CopierCopier dans le presse-papierPour indiquer l’adresse de consultation« Jean de Cuba - Hortus sanitatis, Tractatus de piscibus IV.  », in Bibliothèque Ichtya, état du texte au 08/09/2024. [En ligne : ]
CopierCopier dans le presse-papierSource de référence
Hortus sanitatis : Livre IV, Les Poissons, Catherine Jacquemard, Brigitte Gauvin, Marie-Agnès Lucas-Avenel, Presses universitaires de Caen, Caen, 2013.consultable en ligne

Capitulum CII2apparatcaput 101 1536.

Uranoscopus3apparaturanoscupus Prüss1., urtica et vulpes marinae

Uranoscopus, urtica et vulpes marinae (Épernay, BM, Inc. 3017)

1. VB SN, 17, 99, 1
[α] Plin. nat.32, 695sourcesIdem piscis et uranoscopos uocatur ab oculo quem in capite habet.
[β] VB SN, 17, 99, 1
Plinius libro XXXII4philologieVincent de Beauvais, suivi par le compilateur de l’Hortus sanitatis, a inversé l’ordre des phrases de Pline.. [α] Uranoscopus vocatur ab oculo quem habet in capite, [β] a quo subter et supra intendit6philologieCette précision apportée par Vincent de Beauvais est absurde. Pour le granus (ch. 41, 3), le texte est plus clair : unum oculum in summo capitis habet, quo superintendens semper insidias cavet. En réalité, l’uranoscope a bien deux yeux, au sommet de la tête, comme l’indique l’origine grecque du nom.. Alio nomine gallio7apparatgalliae Prüss1 1536.8philologieLe terme gallio vient sans doute d’une mélecture ou d’une mécoupe du nom grec de ce poisson : καλλιώνυμος. Le nom a été tronqué – comme le confirme Vincent de Beauvais (VB 17, 99, 1) : Alio nomine gallio nuncupatur –, et le nom du poisson se trouve réduit à la première partie du nom grec, tandis que la seconde partie est devenue un substantif. nuncupatur.

Operationes9apparatoperationes om. 1536.

2. VB SN, 17, 99, 1
[γ] Plin. nat.32, 6910sourcesCallionymi fel cicatrices sanat et carnes oculorum superuacuas consumit. Nulli hoc piscium copiosius, ut existumauit Menander quoque in comoediis.
A. [γ] Hujus fel cicatrices sanat et carnes oculorum supervacuas consumit, ut dicit Menander11apparatmeander 1491 Prüss1. in comediis12philologieComme le montre le texte de Plin. nat. 32, 69, la référence à Ménandre doit être mise en relation avec une autre particularité de ce poisson, l’abondance de son fiel. Men. frgm 31 ; Ael. NA 13, 4..
3. VB SN, 17, 99, 2
[δ] Plin. nat.9, 14615sourcesVrticae noctu uagantur locumque mutant. Carnosae frondis hiis natura, et carne uescuntur. Vis pruritu mordax eademque quae terrestris urticae.
B. Idem13apparatitem 1536. in14apparatin om. Prüss1 1536. libro IX. [δ] Urtica noctu vagatur noctuque mutatur. Vis ejus pruritu mordax eadem quae16apparateadem quae correximus ex Plin. : eademque 1491 Prüss1 1536 eademque quae VB. terrestris urticae.
4. VB SN, 17, 99, 3
[ε] Arist. HA, 531 a 31 - b 7 MS18sourcesEt genus animalis quod dicitur grece akaleki. Est unum genus per se et applicatur lapidibus sicut animal cuius testa est aspera, similis est testae vasis. Et non habet testam, set creatio sui corporis est similis creationi carnis.
C. Aristoteles17philologieLa citation d’Aristote présente chez Vincent de Beauvais se trouve fractionnée dans l’Hortus sanitatis.. [ε] Animal genus quod Graece dicitur akalabia et creditur esse urtica maris : est ingens19apparatjungens 1491 Prüss1 VB. alias, inurens per se, nec habet20apparathabent VBd. testam. Sed ejus creatio21apparatcuratio VBd. est sicut carnis.
5. VB SN, 17, 99, 3
[ζ] Arist. HA, 531 a 31 - b 7 MS22sourcesEt hoc genus sentit et rapit quicquid appropinquat manibus, et applicatur lapidibus cum suis pedibus sicut animal multorum pedum. Et fortasse tumescit corpus eius quando applicatur alicui rei. Et habet orificia in medio corporis eius, et venatur quicquid transit per ipsum ex piscibus parvis. Et quoddam genus ipsius conmedit iricium et pecten, et non invenitur in suo corpore superfluitas omnino.
[η] VB SN, 17, 99, 3
D. [ζ] Et hoc genus sentit et rapit quicquid appropinquat manibus et applicatur lapidibus cum suis pedibus, sicut animal multorum pedum. Et forte23apparatfortasse 1491 Prüss1 1536 VB2. tumescit corpus ejus quando applicatur alicui rei. Habet autem orificium in medio corporis ejus, et venatur quicquid transit per ipsum ex piscibus parvis et comedit iricium24apparatyricium 1491 Prüss1 tricium VBd. et pecten, [η] id est plais25philologieLa précision id est plais, ajoutée par Vincent de Beauvais au texte, se comprend grâce à la manchette qui l’accompagne : Pecten, id est Plais gallice (« Le peigne, c’est-à-dire, en français, le plais »). Il ne faut pas confondre cet animal avec son homonyme, plais ou plays, la plie (voir ch. 70)..
6. VB SN, 17, 99, 4
[θ] Plin. nat.9, 14526sourcesVolpes marinae simili in periculo gluttiunt amplius usque ad infirma lineae quae facile praerodant.
[ι] compil.
E. Plinius libro IX. [θ] Vulpes marinae in periculo capturae glutiunt non tantum hamum sed amplius usque ad infirma lineae quae facile praerodant, [ι] sic27apparatsic — assimiles non hab. VB. quod capere non possunt. Vulpium terrestrium assimiles28apparatassimilantur 1491 Prüss1..

Notes d’apparat :

2. caput 101 1536. | 

3. uranoscupus Prüss1. | 

7. galliae Prüss1 1536. | 

9. operationes om. 1536. | 

11. meander 1491 Prüss1. | 

13. item 1536. | 

14. in om. Prüss1 1536. | 

16. eadem quae correximus ex Plin. : eademque 1491 Prüss1 1536 eademque quae VB. | 

19. jungens 1491 Prüss1 VB. | 

20. habent VBd. | 

21. curatio VBd. | 

23. fortasse 1491 Prüss1 1536 VB2. | 

24. yricium 1491 Prüss1 tricium VBd. | 

27. sic — assimiles non hab. VB. | 

28. assimilantur 1491 Prüss1.

Notes philologiques :

4. Vincent de Beauvais, suivi par le compilateur de l’Hortus sanitatis, a inversé l’ordre des phrases de Pline. | 

6. Cette précision apportée par Vincent de Beauvais est absurde. Pour le granus (ch. 41, 3), le texte est plus clair : unum oculum in summo capitis habet, quo superintendens semper insidias cavet. En réalité, l’uranoscope a bien deux yeux, au sommet de la tête, comme l’indique l’origine grecque du nom. | 

8. Le terme gallio vient sans doute d’une mélecture ou d’une mécoupe du nom grec de ce poisson : καλλιώνυμος. Le nom a été tronqué – comme le confirme Vincent de Beauvais (VB 17, 99, 1) : Alio nomine gallio nuncupatur –, et le nom du poisson se trouve réduit à la première partie du nom grec, tandis que la seconde partie est devenue un substantif. | 

12. Comme le montre le texte de Plin. nat. 32, 69, la référence à Ménandre doit être mise en relation avec une autre particularité de ce poisson, l’abondance de son fiel. Men. frgm 31 ; Ael. NA 13, 4. | 

17. La citation d’Aristote présente chez Vincent de Beauvais se trouve fractionnée dans l’Hortus sanitatis. | 

25. La précision id est plais, ajoutée par Vincent de Beauvais au texte, se comprend grâce à la manchette qui l’accompagne : Pecten, id est Plais gallice (« Le peigne, c’est-à-dire, en français, le plais »). Il ne faut pas confondre cet animal avec son homonyme, plais ou plays, la plie (voir ch. 70).

Notes de source :

5. Idem piscis et uranoscopos uocatur ab oculo quem in capite habet. | 

10. Callionymi fel cicatrices sanat et carnes oculorum superuacuas consumit. Nulli hoc piscium copiosius, ut existumauit Menander quoque in comoediis. | 

15. Vrticae noctu uagantur locumque mutant. Carnosae frondis hiis natura, et carne uescuntur. Vis pruritu mordax eademque quae terrestris urticae. | 

18. Et genus animalis quod dicitur grece akaleki. Est unum genus per se et applicatur lapidibus sicut animal cuius testa est aspera, similis est testae vasis. Et non habet testam, set creatio sui corporis est similis creationi carnis. | 

22. Et hoc genus sentit et rapit quicquid appropinquat manibus, et applicatur lapidibus cum suis pedibus sicut animal multorum pedum. Et fortasse tumescit corpus eius quando applicatur alicui rei. Et habet orificia in medio corporis eius, et venatur quicquid transit per ipsum ex piscibus parvis. Et quoddam genus ipsius conmedit iricium et pecten, et non invenitur in suo corpore superfluitas omnino. | 

26. Volpes marinae simili in periculo gluttiunt amplius usque ad infirma lineae quae facile praerodant.