur gratiores. His etiam quodammodo similes sunt quas (nam congeneres esse videntur) Athenæus φoλάδας vocat: eas ait nutrire quidem plurimùm, sed virus olere, prauíque succi esse.
Ἀεπὰς Græcis, Patella Latinis, Œul de Bouc Gallis, Lepada Massiliensibus, Berdin Deppanis, Pantalena Venetis, Petaglida vulgo Græco. {394}
Patella maris rubri.
56. Rubri maris patella, cautibus ut cæteræ adhærescit: sed præter has tabellis (quas in tergore gerit) corneis numero octonis, transuersis loricæ modo contegitur, atque undecunque cartilagine obsepta est, multis spinulis horrida, iis persimilibus quæ in stellis marinis visuntur, sesquidigitum lata est, ternos verò longa. Difficile à suo scopulo vulgaris Patellæ nostræ modo aufertur. Eius caro rubri limacis colorem ac naturam habet: estúrque cocta ut Patella vulgaris.
Patella maior.
57. Maioris patellæ concha aurificum officinas illustres reddit, apud quos maximi fieri solet, quam pellucidam ac perpolitam in tenues laminas dissecant, ut inde elegantissima vasa incrustent. Uniualuia est, ac quadruplo cæteris maior, magísque in latitudinem se effundit: quinque autem habet foramina, per quæ aquam admittit atque expellit: unde hanc Aristoteli Aporrhaim vocatam fuisse suspicor. Eam enim more Lepadum saxis adhærere scribit. Natices (inquit quarto de historia) saxis adhærescunt more Patellarum & Aporrhaidum. Theodorus muricem interpretatus est. {395}
Altera Patella maior.
De Balano, seu Glande marina.
58. Balanos in genere testatorum annumerauit Aristoteles. Nascuntur ut Thytya, circa rimas, ca {396} uernásque saxorum, quibus multùm adhærent, immobilésque sunt, testa læui contecti. Vulgus Græcum Calognones vocat. Veneti (apud quos frequentes sunt) Moussolos, dum fortasse mytulos dicere student: sunt enim his satis similes. Porrò quercinæ glandis formam habent, unde & Balani & glandes Græcis ac Latinis dicti. Sunt qui Spondylos Latinis vocari putent. Plinius verò ad diuersa animalia utrunque nomen transfert. Columella inter Concharum genera annumerat. Paulus concharum genus Condylos scribit, quos tu fortasse Spondylos dixeris. Athenæus, A locis, inquit, sortiti sunt discrimina Balani: quandoquidem in Ægypto optimi gignuntur, & suauissimi, tenelli, oríque ac ventriculo grati: qui & succum & alimentum præstant copiosum. Decoctum eorum (ut prodit Xenocrates) aluum ciet: qui verò saxis non adhærescunt, acres sunt ac medicamentosi, magísque aluum perturbant: atque urinam minus concitant. Galenus eos in cibo præcipuè commendat, qui eo loci proueniunt, ubi aquæ marinæ admiscetur fluuiatilis, saxísque adhærent: ii nanque (inquit) dulces & habiliores, pleniorésque, copiosum præbent succum, quo & abundè nutriunt, aluúmque permouent, ori ac stomacho pergrati, teneriorémque habent carnem, & urinam cient. alim.
Mytulus.
59. Ad Græcorum antiquorum Balanum, recentiorúmque Calagnonem, ac Venetorum Mussolum plurimum accedit Mytulus qui & Musculus, Oceano frequentissimus, Vulgo Gallico Moule. Parcius in Adriatico capitur, Venetis Conchola nominatur, Romam rarissimè adfertur. Mitylenenses Midia vocant. Clusiles & reseratiles habet testas, intus ac foris læues: labra tenuia, corpus oblongum, altera parte latum, altera turbinatum. Connectuntur Musculi inter se, fauisicant & aceruantur Muricum modo. Nascuntur more cæparum, ut minores subinde oriantur iuxta veris initium, algosis & arenosis locis degunt. Falluntur autem qui duo marinorum Mytulorum genera constituunt: eorum nempe alterum fluuiatile est. Nam μὺς vel μύαξ, omnium Græcorum consensu, idem cum Mytulo & Myaco vel musculo Latinorum est. Marinus autem villos habet extrorsum more pinnæ, ab ea parte testæ qua scopulis hæret, per quos alimentum exugit, atque arenulas & marina deiectamenta attrahit. Hinc fit ut qui musculi locis arenosis crescunt, aut inter testas figlinas gignuntur, deteriores euadant: qui verò algosis tractibus nutriuntur, meliores ac multò gratiores sint, ubi multa dulcis aqua marinæ permiscetur. Mytuli cancrum pinnæ modo in concha nutriunt, orbicularem, paruum, suis sic membris absolutum, ut & incedat, & alatur, & oua excludat, grandi lente multò maiora ac crassiora. Humi accubant Mytuli, cùm tamen Glandes siue Mussoli adhærendo pendeant. Galenus undecimode medicamentorum facultatibus, capite de Vipera, Mytulorum vires exponit: Dioscorides Ponticos laudat. Plinius Mytulorum iusculum aluum & vesicam exinanire tradit, interanea distringere, omnia adaperire, renes purgare, sanguinem adipémque minuere. {398} Utilissimum hydropicis medicamentum, mulierum purgationibus, morbo regio atque articulari, idem fellis, pulmonis, iocineris, splenísque vitiis ac rheumatismis prodesse ait: fauces tamen vexare, vocésque obtundere: sed & ulcera quæ serpunt, item carcinomata persanare. Caueto autem ne pro mytulo, murem marinum (qui Græcis μῦς θαλάττιος dicitur) accipias. Est enim piscis mediocris magnitudinis, Cretensibus familiaris, inter sanguine præditos connumerandus.
Μύαξ Græcis, Mytulus Latinis, Moules Gallis, Midia vulgo Græcorum, Conchole Venetis.
Mitulus fluviatilis.
60. Fluuiatiles Mytulos Insubres Squiozole vocant, Marinis alioqui similes, nisi magnitudine differrent, & subrecti apparerent, atque humi pinnæ modo infigerentur. Sedem non mutant. Grandi hiatu suas testas pandunt, quas reseratiles clusilésque habent, tenues, intus glabras, pictorum coloribus accommodatissimas. Gustus ingrati percipiuntur, ex quo μύες κυνώδους ab Athenæo vocari putantur, acsi Mytulos caninos dicat. Gallis Moules d’estuc dici consueuerunt.
Pinna et Perna.
61. Pinnarum alteram minorem, alteram autem maiorem agnoscimus. Minor bonitate præstat: {399} Concharum generis sunt. Utraque duabus grandibus patulis conchis constat. Vulgarem nomenclaturam in Græcia retinent, antiquæ ferè persimilem: quæ quòd byssum, vel sericum lanæ consimilem gerunt, Genuensibus pinnæ lanæ appellantur, Massiliensibus Nacre, Venetis Asturæ. Sed & multa quoque conchylia eodem hoc nomine appellare solent. Rarò Venetiis conspiciuntur, Romæ multò rarius, nunquam Lutetiæ: cùm tamen alibi nautæ lintres plenos in forum piscarium (urbium Græcarum potissimùm) aduehant ac diuendant. Ambæ testæ intus argentea tersitudi ne resplendent: minor foris magis albicat, intus autem ad cæruleum accedit. Cæterum qui pinnam nunquam viderit, Mytulum pedem longum & semipedem latum sibi confingat oportet. Pinna enim eodem circino quo Mytulus (quam Moulam vocamus) tornata est: atque eiusdem coloris testam habet. Minor itaque mollibus in gyrum spiculis obtusis hirta est, valuásque continuo cardine toto latere annexas claudit ac reserat, qua inquam parte planior esse constat. Qua autem parte sese in latum expandit, eadem byssum, id est laneum villum (mytuli modo) continet: quem ternis digitis longiorem exerit. Est autem veluti capillamentum quoddam coaceruatum, prædurum, ac nigrum, quod lapillis affigitur, limúmque ac spurcitias inde ad stomachum attrahit. Nam cùm Pinna longa sit, & subrecta stet, turbinatiorem partem suffixam habet: latiorem autem sursum ex aqua attollit, præcipuámque internæ partis humo propinquiorem ostendit. Nam & maior Pinnæ capacitas in sublime attollitur: in qua etiam plerunque tres pinnoteres videas, aliquando duas, ut plurimùm unam. Frustrà creditum est Pinnam pisciculis ali, morsúque à Pinnophylace admoneri, concludere conchas, & intus pisces exanimari. Quod siquidem verum esset, oporteret omnibus intus inesse Pinnophylacem, sed decem aperies, antequam unum Pinnophylacem comitem reperias. Cùm itaque iis, quas dixi, rebus nutriatur, indigenæ quoties Pinnas incoquunt, stomachum inde auferunt, quod non quidem in crudis, sed iam coctis Corcyrenses efficiunt: multis nanque modis edi possunt. Sunt enim qui in {400} testa modico pipere & butyro addito suppositis prunis incoquant, quem ego modum meliorem esse puto. Eæ nanque, quæ ex iure incoquuntur, gustui non ita placent. Pinna rarò semipedalem excedit longitudinem. Neruos habet, quos nonnulli (ut Plinius in Perna) sphondylos vocant, quibus utraque valua soluitur ac contrahitur. Genus hoc Venetiis non visitur: tamen in Propontide latera eius sinus, qui Nicomediam fertur, quà terram pertingunt, pinnarum frequentia crispa apparent.
Perna seu maior Pinna.
62. Maior Pinna pelagia est, rugis profundis caret: duriore crusta contegitur, bipedalis sæpissimè inuenitur: pinnophylacem ut minor alit: uliginoso ac palustri tractu nascitur, profundiore gurgite immergitur: multùm ingrati saporis. Stant Pinnæ velut suillo crure longo in arena defixæ, hiantésque pedali non minus spatio: intus illis pro spondylo grandis caro est: ambæ cùm subrectæ in terram defixæ sunt, pabulum per eas setas (quas Aristoteles byssum vocat) alliciunt. Sua sede non dimouentur quin pereant: nisi iterum eodem statu, humi defigantur. Nam cùm eis natura hæc insit, ut rectas stare, & per villos arenulam attrahere necesse sit, iacentes viuere non possunt. Cuspidata valuarum pars quinque digitorum profunditate humi defixa, reliquum corpus erectarium in sublime sustinet: non quòd radices ibi habeat: nam undique continua est, nullo foramine hiulca, nec in rimam aliquam dehiscens. Pars autem quæ à terra eminet, in latitudinem protensa est, atque in superficie rotundatur: quemadmodum si ab utroque latere semicircularem lineam secueris, reliquum triangulum, ab ima parte in acutum tendentem efficies. Labra sunt illis in gyrum tenuia, duabus grandibus patula conchis, intus pellucidis, foris scabris. Aristoteles quinto de historia, tradit hanc custodem aliquem continere, multísque accidere, ut plures secum etiam tales comites habeant. Theophrastus libello de gemmis non quidem Pinnam margaritas proferre ait, sed concham aliam Pinnæ similem. Libro item secundo capite 24. de Pinnophylace & pinna: Et animata (inquit) quædam non nisi in animalibus possunt creari, ceu quæ in conchis nascuntur. Verùm eorum obscura est origo. Porrò vel in animalium genere permulta eiusmodi facere natura videtur, ut aliis alia ad generationem salutémue utilia sint. Paulò pòst, Neque enim vita fortasse conchis possit seruari, nisi opera Cancri. Oppianus, {402}
Muscosos inter scopulos, cautésque profundasPinna colit: duro tegitur sub tegmine testæ.
63. Paulò pòst de Pinnophylace,
Communémque domum, simul & communia tectaCancer habet: Pinnam pascit, pinnámque tuetur:Hinc Pinnæ custos fertur cognomine Graio.
Margaritiferæ conchæ.
64. Athenæus author est, Concham apud Indos Berberim & Berberion, Androsthenis testimonio, ab indigenis vocari, ex qua margaritæ vellantur. Cuius forma Pectunculo similis est, sed neque striata est ut Pectunculus, neque ita aspera, unicámque tantùm auriculam habet. Chares Mitylenæus similem ostreæ concham esse prodit, sed oblongam & crassam, carne intus ampla & odorata. Plinius secundus Cochlearum margaritiferarum genera multa esse tradit: Cuius notæ sunt Pentadactyli, Melicembates, Echinophoræ, & permultæ aliæ. In summa, dubium non est multas conchas Margaritiferas esse, multò quidem magis, quàm vulgares nostras ostreas ac Mytulos, qui quum his etiam abundent, eò minus mirandum est, etiam minimas exterarum nationum conchas longè ditioribus margaritis refertas esse: id enim de quibusdam conchis, quod de nonnullis fluminibus auriferis dicere possumus.
Tellinæ minores, quæ basilicæ et regiæ.
65. Concharum omnium minima Tellina Venetis, Romanis Tellina regia, Gallis Flion vocatur. {403} Hanc non agnoscit Lutetia: Rarò etiam à Massiliensibus visitur: Lesbi incolæ Chinades vocant. Rustici Romani in saccis per urbem Tellinas circunferunt, quas modiolis diuendunt. Cùm enim exiguo corpore constent, nec facilè aperiantur, gustuíque gratæ sint, mirum in modum ob id expeti, bellariorúmque loco assumi solent: quarum tenuiores atque exiliores, basilicas, hoc est, regias appellant. Ichthiopolæ Veneti aqua marina demersas in lagunculis adseruant. Anconitani Calcinellos nominare malunt, idque ad discrimen alterius conchæ quæ ab iis Chalcene appellatur. Cæterum læuis est Tellinarum testa, candida, nequaquam striata, crenulis tenuissimis denticulata, in longitudinem diffusa & angusta, mediocriter fortis, & quodammodo teres: locis arenosis & litoribus frequenti fluctuum impetu agitatis reperiri, ac cum cæteris sui generis de saporis principatu contendere solet. Dioscorides, Galenus ac PaulusTellinarum decoctum, læuem ac lubricam aluum facere prodiderunt. Est autem earum caro mollior, quàm reliquarum conchularum. Harum quæ paulò plus extra aquam manserunt, testas pandere, hiantésque arenulas excipere solent, de quibus Romani meritò plurimùm conqueruntur. Quamobrem multò meliores sunt in urbibus, quæ mari alluuntur, ut Venetiis & Ianuæ.
Τελλίνη Græcis, Telline regia Latinis, Calcinelli Anconitanis, Flion Gallis, Chinade incolis Lesbi, Tellinæ Venetis & Romanis.
Chamæ.
66. Chamarum aliæ quidem læues, aliæ asperæ: illarum maior quidem numerus, harum verò unum {404} tantùm genus. In quibus nominandis vulgus Gallicum cum Italico conuenit. Siquidem nostri maiores Chamas des Flammes, minores verò des Flammettes nominant, quòd cum iure incoctæ, non secus ac piper fauces, & os inflammare soleant. Italicum vulgus maiores ChamasPeuerazas, quasi piperatas, nominat: minores verò Peueronos, quòd piper haud tantopere redoleant. Harum enim è mari recens aduectarum carnem quicunque paulò liberalius degustauerit, quendam saporem in eis gratum, sed gulam prouocantem ac piper redolentem comperiet. Chamarum (inquit Ælianus) quædam in litoribus dispersæ iacent, nonnullæ algæ subiiciuntur: aliæ in limo delitescunt, quædam in saxis stabulantur. Sed & harum rursus nonnullæ nigerrimæ sunt, aliæ argentei coloris, aliæ asperæ, aliæ læues. Hæ quidem digitorum compressu confringuntur, illæ verò vel ægerrimè saxo conteruntur. Porrò inter Chamarum genera (inquit Plinius) sunt tracheæ læues, pelorides, & glycimerides. Cæterum quæ Chama Latinis dicitur, eadem Italis Cappa, Gallis autem Coquille appellatur. Alias autem his congeneres Itali addito cognomento Cappas sanctas, Capperozolas, Cappas longas, & huiusmodi vocabulis nominant: De quibus nunc est seorsim disserendum.
Piperata Chama.
67. Chamam piperatam Veneti Beuerazas vel Peuerazas vocant ad discrimen maiorum, quas Biueronos appellant, palustre est concharum genus in cœno degens quod Anconitani & Rauennates Chalenam vel Chalcenam nomine à Chamula detorto vocitant. Biueroni autem dicuntur, vel quòd ob piperis saporem sitim excitent, vel quòd illæ perpetuò bibant, neque diu sine aqua seruari possint, atque in forum allatæ, & aquæ immersæ, geminam atque oblongam exerant ligulam, ut cochleæ modo perpetuò sitientes moueri percipiantur. Supra modum fragiles habent testas, læues ac compressas, non {405} autem ut aliæ conchæ orbiculares: verùm usqueadeò tenues, ut transpareant. Cardinibus non iunguntur inuicem infarctis, sed neruo, ut ostrea. Labra non habent crenata, sed læuia, magísque in rotunditatis ambitum circinnantur, quam Tellinæ.
Piperata Chama Latinis, Venetis Beueraza, vel Biueronus, vel Peueraza, Chalene vel Chalcene, Chalcinella vel Chalcera Anconitanis & Rauennatibus.
Chama lævis.
68. Omnium concharum albissimæ sunt, quas Chamæleias Græci vocauerunt: Galladæ autem (ut reor) Aristoteli dicuntur. Tantam magnitudinem adipiscuntur in Oceano, ut quaternorum digitorum latitudinem, senorum autem longitudinem exuperent. Quæ res multò perspicacius innotescet ex iis qui à Diuorum Iacobi aut Michaëlis persolutis votis redeuntes, testas ea qua dixi magnitudine de suis pileis appendunt. Frequentius Romæ, quàm in quauis alia urbe diuenduntur cum Tellinis ac Pectinibus: Magnitudine quidem iuglandis, corpore ferè orbiculari, glabro, fragili, pellucido, rotundo, labris ac testa tenuibus, læuibus, non autem denticulatis. Facilè à calido tanguntur: quamobrem mox hiantes sua labra pandunt: quò fit ut parum diu absint à mari quin exanimentur, læuíque illisu frangantur: suam quoque aquam facilè amittunt, multásque arenulas recipiunt, à quibus quòd elui difficile possunt, vulgò respuuntur: Sed recentes, & adhuc viuæ, Tellinis certè posthabendæ non sunt. Indigenæ Caparozas vel Caporozolas vocant. Nam Cappæ nomine Itali Chamas intelligunt. Moueri autem à se Chamæleias, ac sedem in litore mutare compertum habeo. Quæ res ei innotescet, qui has in vase aqua oppleto immerserit, quod Veneti plerumque faciunt, ut minus exanimes seruent, neue arenis conspurcentur, aut deteriores euadant. AëtiusDioscoridem ac Galenum secutus, Chamulas vocauis: {406} Chamarum (inquit Dioscorides) conchularúmque exigua aqua decoctarum ius, aluum ciet: quæ tamen appellatio non minus patet, quàm ostreorum. Omnia enim testa contecta comprehendit: quinetiam pro testa ipsa nonnunquam accipitur. Conchylia Plinius medicus lib. 5. cap. 1. appellat: Nihil (inquit) ex eis quod pingue est sumant, ut Isices, Pectines, & Conchylia. Aëtius lib. 2, Marinorum (inquit) erinaceorum & conchularum, vetustorúmque gallorum iura ventrem deiiciunt. Porrò Conchylia quædam Herodotus in montibus Ægypti nasci ac procreari tradit.
Chama trachea.
69. Chama trachea, valuas eodem modo quo læuis tornatas habet, éstque rotunditate penè orbiculari constructa: hoc tamen inter se differunt, quòd illa læui quidem testa, hæc verò, aspera claudatur, Pectinis modo striata: sed Pecten rectas habet strias, illa verò transuersas, crebras & profundas. Dura est admodum chamarum asperiorum testa, si cum læuibus conferatur. Ea enim non nisi valido ictu perfringi potest, cùm tamen aliorum ferè omnium læuium debili digitorum compressu aperiri possit. Chama præterea trachea in arena circa litora reperitur: extremas enim iniurias ob testam duriorem minus reformidat. Labra haudquaquam in gyrum (ut Pecten) denticulata, sed Mytulorum more læuia habet, mouetúrque ut limax, ut eius concham nonnunquam profundius saburrantem conspexeri {407} mus. Fortibus nanque spondylis constat, quibus testas mouendo etiam per arenam lumbricorum more conscendit. Quamobrem Icesius carnem eius duriusculam, mali succi, parum nutrire, facilè excerni, marísque salsuginem referre pronuntiauit. Diphilus autem stomacho gratam esse tradidit: cuius ego sententiæ expertus facilè astipulor.
Χαμὴ τραχεῖα Græcis, Chame aspera Latinis.
Chamæ pelorides.
70. Regias aut basilicas Chamas Galli Pelourdes, ad Peloridarum vocem accedentes dixerunt. Massilia Clonissas, Veneti Biueronos vel Piueronos, Genuenses Arsellas, Hispani Armillas, Anconitani, Rauennates & Ariminenses Pouerazos, quasi pauperculos nominant, quòd illic nimium popularis, pauperibúsque offerri solita sit. A luto autem, in quo tum manibus, tum retibus euerruntur, nomen habent: pilos enim lutum est. Alii dictas à Peloro monte Ciliciæ volunt. Differunt autem à Calcinellis, quòd turbinatiori & grandiori corpore constent. Calcinellæ enim (quæ & Beueraze dicuntur) compressiore sunt forma, testa translucida, ac multò quàm Chameleios teneriores. Media autem est inter asperam & læuem constitutione ac natura. Non enim ita horret ut aspera, neque ita glabrescit ut læuis: albo præterea ac fuluo emblemate distinguitur: unde Caparozolam dici puto, quòd ex rubro subfulua sit. Eius autem caro durior est, quàm læuium Tellinarum & Peuerazarum. Emollire aluum traditur. Sed & Diphibus copiosum, bonúmque succum gignere tradit, & stomacho gratum, nec facilè excerni.
Chama nigra.
71. Est & alia læuis Chama à cæteris hoc distans, quòd cùm læuis sit, tamen & robore testæ cum aspera facilè certare potest. Clonissa quidem maior est, & plerunque nigricat. Cardinibus quoque, quibus valuas coniunctas habet, à prædictis etiam differt. Præterea non ita ut prima læuis in rotunditatem turbinatur, nec ut Peloris plana est. Crenas haud ita profundas in labris habet. Quum autem Ælianus in Chamis quasdam esse nigras, ac reliqua genera alba esse protulit, háncque unicam pro maiore testæ parte nigricare videam, facile mihi fuit coniicere, hanc ÆlianiChamam esse, ac fortassis antiquorum Glycimeridem. Nam & Peloride maior est & dulcior: neque piperato gustu percipitur.
Chama Glycimeris.
Pecten auritus.
72. In concharum genere solum Pectinem altera parte planum agnoscimus: à cuius parte superiore testa tumida, binis ut plurimum auriculis insignita, emergit: atque ita striata quemadmodum {409} testudines rugis imbricatæ, quæ Nichia dicuntur. Pectines inter biualuium genera, post Pinnam, maioribus conchis præditi sunt, quas habent scabras, reseratiles & clusiles, nullis cardinibus pyxidatim infarctis coniunctas, sed neruo tantùm nigro ut in ostreis videmus obfirmatas. Parte plana tanquam prona solo accubant: supina enim tumida: aures utrinque habet, per quas exerere linguam Aristoteles tradit. Sunt tamen inter hos nonnulli unica tantum aure præditi. Proinde dehiscentibus, si digitum in rimam admoueris, ita se comprimunt, quasi cernere videantur. De horum autem motu sic habet Aristoteles quarto de historia animalium, Concharum (inquit) aliæ se mouent ut Pectines: quos etiam volare nonnulli aiunt. Quod Aristotelis dictum intelligendum est, quum de ferramento quo capiuntur pectines, sæpe exiliunt: quem motum non quidem gressum {410} non incessum, non etiam natatum, sed impulsum quendam esse dixeris. Pecten enim cùm præter aliorum normam partem habeat pronam ac supinam, mirum esse non debet, si tantùm potest ut de ferramento exiliat. Hunc enim in vase aqua referto obseruare poteris eodem modo quo Chamarum genera se multùm extra testam exerere ac moueri. Sunt edendo Pectines, sed non tam grati, quàm Pectunculi, neque ita frequentes: rarò enim capiuntur. Purgatur vesica, inquit Plinius, Pectinum cibo: subrubra constant carne, in agro Tarentino laudatissimi, & grandiores, qui Auriti Pectines appellantur: unde Horatius,
Pectinibus patulis iactat se molle Tarentum.
73. Cæterum in Pectinibus ac Pectunculis cancri enascuntur rotundi, quanuis utrinque pedibus forpicatis, mollíque cartilagine contecti. Heracleoticos autem multò magis quàm marinos, vulgares laudare solent.
Pectunculus.
74. Pectunculos Parisienses & Rothomagenses Petoncles vel Hannons appellare consueuerunt. A Pectinibus hoc dissident, quòd parui sint, & utranque concham, Chamæ modo, tumidam ac concauam habeant, striis rectis asperam. Sed à Chamis tracheis hoc etiam discrepant, quòd Chamæ transuersas lineas, Pectines autem labra in gyrum crenata ostendant. Sunt qui sancti Iacobi conchylia vocent. Anglicum vulgus Cochles vocat: Romani rustici, qui Chamas læues & Tellinas ex mari in forum piscarium adferunt, eos quoque ad mensuram Tellinarum modo diuendunt, quos & Conchulæ nomine vocant, sed Gongolam pronuntiare malunt. Cibis plurimùm expetuntur. Quamobrem eos inter alimenta recensuerunt Medici. Subalbida carne constant, gustui pergrata, quam Græcum vulgus {411} crudam etiam edit. C. Plinius medicus Pectunculos iis dabat, quibus de calore nimio stomachus laboraret: quos tamen inter pisces duræ carnis multis locis recenset. Hoc autem præstantiores censentur, quo maiores sunt, testáque magis concaua, & colore nigriore: æstate quidem optimi, quo maximè tempore augeri, pleniorésque fieri, pro lunari potestate solent. Mitylenenses cæteris præstant, & magnitudine, & succi probitate. Numerosos fert Pontus, sed exiles. Alimentum autem uberius corpori exhibent, quàm Chamæ: sed succum deteriorem procreare traduntur, & qui non tam facilem aluum faciat. Concoctionem tamen promptiorem admittunt, quàm ostrea, urinam cient: & ea quæ circa vesicam sunt ulcera vel sordida, iuuant, etiam si escaram contraxerint. Pectunculi omnes facilius concoquuntur, stomachóque & ventri magis grati sunt, si cumino & pipere condiantur. Sunt tamen ex iis quidam, quorum conchæ in superiori parte horrent, iisdémque quo prædicti canalibus striantur, quos sanè congeneres esse puto.
Κτεὶς Græcis, Pectunculus Latinis, Petoncles Gallis quibusdam, Hannons Rothomagensibus & Parisiensibus, aliis sancti Iacobi conchylia. {412}
Dactylus seu Unguis mas & fœmina.
75. Dactylos alii Donacas, alii Aulos vocant. Horum duo genera reperiuntur, mas & fœmina. Anglicum vulgus Pitot vocat, quo ut & Neustrii in piscatione tantùm utitur. Venetiis tamen sunt edules, & cum conchis longis plerunque diuendi solent. Vitam fœminæ in arena traducunt, mares in eo lapidis genere quem Glastrum vocant, nec unquam alibi visuntur, qui etiam nonnunquam oblongi esse solent. Auidissimè hunc appetunt reliqui pisces. Quamobrem natura munitissimo vallo eum occultauit, ut inde nisi valido ligonis mucrone aut pala ferrea effodi aut auelli possit: unde Oceani piscatores in recessu maris, palis ad id dedicatis utuntur. Veneti Cappas longas nominant. Mares autem valuas utrinque clusiles ac reseratiles (fœminis modo) longas, sed crassiores habent, duabus extremitatibus detectas, ex uno tantùm latere connexas. Promuscidem ex conchis exerunt, duram, crassam, & ferè cartilagineam, qua terram arrodunt: quam (dum timent) in concham retrahunt. Porrò iidem valuas interna parte glabras, foris virgatas, & multa scabritie horrentes, ea longitudine qua fœminæ, gerunt: ac parte anteriore qua promuscidem exerunt, apophysibus ex concha eminentibus, seu aculeis ordine deinceps dispositis horrent. Fœminæ sinuosam ea parte concham habent, & foramen amplum: posteriore autem (qua conchæ cardinibus seu neruis inuicem fulciuntur) aliquid gerunt, muliebri pudendo simile. Multam arenam deglutiunt: quamobrem nisi ab ea bene repurgatæ vix edi possunt. Porrò dactyli, etiam Solenes à Latinis dicuntur. Galli des Cousteaux, quòd cultri manubrium referant, Cappæ longæ Italis, Conchæ longæ Plinio. Harum duo etiam discrimina vulgo Veneto agnoscuntur, quorum alterum Capa da ferro: alterum Capa da deo vel da detto (quòd ex {413} sua theca solo digito sine ferro eximi possit) cognominat. Solenes enim fœminæ rectæ in arena stare solent: cúmque omnia silent, sursum è profundissimo foramine emergunt: in quod (strepitum audientes) protinus sese abdunt: unde nisi pala ferrea in transuersum supposita, ac profundissimè impacta auelli possunt. Id est quod Plinius (Aristotelem secutus) intellexit, Solenes fugere admoto ferramento. Subtrahunt enim sese inferius, & subsidunt ad ima. Ungues ex hoc dicti sunt, quòd ad similitudinem unguium læues sint. Aules verò, quòd binis quidem conclusi valuulis uno tantùm latere conuexis, tereti tamen & fistulæ modo oblongis, intúsque concauis, spectentur. Donaces quoque quòd arundinis modo vacuum intra se spatium obtineant. Fœmina ergo à mare hoc differt, quòd conchis includatur albis, glabris, fragilibus, nullam habentibus partem quæ prona aut supina dici possit. Cæterum omnibus hoc proprium est, quod iusculo incoctæ, id crassiusculum reddant: copiosúmque, sed glutinosum & malum succum procreare traduntur. Verùm quò grandiores, eò præstantiores sunt, vigéntque maximè æstate. His quinque vocibus, Aulo, Dactylo, Solena, Donace & Concha longa Plinius seorsim ad hunc piscem significandum utitur. {414}
De biualuiis testa duriore contectis. Cap. viii.
76. Biualuiûm testa duriore contectorum maior pars Ostreæ vel Ostrea Latinis, Gallis des huistres vel Oestres, Massiliensibus Hosties, Italis Ostrege appellantur. Multorum sunt generum, tum ipso operculo nonnullis asperiore ac magis scabro, tum etiam ipsa magnitudine inter se dissidentium: Grandes enim sunt quæ Pelagiæ ex Oceano Lutetiam adferuntur. Sed cùm præ testæ nimia mole ichthiopolas prægrauare soleant, neque longius in mediterranea loca deferri possint, carnosam partem seiungunt, ac sine testis mittere consueuerunt: quod rarò, aut nusquam in Græcia, rarissimè in Italia fieri solet. Nam quæ à Brundusio in Lucrinum lacum transferebantur (quum Romana res magnitudinis atque luxuriæ fastigium teneret) ut veluti dulcium aquarum gaudentes aduentu pinguescerent, integræ cum testis diuendebantur. Discrimen etiam ostreorum facere solent nationes ac litora, ut alibi atque alibi meliora inueniantur. Optima sunt quæ iuxta paludes ac fluuios reperiuntur: maiora enim dulciora, meliorísque succi euadunt. Quæ verò ad litus marinum, aut inter saxa reperiuntur, ubi deest limi aut aquæ dulcis copia, praua sunt, dura & gustu amara, mordacia, cibo ingrata. Grandescunt syderis quidem ratione, sed priuatim circa initia æstatis, ubi sol penetrat in vada. Præcipua ubicunque habentur spissa & lubrica, crassitudine potius spectanda, quàm latitudine: neque in luto, neque in arenosis, sed in solido vado capta: spondylo breui, minus carnoso, nec fibris lacinioso. Ostreorum dos in medicina non eadem coctis quæ crudis tribuitur. Ostrea enim vel cruda mandi solent, túncque mollissimam habent carnem, sed glutinosam: & (ut Galenus tradit) salsum humorem generant: minus nutriunt, magísque aluum cient, quàm ut stomacho idonea sint. Elixa quoque eduntur, aut assa, seu in sartagine frixa. Qui verò lautitiæ popinali student, in testis suis super cratem {416} addito butyro, in aqua quam continent, incoqui curant: quibus minimum piperis adiiciunt, ut tentiginem salacem adaugeant. Aliàs tamen si in conchis suis decoquantur, uti clausa peruenerunt, mirè distillationibus prodesse Plinius tradit. Idem author cruda ostrea stomachum unicè reficere, fastidiis mederi, ac leuiter aluum mollire scribit. Cocta verò cum mulso, tenasmum qui sine ulceratione sit, liberare, vesicarum quoque ulcera repurgare. Cùm autem è testis ustulatis optima calx fiat, cinerem ostreorum eadem cum calce facultate esse puto. Cæterum inter biualuium genera hoc peculiare est Ostreæ & Pectini, ut partem habeant pronam ac supinam. Quarum altera sit turbinatior ac prætumida, altera verò plana. Omnium aliorum testatorum Galenus ostream nobilissimam habere carnem testatur. Cuius sententiam comprobat Celsus, eo maximè, quòd aluum mouere dixit. Aëtius Buccinas, Purpuras, Chamas, Patellas, Pectines, & omnia testa intecta, ut etiam ostrea, multùm crassi succi gignere scribit.
Ostrea gaideropoda.
77. Est genus quoddam ostreæ vulgò cognitum in Græcia, quam Gaideropodam vocant, quasi pedem asini dixeris. Cautibus adnascitur: non enim more ostrearum soluta in salo iacet. Ob id in eo tantùm mari, quod nunquam æstu reciprocatur, innascitur. Ægæi autem maris, Hellesponti, Propontidis & Ponti ora non augentur, neque decrescunt, sed perpetuò in eadem altitudine permanent. Nam inde aquæ deorsum semper delabuntur, eandem plenitudinem semper obtinentes. Non est omittenda (inquit Plinius) multorum opinio, priusquam digrediamur à Ponto, qui maria omnia inferiora illo capite nasci, non autem Gaditano freto, existimauere, haud improbabili argumento: quoniam æstus semper è Ponto profluens, nunquam reciprocetur. Quanquam autem ostrea hæc {417} scapulis hæreant, clusilem tamen & reseratilem testam habent: & à saxo, nisi magna vi percutiantur, dimoueri vox possunt. Quoniam verò multum profundè immerguntur, indigenæ longurios ferro muniunt, quibus seriis ictibus valido mucrone concham quatiunt: quam vel confringunt, vel, si integram deturbent, rupis partem aliquam secum auferunt: vix enim aliàs cederet: deinde manum ferrea eodem longurio indita, è maris fundo in sublime attollunt. Quod autem aqua per fauces Bosphori Thracii deorsum tanto impetu feratur, signum est locum illum esse Gaditano altiorem: nam si æqualis foret, haud equidem tanto impetu delaberetur. Quemadmodum autem Græcorum Gaideropoda à vulgari nostra ostrea ipsa forma differt, sic etiam gustu ingrata, dura, amara, ac nauseabunda percipitur. Huius autem testa aut concha eximio naturæ artificio superior inferiori infarcta est, ut quibusdam veluti cardinibus annexa, nigróque neruo in eius medio inter tubercula & sinus coaptato vincta ac constricta esse videatur. Tubercula quoque {418} superiora duobus acetabulis inferioribus bene correspondent, ut & inferiora superioribus, quæ in nostra vulgari ostrea desunt. Proinde apertas Gaideropodas, si quis attentè intuebitur, in his branchias & stomachum ac reliquas partes nutritorias contemplabitur: imò etiam auriculas fungi crispi figuram referentes, magnitudine grandioris acetabuli Polypi, quæ dilatari ac contrahi solent: umbilicum vulgus esse putat. Hæc ostrea aliis carnosior est, minus tamen gustui grata. Nam venter eius atque hepar pessimi sunt saporis. Cæterum nulli etiam in hac Cancelli seu Pinnoteres reperiuntur.
Ostrea Gaideropoda.
Ostrea tridacna maris rubri.
78. In Toro, Arabiæ ciuitate, ad oras maris rubri sita, Græcum vulgus magnum quoddam ostræ genus Aganon vocat, quod Caloieri ac cœnobitæ qui eò loci plurimi degunt, Tridacnam nominant. Ea unico tantùm cardine occlusa est: superiore quoque est quadruplo maior, & pectinatim in ambitu, pyxidatim in alterius sinu striis septem coniuncta, ac totidem crenis imbricata est: tantúmque humoris complectitur, quantum uno haustu sitienti exiccandum sit. Tridacnam autem ab antiquis vocatam puto, quòd ea magnitudine sit, quæ tres edenti morsus faciat. Æquè frequens est in mari rubro, ac reliquæ in nostro Oceano: eiusdémque sunt ferè saporis.
De testaceis turbinatis, omnium durissimis. Cap. ix.
79. Turbinata, στρομϐοειδῆ dicuntur Græcis. Horum maior pars in anfractum clauiculámue retorquetur, mouentúrque parte dextra, atque in aduersum, non autem ad clauiculam. His præterea na {419} tura est ferè consimilis, soláque magnitudine inter se euariant. Quibusdam enim partes maiores, magísque conspicuæ: aliis minores obscuriorésque sunt: quò enim ea maiora sunt, hoc partium conspectum præbent euidentiorem. Omnibus commune est, ut caput per meatum intrò retrahant, corniculáque duo exerant, quæ pro magnitudine animantis plus minúsue capiunt incrementi. Promuscides gerunt muscarum more, partim linguæ, partim aculei effigiem præ se ferentes. Ventrem protinus os excipit, auium ingluuiei persimilem: sub quo quiddam duplex albidum, firmum ac torosum mammis persimile conspicias: à quibus meatus quidam conduplicatus sese extendit, usque ad id fundo commissum, quod papauer Latini, Græci μήκωνα vocat. Est autem id nescio quid veluti excrementitium membrana contentum, omnibus ferè testaceis commune, quod quibusdam esculentum, aliis minus esse solet. Circa huius anfractum oritur intestinum, ea quidem parte latum, atque inde sursum reflexum, & in carnosam partem (quæ testæ penitus inclusa est, neque ulla ex parte conspicitur) repetens, finítque ad caput: unde exit excrementum per meatum quendam ori vicinum, qui in omnibus turbinatis tam aquaticis, quàm terrestribus perspicitur.
Purpura.
80. Purpuram Genuenses (quòd muricatis aculeis in orbem circunualletur atque horreat) Ronceram vocare solent. Venetorum & Romanorum vulgus ab ungue odorato (quo iam inde ab ortu naturæ sese quasi concludendo tuetur) Ognellas nominat. Cuius concha cochleam penitus referret, nisi clauata esset, & canalem ad latus, quà linguam exerit, haberet. Cornua limacum more attollit, atque eodem pacto serpit, iisdémque cornibus iter sibi prætendit. Linguam ex tubulo canaliculato in latere procurrentem habet, quæ callosæ huius parti adhærescit: cui caro ipsi testæ adiungitur. Est autem {420} ea caro, musculus quidam fortis ac candidus, mediæ testæ alligatus, quo Purpura tanquam congenito quodam operculo, carni patulæ opposito diutissimè extra aquam viuit. Marinam enim aquam haustam asseruat, qua pluribus diebus refouetur ac sustentatur. Caput illi est cartilagineum ac durum: Os in ea parte qua scopulis hæret, rotundo foramine peruium, quo lapides arrodit, & in stomachum exugens demittit. Percepi autem ex anatome Purpuræ, in canaliculo, per quem linguam exerit, duo foramina in diuersas corporis partes primùm delata: ut inde ad branchiarum locum pertinerent (quas transuersas sub grandiore ac neruoso musculo positas numerosenas in parte corporis gibba ostendit) ac paulò inferius stomachum, amplum cor, erui ferè magnitudine, subrotundum, ad latera branchiarum situm. Hepar porrò viscidum, tenaci quodam lentore præditum, ut penè viscum esse appareat. Hoc Aristoteles papauer appellare voluit: ad cuius latus, mucus purpureus (quo olim tingebatur) apparet, in recentibus purpuris ilico extorquendus: totus enim in demortuis perit. Quibus autem Purpuris tincturæ succus apparet, eæ magnitudine mediocres sunt, ouum gallinæ rarò excedentes: quanquam nonnullis eiusdem magnitudinis nihil interdum eius appareat. Purpurarum testas Itali Porcellanas vocant, quo etiam nomine conchylii genus omne intelligunt: unde nos quoque detorta ad vasa appellatione Porcellanica vasa nuncupamus. Vocem quoque hanc agno {421} scimus in globulis, quibus nostræ mulierculæ suas preces nuncupare solent: Patenostres de Porceleine vocant, qui ex testis maiorum Purpurarum aut muricum conficiuntur. Cæterum paruæ Purpuræ ut plurimùm litorales sunt, locis quidem scopulosis natæ: in quarum testis totidem reperiuntur orbes, quot eas annos vixisse credas. Genera earum traduntur plura, ipso tantùm pabulo ac solo discreta. Est enim Lutensis putri limo, Algensis vili alga enutrita: item Teniensis in Tenei maris ora collecta: quædam item calculosa vocatur, alia Dialutensis: denique Purpurarum caro, sicuti & cæterorum testaceorum dura est: atque iis exhiberi solet, quibus ex malorum succorum copia cibus in ventriculo corrumpitur.
Purpura maiuscula.
81. Nonnullæ Purpuræ (inquit Aristoteles) magnitudine augentur insigni, ut quæ ad Sigæum & Lectron Idæ promontoria gignantur. Ad Crateiam autem inueniri traduntur, Purpuræ & Buccinæ δεκακότυλοι, id est, quarum testæ decem cotularum sunt capaces. Quod genus magnarum Purpurarum pelagium esse consueuit: cuius caro (ut tradit Xenocrates) cæteris durior esse solet. {422}
Purpura pentadactylus prona.
De Turbinibus seu strombis. Cap. x.
82. Turbines tortili clauicula in acumen fastigiati, pyramidalis metæ formam habent, ut longiuscula testa, torosa tamen ea contegantur. Cancellus (inquit Aristoteles) qui turbinem subit, oblongior est. Cæterum τὰ ἐν τοῖς στρόμϐοις Theodorus turbinata interpretatur. Sed quum Cancellus subeat turbinem, oportet eum quidem esse paruum. Tamen ad insignem etiam magnitudinem accedit, ut non sit minor grandi buccino. In oblongarum cochlearum generibus adscribi debent turbines, quibus antiqui ad tubas utebantur. Horum duæ potissimùm obseruantur differentiæ, maiorum, qui magnæ plerunque sunt molis: & minorum, qui non ita vasti sunt. Omnes operculum iam ab ortu naturæ ferunt carni appositum, in quod sese concludunt, ne facilè offendantur ab iis quæ extrinsecus accidunt. Strombi (inquit Oribasius) duri sunt, concoctúque difficiles: & quò maiores, eò duriores euadunt. Cum sinapi eduntur, & ex aceto. Prosunt Cardiacis: horum quoque carnes tritæ, & in mulsi tribus heminis, pari modo aquæ, aut (si febris adest) ex aqua mulsa datæ, proficiunt.
Strabelus.
83. Non eadem concha est στράϐελος cum Strombo. Est enim Strabeli concha Purpuræ & Buccino similis, sonis tamen musicis edendis accommoda: unde Tritones, Neptuni currum præcedentes, antiquissimæ picturæ effingunt strabelis musicam facere. Speusippus quoque similes esse dicit στραϐήλοις καὶ πορφύρας καὶ κήρυκας. {424}
Buccinum aut Murex.
84. Murex à Ceryce nomine Græco κήρυξ prodiisse mihi videtur, κ litera mutata in m, η verò in u, & υ in e. Buccinum alii vocant, vel quòd buccis admotum sonos musicos edat, vel quòd buccas inflare tibicines cogat. Eius enim concha antiquis tibicinibus fuit idonea: de qua Ouidium sic cecinisse puto:
— caua buccina sumitur illiTortilis, in latum quæ turbine surgit ab imo.
85. Est enim eius concha etiam turbinata, & in anfractum intorta, sed quàm purpura minor: unde & à quibusdam filius Purpuræ dicitur: nullísque aculeis exertis clauata apparet, quemadmodum Purpuræ concha, sed scabra est: habétque (inter notas à Plinio descriptas) rotunditatem oris in margine incisam. Uterque autem piscis, purpureum colorem fundit, éstque Massiliæ, Genuæ ac Venetiis in cibis expetitus: sed Buccini caro Purpuræ carne durior est. Ambo quoque fauare Aristoteli dicuntur, quod sane hoc pacto faciunt: Oua sub lapide prona parte oblonga, albáque deinceps pendentia disponunt, quæ ita disposita faui nomen habent, ab apum similitudine. Supini autem sub lapide stabulantur cùm fauificant: quo verò tempore fauos extruunt, si incoquantur & abscindantur, oua intrò continere comperientur, quæ salinario lentore lapidibus & cautibus ferruminant, ut inde decidere non possint, quòd tam magno artificio construunt, ut nihil coaceruatum esse videatur. Hæc autem fauificatio verna esse solet. Cæterum Buccini concha ut plurimùm minimi oui magnitudinem non excedit. Strias in tergore quinas habet, ut Nerita, plærisque in gyrum tuberculis obtusis breuibúsque obseptas, multò quàm in Purpura frequentioribus. Sed ubi in clauiculam desinunt, unicus tantùm eam comitatur. Interna parte incisam oris rotunditatem habet, turbinum mo {425} do, & canalem ad latus, per quem linguam exerit, Purpurarum more: eodémque operculo contegitur, quo etiam turbinata omnia, ne in testas contracta ab externis offendantur. Color Buccini testæ intus lacteus, foris est fuluus: tantáque magnitudine nonnunquam crescit, ut ad Crateiam Purpuræ & Buccini Decacotyli, id est, decem cotylarum, capaces reperiantur. Cæterum Lunæ incremento pleniores sunt: æstate verò gracilescunt. Athenæus, Galenus, Dioscorides, Oribasius plura de Buccinis medicamenta conscripserunt: à quibus singula peti possunt. {426}
Nerite cochlea.
86. Nerite quoque turbinati generis conchula, testam in anfractum intortam habet: qua penitus inclusa, nulla ex parte præterquam capite conspicua est. VirlisLutetiæ, Armoricis Bigornet & Bigorneau vocari solet: apud quos tanta est huius pisciculi frequentia, ut summo prouentu indigenæ, dum æstus abscessit, magnos aceruos è saxis legant ac bulliant, carnémque è testis (quò leuius ferantur) eximant, & accolis mediterraneorum tractuum diuendant. Pulmenta autem quæ ex his conficiuntur, minio tincta esse dixeris: quod à rubro ipsarum papauere prouenit. Prisci enim Naticem siue Neriten testam habere aiunt læuem, amplam, rotundam, buccino similem: papauere tamen non (ut Buccinum) nigro præditam, sed rubro. Est autem id papauer, excrementitium quiddam, membrana obuolutum, omnibus testaceis generibus præcipuè esculentum. Natices sua saxa relinquunt mari tranquillo, ac sordibus vacuo, ut pascantur. Quoties autem flatibus procellosum est mare, tum quidem saxis adhærescunt more Lepadum, Aporrhaidum ac cæterorum generis eiusdem. Aristoteles audire eas & olfacere scribit: subterfugiunt {428} enim piscatores, si vocem ediderint. In Mediterraneo mari, in quo æstus non ita reciprocantur, piscatores conchulas legentes in lintre esse oportet, quos si Nerites, quæ tunc saxo extra aquam hærent, senserint, tunc sese à saxo soluentes, in mare præcipites ruere conspexi: atque hoc quidem esse puto, quod Aristoteles ait piscatores Neritas legentes tacere, ne ipsos fugiant. Athenæus Anirtes & Anarites vocat. Testam habent læuem, rotundam, exiguam, ut neque in Oceano, neque in Mediterraneo pollicis crassitudinem excedant. Huius autem carnes vulgus Græcum crudas edit, quibus appetentiam maximè excitari ait, & potissimùm si cum cæpis etiam crudis comedantur.
Cochleæ marinæ.
87. Turbinatum exanguium genus, cochleæ nomen Latinis habuit: quod tametsi specie distinguatur, tamen omnes in anfractum intorquentur. Quod autem Plinius de cochleis altilibus tradit: id, ni fallor, de marinis est intelligendum. Nam neque Illyricæ, neque Aphricanæ, aut Solitanæ, terrestres esse censentur ac fluuiatiles. Omne enim fluuiatilium cochlearum genus (κοχλίας Græci vocant) virus olet. Præterea terrestribus viuaria non instituuntur. Quamobrem ne cochleæ nomen nobis imponat, id est, ne terrestrium nomenclaturam cum marinis confundamus, dicendum est, cochlearum varias esse species, quarum singulas persequi longioris esset operæ: unam enim quicunque intus norit, omnes nouerit, sed hîc duas tantùm tibi proponam, ut ex harum varietate diuersas reliquarum species agnoscas ac consyderes. {429}
Cochlea marina altera.
Umbilicus marinus.
88. Κόχλοu nomine Umbilicum marinum vel fabam marinam vulgarem intellexit Aristoteles, atque adeò marinam cochleam: quemadmodum & terrestres cochleas κοχλίας vocauit: nostris lima {430} ces dicuntur. Est autem Umbilicus marinus à medicis vulgaribus dictus Nerite multò maior: cuius tamen moles vastior non euadit quàm commune Buccinum. Quúmque turbinatum genus omne, præ tenui crusta, carnem patulam ambiente, operculi loco sese tueatur: hic unus lapidi rubro persimili tegumento occluditur. Rotunda est eius forma, umbilicum planè referens, unde ei nomen. Aurifices lapidem esse putant, cuius ego duas species animaduerti. Alteram cinerei coloris, sursum tumentem, deorsum planam: alteram verò rotundam, atque (ut dictum est) rubram. Huius testa sola inter nostri Oceani turbinata politiem admittit. Rotundiori hiat ore, quàm ullum aliud genus. Nam cùm alii turbines, opercula sua habeant vel longiora vel latiora, pro sui oris ratione, hic semper rotundum operimentum habet. Edulis est, vulgóque Buccinarum, Purpurarum, & Neritum modo diuenditur. Rugoso tegmine scabróque constat: cuius clauicula earum herbarum more, quæ sese arboribus alligant, à dextra ad sinistram inuertitur. Papauer (μήκωνα Aristoteles vocat) ut Purpura & Buccinum in κόχλοις {431} est conspicuum, quod in clauicula testæ continetur. Cæterum cochleam marinam Dioscorides scribit stomacho idoneam esse, & facile aluo excerni: quúmque ex marinarum cochlearum testis, uti & reliquorum turbinum optima calx fiat, nihil vetat quominus eas excalfaciendi & urendi facultatem obtinere, lepras purgare, utiligines, & oculorum cicatrices emendare asseueremus.
Concha læviagatoria vel lævigata.
89. Conchæ genus læuigatissimæ in Rubro mari capitur: cuius cochleæ ad nos usque deferuntur: quarum apud Græcos & Turcas quoque chartis expoliendis usus est. Chartarum scabritia (inquit Plinius lib. 13.) læuigatur dente concháue, sed caducæ literæ fiunt: minus sorbet polita charta, magis splendet. Vulgus nostrum talem usum inexpertum, iis tantum ad suspendendas claues, vel conficienda cochlearia utitur. Porrò læuigatoria concha oualem habet formam, eiúsque est politissima testa atque æquabilis, nullis punctis distincta ac stellata, ore oblongo, parte prona patulo, in ambitu denticulato, in cuius lateribus breues canales videas, per quos linguam exerit. Harum autem concharum tres aut quatuor differentias comperi: aliæ enim ingenti dorso tument, aliæ verò oblongiore, ac veluti tereti forma protenduntur. Aliæ rursus pusillæ, aliæ magis capaces, minúsque stellatæ aut maculatæ reperiuntur: quibus rubri maris incolæ magno labore in aceruos collectis, ingentem quæstum iis qui Memphim adeunt, facere solent. His enim Ægyptii sua lintea glutino imbuta læuigare atque expolire consueuerunt. {432}
De Zoophytis, hoc est, ancipitis naturæ exanguibus, ab animalibus & plantis differentibus. Cap. xi.
90. Zoophyta, quasi plantanimalia dicas, parum quidem à plantis Aristoteles differre tradit. Nam adeò ancipitis sunt naturæ, ut neque perfectum in iis animal contineri asseuerare possis, neque tamen plantam esse iudices. Hoc etenim cum plantis aut fungis conueniunt, quod non nisi adhærendo viuunt. Verùm quòd aliqua carne prædita, ac sensum aliquem habere videri, possint, hoc etiam cum animalibus habent commune. Plinius neque ad animalis, neque ad plantæ genus ea referre voluit, sed ad tertiam quandam ex utroque naturam. In his quædam absolutè viuunt, absque ullo manifesto sensu, perinde atque plantæ, ut Holoturia, aures, & multa eiusmodi. Alia verò non nisi adhærendo, ut Tethya, & quos Armorici Pollicipedes vocant.
Vertibula, sive Tethya.
91. Tethya siue Vertibula Venetorum vulgus Sponghas, hoc est spongias nominat. Ea à rusticis in foro piscario vulgò diuendi solent, magnitudine oui gallinacei: quæ si manu paulò violentius comprimas, syringæ modo aquam longissimè ex foramine parum ad latus sito eiaculantur: in Oceano ad litus Gallicum frequentia: alibi autem nusquam (quod sciam) edulia: quæ tu persæpe ostrearum testis adhærere Lutetiæ videas. Vulgus Græcum Spherdoclos nominat. Forti callo saxis affiguntur, atque inter testam & corium duritiem habent, præduri bubuli tergoris persimilem. Hinc propria appellatione calli à tergoris callosa duritie nominantur. Læui membrana intus ac foris contegun {433} tur, quæ posteaquam diu extra aquam constitit, tum rugas contrahit. Proinde cortice Vertibulorum dissecto, caro in conspectum venit, cuius color aut rubet, aut flauus est: adhærétque utrique lateri membranæ corium circundanti: & qua parte adhæret, ad meatus duos (quorum alter crassior, alter tenuior est) arctius coarctatur. Nam exterius duo seposita inter se foramina exigua admodum videas, quorum alterum ceu quoddam os est ad latus collocatum: alterum verò infra positum, veluti excrementi esset ostium: horum altero humorem cibo accommodatum attrahit: alterum quantum humoris attraxerit, reddit: nec modus utrique est idem, sed illud crassius, hoc tenuius est, cauúmque intus, utrinque exiguo quodam interueniente continuo, humórque in minore aliquantisper consistere solitus est: pars autem alia quæ vel instrumentalis, vel sensoria dici possit, nulla omnino in hoc exangui percipitur. Tethyæ vel Tetheæ (inquit Plinius lib. 32. Cap. 9.) fungorum verius generis quàm piscium, torminibus & inflationibus occurrunt. Paulò post, Cachecticis, quorum corpus {434} macie conficitur, Tetheæ utiles sunt cum ruta ac melle. Plurimùm etiam præbere alimenti renibus & stomacho, tenasmúmque patientibus, atque ischiadicis prodesse, & lateris dolores lenire produntur.
Ὀλοθούρια καὶ τήθυα Græcis, Vertibula, Calli, Tubera Latinis, Spherdoclos vulgo Græcorum, Sphungæ Venetis. Vertibula aperta. Vertibula integra.
Pollicipedes.
92. Pollicipedes vulgò Poulsepieds, quòd pollicum in pedibus similitudinem habeant, racematim Oceani cautibus adhærent: nomen antiquum nullum habent. Plures ab uno exortu coagmentantur, veluti si quispiam fingat aliquot ocreas simul alligatas de quodam loco editiore pendere, quarum soleæ deorsum sitæ sint. Minoris digiti crassitudinem habent: quinque digitos longi sunt, ac magno aceruo simul coagmentati, ab eodem exortu, saxo firmiter adhærentes: teretes, nigro corio vestiti: quorum extrema seu capita eodem modo prominere videntur, quo pes tibiæ alligatus est: in qua quidem extremitate rima inter duo duriora veluti testacea ora apparet, cui branchiæ subsunt. Armorici litorales magnam horum copiam in pagos & urbes vicinas conuehunt, quos vili pretio diuendunt. Sunt autem optimi saporis, ac mirum in modum fastidia stomachi subleuant, ut etiam mulierum malaciis accommodentur. Elixi ex aqua salsa, pulpam habent duriusculam, quam auferunt sinistra tenentes radicem, ad quam alligantur, dextra verò caput arripientes: quod posteaquam contorserint, pulpam à theca extrahunt, ut ambiens corpus relinquatur vacuum calami modo. Pulpa autem quæ inde egressa est, lumbrici modo oblonga, rubra, teres, aceto piperato maceratur ac manditur.
Holoturia.
93. Quæ Holoturia vocant (inquit Aristoteles 4. de partibus animalium) & pulmones, atque etiam plura huiusmodi alia in mari, parum sua natura à plantis differunt. Viuunt enim absolutè sine ullo {435} sensu, perinde ac plantæ. Nam & in terrestribus plantis sunt nonnulla eiusmodi, quæ & viuunt & gignuntur, aut in aliis sui generis, aut absoluta: quale etiam est, quod quidam recentiores in Parnasso monte epipetron vocant: hoc enim diu viuere potest suspensum. Cuius sententiam comprobare videtur Plinius, dum Holoturium diuersum quiddam à Tethya facere videtur. Tethya enim adhærendo viuit contrà quàm Holoturium sua ipsa obsolutione.
Spongiæ.
94. Spongiæ recentes à siccis longè diuersæ, scopulis aquæ marinæ ad duos vel tres cubitos, nonnunquam quatuor tantùm digitos immersis, ut fungi arboribus adhærent, sordido quodam succo, aut mucosa potius sanie refertæ, usqueadeò fœtida, ut vel eminus nauseam excitet. Continetur autem iis cauernis, quas inanes in siccis ac lotis spongiis cernimus. Putris pulmonis modo nigræ conspiciuntur, verùm quæ in sublimi aquæ nascuntur, multò magis opaca nigredine suffusæ sunt. Viuere quidem spongias adhærendo Aristoteles censet: absolutè verò minimè: sensúmque aliquem habere vel eo argumento (inquit) creduntur, quòd difficillimè abstrahantur, nisi clanculum agatur: atque ad auulsoris accessum ita contrahantur, ut eas euellere difficile sit. Quod idem etiam faciunt, quoties flatus tempestatésque urgent. Puto autem illis succum sordidum, quem suprà diximus, carnis loco à natura attributum fuisse: atque meatibus latioribus, tanquam intestinis aut interaneis uti. Cæterum pars ea, qua Spongiæ cautibus adhærent, est tanquam folii petiolus, à quo veluti collum quoddam gracile incipit: quod deinde in latitudinem diffusum, capitis globum facit. Recentibus nihil est fistulosum, hæsitántque tanquam radicibus. Superne omnes propemodum meatus concreti latent: inferne verò quaterni aut quini patent, per quos eas sugere existimamus. De spongiis recentibus hæc Oppianus, interprete Lippio, {436}
Infixas scopulis spongas prospectat acutis:Inter se iunctæ nascuntur caute virenti.
95. Paulò pòst,
Irrumpens spongas vibrata falce reciditUt messor, rumpítque moras, & fune sodalesAdmonet, ut fundo subitò retrahatur ab imo.
96. Alibi,
Aspongis cæsis, tetrum quæ spirat odorem,Distillat sanies, hominis quæ naribus hæret,Et sæpe extinguit, ac tabo conficit atro.
97. Spongias autem in recentes ac veteres tantùm distingunt, hoc est, in sordidas & mundas: éstque in eis mundandis difficultas maxima. Dioscorides in raras, spissas & Achilleas discernit: quarum omnium vires exponit. Nos etiam marem & fœminam à magnitudine & cauernularum raritate diuidere solemus.
De deiectamentis marinis. Cap. xii.
98. Marinorum purgamentorum, quæ deiectamenta vocantur, nonnulla absolutè vagantur, ut Genitale marinum, Eruca, Lepus marinus, Pulmo marinus, Pediculus marinus, Phryganion, Hippocampus. Alia sedem non mutant, ut Lumbricus marinus, Auris marina, Hepar marinum: de quibus nunc est singulatim disserendum.
Eruca marina.
99. Quo modo terrestres Erucæ, stirpes depascuntur, sic marinæ vescuntur algis. Marinæ autem colore & figura terrestres emularentur, nisi pedibus carerent. Horum loco villos habent, in ordinem {437} ad tergus utrinque dispositos, alumine fissili tenuiores, floccis septuaginta quatuor tam in pronæ quàm in supina parte constantes, penicillis tubo infarctis similes: quibus pro pinnis ac pedibus utuntur. Horum enim inferiores gressum, superiores natatum subministrant. Non natant autem more piscium pinnis præditorum, sed suis villis aquam impellunt, ac perpetuò in imo considunt: moueri enim non possunt, nisi inferioribus villis aliquid pertingant. Coloribus tam numerosis variegatæ sunt, ut nulla ars pictoria hanc venustatem imitari possit. Sex digitis longiores, unico crassiores, rarò conspicies. Maculas permultas, albas & rubras utrinque in lateribus habent, lineam rectam, liuidam, in summo tergore, totidémque articulis loricantur, quot floccis constant. Supina pars neruo rubro distinguitur, quo seipsas contrahunt ac dilatant, quatuor villorum ordinibus circunstipatæ: totidémque in dorso lineas transuersas luteas inter articulationes, quot villorum tubulos habent. Cæterum erucæ inerti & molli sunt corpore. Has testudines marinæ, quæ potissimùm algas depascuntur, plurimùm appetunt, ut iis dissectis integras erucas plerunque repererim.
Lepus marinus.
100. Leporis marini descriptio apud antiquos authores admodum varia est: Hunc enim Dioscorides Lolligini paruæ, alii verò caudatæ similem effecerunt. Plinius offam informem in nostro mari, colore tantùm lepori similem scribit: In India, & magnitudine & pilo duriore tantúm. Ælianus ex omni parte ad terreni leporis similitudinem præter pilos accedere tradit. Apuleius, Cùm sit cætera exossis (inquit) duodecim tamen numero ossa ad similitudinem talorum suillorum in ventre connexa & catenata gerit. Aristoteles huius descriptionem subticuit, quòd fortè deiectamentum inutile esse videret: imò neque Oppianus de hoc quicquam meminisse visus est. Ego verò ut quod de hoc pisce comperi liberè affirmem: dicam leporem marinum animal paruum esse inter Lolligines, Lollios, aut Sepias: nonnuqua {438} etiam unà cum Apuis capi solitum, odore tetro, nullam aliam habens formam, quàm (ut scribit Plinius) offæ cuiusdam informis: cuius inter Cycladas magna est copia, fuluum leporis terrestris colorem imitatur. Pulmonis marini more per mare diuagatur, tametsi pinnis careat. Pellucidum habet corpus, oui anserini crassitiem non excedens, quod pro libidine hunc atque illuc transfert. Gibba est illi forma parte externa qua etiam glaber est: conuexam internam partem ostendit: qua eadem parte nerui permulti recti atque obliqui apparent: quibus eo modo ferè striatus est, ut conuexa fungi pars, iisdémque adstrictum corpus diffundit, diffusum verò contrahit: sese enim constringendo aquam percutit, ut in ipsa natatione fungi figuram referat. Septem habet appendices, innumeris promuscidibus stipatas, ex indico in cyaneum vergentes, quibus sugendo alimentum corpori suggerit: appendicum autem substantia fungosa est. Cæterum ex aqua emergens, suam figuram amittit, & in seipsum concidit, ut Pulmo marinus. quapropter, in vase aquam habente hunc contemplari oportet. Natat tranquillo mari: faciléque digitis cedit si comprimatur. Tota nanque corporis eius substantia mucosa est, ac veluti cartilaginosa. Os ad cirrhorum radices in concaua parte situm habet, linguam demorsus vellicat ut Ari radix, paulò tamen remissius. Quinetiam in tenuia frusta discissus, & in mare coniectus, viuit tamen ac mouetur. Marinam præterea squillam, si quando suis cirrhis contigerit, eam non secus atque Urtica marina retinet. Viuit absolutus, & liberè vagatur in mari, nullísque flatibus aut procellis cuinci, aut ad litus eiici potest.
Pulmo marinus.
101. Pulmonem marinum Itali voce obscœna Potam marinam, ut & Græcum vulgus, Mogni vocant, quòd partibus verendis admotus, pruritum ac Venerem, imò etiam ampullas excitet. Mediterraneo atque Adriatico copiosissimus, mollis quidem & albus, corpore cartilagineo ac crystalli in morem {439} pellucido, quod in mucorem facilè resoluitur. Huius autem ea est natura, ut mari commoto ac spumantibus procellis irritato, deorsum ad imum feratur: pacato verò ac bene tranquillo passim solutus diuagetur. Gibbam habet in dimidiatæ sphæræ figuram, glabram, pollicis cressitudine: cuius pars interna neruis rectis à medio incipientibus, quasi striis fului coloris in gyrum radiatur, quibus se diffundit ac constringit, qua coporis commotione aquam concutit, & nunc in pronum, nunc in supinum effertur. Pinnarum vice fibris tenuibus atque ægrè conspicuis in orbem communitur, ut Lepus marinus. Cruciformes quoque cirrhos, striatos, crassos, in modum stellæ radiatos, numero quaternos, parte interna natationi accommodatos habet, quos ut exactè conspicias, erit in lebetem aquæ syncerioris coniiciendus: qui si supinus deuoluatur, multas fissuras in radice cirrhorum ostendet. Os quoque habet parte prona situm, quo ea quæ venatur absorbet, in quem usum quatuor cirrhi ad eius latera subiacent, coloris sinopidis, quasi eius branchiæ essent, vel intestina. Hinc fit ut intuentibus pulmonem in mari pabulandi gratia diuagantem, grandem videant quasi pituitæ globum, qui unicum tantùm colorem referret, nisi rubris illis quatuor circulis sugillaretur, & ea cruce qua interna pars striata est, distingueretur. Eum si in frusta discissum in mare reieceris, viuere nihilominus ac moueri comperies: extra mare autem exanimis apparet. Cæterum marinus pulmo dentibus attritus nihil præter aquam resipit: os tamen leui calore incendit. Naribus quoque admotus marinum virus olet: Sargi, Melanuri, Scari, Spari, Auratæ, & id genus piscium esca. Emortuus in alto mari, fluctibus expuitur in litus, transparentis glaciei similis. Aristoteles scripsit Pulmonem ferè naturam habere fruticis: sponte enim prouenit, viuítque absque ullo sensu, non tamen adhærendo, sed absolutus. Dioscorides podagricis pernionibúsque auxiliari recens tritum atque illitum tradit: decoctum in aqua calculosis prodesse: eius quoque cinerem adalligatum egregiè mulierum profluuia purgare, Halipneumon apud Plinium lib. 32. testatur. {440}
Hepar marinum.
102. Non solùm per mare discurrit ac diuagatur Hepar, verumetiam algarum profundo implicitum persæpe reperitur: unde Propontidis piscatores, quoties sagenas in mare demiserunt, Hepar solent ad litus cum algis attrahere: quúmque vile prorsus deiectamentum sit, hepati cocto persimile, fœtidum, fragile, rubrum, porosum, ob id tanquam inutile respuunt. Vomitiones enim commestum excitat, aut saltem nauseas. Est & aliud locinoris atque Hepatis genus ab hoc longè diuersum, sanguine præditum, de quo in saxatilibus superiore libro disseruimus.
Remora.
103. Remora, quæ & Echeneis, pilcis minimè edulis est, totus exossis ac mollis. Hunc vulgus Græcum partum Delphini vocat. Limacis rubri testa carentis effigiem refert: lubricus est: serpit circa saxa in mari, sed lentè, & iter prætendit cornibus. Ad spithamæ longitudinem, & ad manubrii ligonis crassitiem plerunque excrescit. Coloris est herbacei, inferiorem partem planam habet, dorsum repandum, in gibbum conuexum, lentorémque aut mucaginem, ut limax, serpendo relinquit. Ac quod ad eius interanea pertinet, in eo reperies hepar, stomachum, intestina, lienem, fel, & reliqua terrestris animalis potius, quàm aquatici effigiem ac naturam referre. In Corcyra frequentissimè euerriculis extrahitur. Oppianus Remoram anguillæ formam assequi putauit, esséque pisciculum sesquipedalem, quinque digitorum crassitudinis. Sed qui eum videre (inquit Plinius) limaci magno similem esse dicunt. Saxis assuetus est, pelagiúsque, rarò litora petens, colore fuliginoso, rostro acuto, atque in hami morem incuruo. Hoc pisce carinis adhærente, naues tardius ire creduntur, unde illi remoræ nomem. Hic enim prætorianam Antonii, ac postea Caii Caligulæ nauim Actiaco marte retinuisse fertur: mi {441} rúmque est quosdam ex Græcis affirmasse lubricos ac procidentes partus contineri ad maturitatem alligata Remora: alios verò scribere Remoram sale adseruatam, adalligatámque, partus soluere: quamobrem alio nomine odmolyontem appellari.
Genitale marinum.
104. Genitale marinum vulgus Italicum Cazo marino, Græcum Psoli nuncupat Exangue maris purgamentum est: solutum vagatur, sed eius ea est natura, ut à piscibus aliis minimè tentetur, neque à quoquam in cibo expetatur. Litorale est, neque alibi reperitur quàm ubi Patellæ, Ricini & Vertibula degunt. Genitale ex hoc dicitur, quòd teres sit, pedem longum, & mediocris brachii crassitudinis: distendit se ac contrahit hirundinis in morem, unde & ei nomen inditum est: quinetiam rufi coloris est. Iners, nec nisi serpendo incedit, aspectu toroso, Nympheæ radicis similitudine: Semper ad ima sidit: nunquam natat: contrectatúmque in seipsum contrahitur, ac cornu duritiem habet, víxque acuta cuspide pertundi potest: alioqui permolle, dum sua sponte mouetur: Suas promuscides quando vult exerit, atque ita constringit, ut ex pedali longitudine vix sex digitos longum appareat. Acetabulis quæ in promuscidibus habet, lapidibus hæret: in quibus plusquam quatuor millia nonnunquam annumeres. Ex anteriore autem capitis parte rursus crinitas emittit veluti arbusculas acetabulis plenas, quibus quicquid palpat, ad os adducit. Quod tam amplum aperit, ut vel integram conchulam admittat: vescitur enim omni conchyliorum genere. Eius recrementa viicida sunt ac lenta, albissima, copiosa: quæ ita tandem indurantur, ut cum fidibus de duritia & neruea firmitate certare possint. Os in gyrum ossiculis dentatum habet, præterea nullis ossibus alibi præditum. Ab ore gula in stomachum defertur, quo modo in Erinaceo marino dictum est: reliqua ut intestina circumponuntur in gyrum, quæ vix obseruari possunt. Alia sunt purgamenta marina quæ genitale viri imitantur tum specie, tum magnitudine, sed pinnis subnexis binis loco testium. Est piscis nomen, quod & nos genitale nuncupamus marinum, à nonnullis Halesurion dictum. Quamquam Halesurion sunt qui pro {442} Callionymo pisce capiant. Αἰδοῖον quoque θαλάσσιον κολυϐδαίναν vocauit Epicharmus, ut Nicander tradit. Lumbricum marinum & terrestrem refert. Nam lumbricus sic se contrahit, ut ex sesquipedali longitudine orbicularis ferè fiat.
Asilus, sive Œstrum.
105. Asilus marinus Oppiano Œstrum, terrestri Millepeda longe maximus, utrinque octonos pedes habet, in ambobus lateribus sedecim. Octonis quoque in tergore tabellis loricatur: quæ totidem utrinque pedibus respondent. Priorum autem pedum ungues ad caput, posteriorum autem versus caudam reflectuntur: ex quo eum & antrorsum & retrorsum ingredi posse credibile est. Unguibus pisces quos apprehendit, strictè continet, subítque eorum squamas, nec inde unquam abscedit, donec eos eroserit. Erythrinos, Dentales ac Sargos edit, ut in Corcyra Mullum à duobus Asilis utrinque penè desquamatum aliquando viderim, tametsi Mulli plerunque Œstros absumant. Oculos habet paruos, nigros, aliquantulum eminentes: atque in orbem, ut terrestris millepeda se contrahit. Prægnans plerunque reperitur. Versatur in limosis portubus, & spurcitia refertis. Est etiam Asilus terrestris, cui lingua siue promuscis aculei vice fungitur, qua sanguinem exugit, & tergora quadrupedum penetrat, non minus ac tabanus, armentis valde obnoxius: de quo Virgilius,
— cui nomen AsiloRomanum est, œstrum Graii vertêre vocantes:Asper, acerba sonans, quo tota exterrita syluisDiffugiunt armenta: furit mugitibus ætherConcussus.
106. Aristoteles octauo de historia animalium: Thunni (inquit) & Gladii agitantur œstro, canis exortu. Habent enim utrique per id tempus sub pinna ceu vermiculum quem Asilum vocant. Idem author {443} videtur œstrum seu Asilum diuersum à pediculo & pulice constituere, quum eis etiam nomina propria φθεῖρα θαλάσσιον, id est, pediculum marinum, & ψύλλαν θαλάττιον, id est pulicem marinum, imponat. Vocant & in mari pediculos (inquit Plinius) eósque tritos instillari ex aceto auribus iubent. Pisces vel manu caperentur, dum dormiunt (inquit Aristoteles) nisi pediculis & pulicibus solicitarentur. Gignuntur in profundo maris tanta fœcunditate, ut escam de pisce emollitam, si diu in imo manserit, totam corrodant atque absumant. Et quidem sæpenumero piscator escam demissam, glomeratis undique his bestiolis, perinde ut pilam attollit.
Phryganium.
107. Phryganium fluuiatile æquè ac marinum deiectamentum, Galli Charree appellant, quòd cinerum recrementis sit persimile. Pisciculus est aut potius vermiculus, quo piscatores utuntur pro esca: sic appellatus, quòd Phrygana, id est fremia, cremia, siue festucas suæ thecæ aut tegumenti lateribus, filo tanquam aranæ ab eius ore dependente (nouit enim nere ut aranea) agglutinans atque alligans, circumponat: ex quibus augescens, casam ampliorem sibi construit, in quo pinnoterem imitaretur: nisi pinnoteres sibiipsi domum facere nesciret. Senos utrinque pedes habet, quibus in aquæ etiam rapidissimæ riuulis incedit: Nare enim nescit, éstque animal tenue, oblongum, paruæ erucæ simile, quem auidissimè appetunt Truttæ: est enim profluentibus aquis ac torrentibus frequens. Eo etiam pisciculi si sua theca seu inuolucro nudetur, affatim capiuntur. Chrysippus Philosophus (inquit Plinius) tradit {444} Phryganion alligatum remedio esse quartanis. Quòd autem esset id animal, nec ipse descripsit, nec nos inuenimus qui nouisset.
Lumbricus marinus.
108. Lumbricus marinus, terrestri maior, stabulatur in littore intra arenam, atque in eo potissimùm tractu, quem æstus alti maris contegit: unde interdum discedens siccum relinquit. Piscatoribus ad escam plurimùm confert, quem dum consectantur à recrementis, quæ more terrestris super arena relinquit, agnoscunt, quæ quo loco perceperint, eo pala ferrea impacta lumbricos è profundo extrahere solent, quos canistris in usum diligenter adseruant. His natura ad excauandam humum mucorem in anteriore parte dedit, quem humi applicant: ex quo cum impetu spongiosum quidpiam egerit, quod euomuisse videtur: paulatímque in arenam subingressus, iterum in corpus regerit, quoad se totum arena contexerit, quod idem terrestri lumbrico accidere solet. Utrisque transuersi branchi per ambitum insunt, quibus totam corporis molem contrahunt atque extendunt, ut ex pedali longitudine breuissimi, & ferè orbiculares euadant. Verùm marinus lumbricus teres est, pedem longus, digitum crassus, viscosus admodum, croceum colorem fundens, quo naues inficiuntur, qui etiam triduum perdurat. Villos in articulationibus pro pinnis habet: arena & limo vescitur.
Hippocampus.
109. Hippocampus nomen ab equo & eruca contraxit. Equinum enim caput & collum gerit, corpus autem erucæ. Plinius hippum, ut Oppianus, vocauit: Athenæus hippidum, Piscatores Veneti Faloppa, Massilien {445} ses & Genuenses Caballum marinum. Digito crassior non euadit, éstque ferè cornea cute contectus: nemini, imò neque ipsis quidem piscibus, edulis: quibusdam locis nigrior, aliis autem candidior. Branchias ad latera habet, éstque collo, ut equus, contorto. Pinnam in tergore elatiusculam, alteram in latere utrinque ad branchias exerit, aliam quoque modicam supra ceruicem: tubulum oblongum, in quo eius os situm est. Viuus in mari non est ita contractus, ut nobis iam siccus extra aquam apparet. Contrahit enim caudam in orbem cùm moritur: quod etiam chamælus facit. Spiculis in gyrum obtusis vallatur ac communitur. Caudam habet quadrangularem. Eius longitudo non excedit senos digitos. Iubam habet obtusis spiculis, ut equus crinibus, exornatam, atque aurium loco elata etiam spicula ostendit. Strias quoque in transuersum actas, quæ ab obtusis eius spiculis procedunt. Natura enim ad equum terrestrem alludens, caput, ceruicem, collum, thoracem ita affabre in hoc pisce ementita est, ut hæc omnia sibi inuicem respondeant. Hippocampi cinerem alopecias replere cum pice liquida aut axungia seu amaracino unguento illitum, tostósque & assumptos lateris dolores sedare, & urinæ continentiam cohibere authores tradunt. Hippocampi quoque in rosaceo enecati, frigidísque febribus illiti, aut etiam adalligati, multùm prodesse censentur. {446}
Hippocampus & hippus Græcis ac Latinis, Caual marin Gallis, Falopa Venetis.
Typhle marina.
110. Typhle vel Typhline antiquis, Plinio Spondyle, vulgo Græco Nerophidia, id est aquæ serpens (ab Aristotelis marino serpente longè diuersus) Massiliensibus Gagnola ob id, quòd quoties piscationi indulgent, ubi hunc alios præcedere viderint, lucrum se fecisse portendant. Medicamentis tantùm utilis est, à voracissimis quibuscumque piscibus minimè inuadi solitus. Cæterum Litoralis, nus {447} quam hamo decipi solitus: ore enim est adeò exiguo, ut vix acu traiici possit. Rostrum illi est veluti rotundum, leuiter compressum & cartilagineum, in cuius extrema parte maxilla inferior pyxidatim tanquam operculum superiori congruum inferitur, ita ut rostrum illud calami in modum sit concauum: unde Antonio Martinello Flandro viro alioqui doctissimo eum pissorbulum vocari posse visum est. Magna est huius cum Tiphlope terrestri (sic enim à Nicandro vocatur, quem etiam Græcum vulgus Typhlinem nominat) similitudo. Utraque enim testa contegitur dura, cui natura utrinque in lateribus rimam fecit cutilarem, contra aliorum naturam, ut eius aluus distendi possit in prægnantibus. Ambæ squamis carent. Marina perfectam magnitudinem assecuta est, ad pollicis crassitudinem accedit, & cubiti longitudinem. Pinnas congri modo in lateribus duas iuxta branchias, & unam in tergore habet. Caudæ verò extremum ei pinnicillo simile est, qui in summo maioris antennæ marinæ ranæ conspicitur, paulò tamen minor. Branchias ut Murena contectas habet: oculos tam paruos, ut vix grani milii magnitudinem æquent. Maris & fœminæ discrimen suscipit. Ambobus corpora angulosa, oblonga, à capite ad umbilicum quadrangula: ab Umbilico verò per caudam in quinos desinunt angulos: altera in anteriori parte sexangula est: ac rursus ab umbilico ad caudam quadrangula. Unicam tantùm in medio ventre rimam ferunt, cùm tamen terrestris duas habeat, in lateribus unam utrinque, quæ tam mari quàm fœminæ datæ sunt. Unicum quoque habent intestinum, album, recta exporrectum, multa pinguedine circunsessum, hepar pallidum, oblongum: sub cuius parte dextra fel continetur cæsium, grani hordei magnitudine. Cor vix milio maius esse cernitur. Spina tergoris articulationibus seu spondylis raris intersepta est. Vuluam habet bicornem, ut cæteri pisces, ouis plenam, grani sesami magnitudine, rotundis, rubris, translucidis, quæ ipso quidem vere excludit. {448}
Typhline vel Typhle marina, Cæcilia marina dici potest, Gagnola Massiliensibus.
Auris marina.
111. Multùm inter piscem & herbam ambigit ab antiquis Auris marina dicta. Quæ ὤναι, id est auriculæ dicuntur (inquit Aristoteles) saxis adhærent: Nihil autem habere conspiciuntur eius quod in animalibus vita præditis esse comperitur: ubique enim proueniunt auri humanæ persimiles. Tamen est auris marina cartilaginosa, subalbida, &, ut membrana, tenuis & crispa, qua plærosque pisces Scaros, Polypos & Salpas vesci compertum habeo: hanc tamen neque palato, neque stomacho gratam esse posse reor: tametsi frixam edendo esse tradant. Crudam siquis degustet, & dentibus atterat, quandam in ea tophi duritiem inesse percipiet. Circa Pharum insulam Alexandriæ vicinam multæ proueniunt, in Illyrico & Ionico sinu maximæ.