Source de référence : Hortus sanitatis : Livre IV, Les Poissons, CatherineJacquemard, BrigitteGauvin, Marie-AgnèsLucas-Avenel, Presses universitaires de Caen, Caen, 2013consultable en ligne
1. VB, SN, 17, 123, 1 [α] Arist. PA, 679 a 11-12 MS*Regimen vitae eius [sepiae] est prope terram, et non habet aliud iuvamentum, sicut habet multipes, scilicet squamositatem pedum, quoniam per illam squamositatem involvit multipes omne quod sibi appropinquat. [β] Arist. PA, 652 b 23-25 MS*Et propter hoc omne animal habens sanguinem habet cerebrum, et non habetur cerebrum ab aliquo animali alio, nisi forte habeat aliud membrum conveniens cerebro, sicut animal multipes et sibi simile. [γ] Arist. PA, 678 b 27-28 MS*Membra autem ventris in animalia quod dicitur sepie et in multipede sunt consimilia in figura et tactu. [δ] Arist. HA, 622 a 4-10 MS*Et quicquid comedit aggregat in cavernis et ubi manet ; et postquam comederit omne sibi idoneum, tunc extrahit testas residuas et cortices cancrorum etiam. Et iam mutatus est color eius et fiet coloratus colore lapid[e]um, qui sunt prope [illud] [illum] ; et hoc facit cum timuerit. Aristoteles. [α] Polippusbpost polippus hab. sive multipes VB. habet juvamencjuvamentum VB. squamositatem pedum ; per illam enim involvit omne quod sibi appropinquata’L’information selon laquelle le poulpe attrape tout ce qui l’approche est un ajout de Michel Scot, car, dans ce passage, Aristote dit : « S’il en est ainsi pour elle [la seiche], c’est parce que sa vie se passe à proximité de la terre et qu’elle n’a pas d’autre moyen de défense, à la différence du poulpe, qui peut utiliser ses tentacules et ses changements de couleurs, que déclenche la peur comme elle déclenche la projection de sépia » (Louis 1957, 114). Mais Aristote avait décrit préalablement les tentacules du poulpe grâce auxquels l’animal se nourrit. Voir Arist. HA 524 a 2-4 MS : […] et utitur quibusdam pedibus loco alarum et etiam pedibus loco manuum et pedum. Et non reddunt cibum ori nisi pedes qui sunt prope oculos.. [β] Animal tamendtantum VB. habens sanguinem, habet cerebrum ; [γ] membra ventris in sepia et multipede consimilia sunt in figura et tactu. [δ] Quicquid comedit aggregat in cavernis ubi manetemanetur Prüss1.. Et postquam omne idoneum sibi comederit, tunc testas residuas et cortices etiamfetiam om. 1536.cancrorum ejicit. Mutatur color ejus, etgex 1536. colore lapidum qui sunt prope illum fit coloratus, quod ei accidit cum timueritb’Le changement de couleur de la pieuvre, provoqué par la peur, est encore énoncé à la suite de la phrase citée en note de sources (Arist. PA 679 a 13 MS : et illud accidit ei, quod mutatur in colore, propter timorem, sicut accidit ei exitus spermatis ex timore etiam). Cette caractéristique a été reprise par Plin. nat. 9, 86-87..
2. VB, SN, 17, 124, 3 [ε] TC, nat. 6, 43, 1-13 Ex Libro de naturis rerum. [ε] Polippus est piscis tantam habens virtutem in brachiis ut nautam aliquando de navi incaute stantem vihut 1491 Prüss1 om. 1536. rapiat et in mare trahat ejusque carnibus satietur. Carnibus enim libenter vesciturc’Voir Plin. nat. 9, 91 : Praeterea [Trebius Niger] negat ullum atrocius esse animal ad conficiendum hominem in aqua. Luctatur enim conplexu et sorbet acetabulis ac numeroso suctu diu trahit, cum in naufragos urinantisue impetum cepit.. Supinus adhaeret scopulis et avelli nequit cui si fetida res admota fuerit, ab ejus odore protinus resilitd’Vincent de Beauvais, à la fin du chapitre 123, fournissait déjà cette indication mais en se référant directement à Pline : Idem in lib. 10. Non potest a petris auelli polypus. Idem. Cunicula admota protinus ab odore resilit. Voir Plin. nat. 10, 195 : Non potest petris auelli polypus ; idem, cunila admota, ab odore protinus resilit.. Iiihi VB. in mari juxta Venetiamjvenetias 1536. frequentissimi sunt.
3. VB, SN, 17, 125, 3 [ζ] TC, nat. 6, 43, 9-12 [η] compil. [θ] TC, nat. 6, 43, 9-12 Itemkex libro de naturis rerum VB.e’Le texte de Thomas de Cantimpré a été recopié presque à l’identique par Vincent de Beauvais, à l’exception de quelques changements dans l’ordre des mots ou des phrases. Il a puisé ses informations dans Plin. nat. 9, 158 et Plin. nat. 9, 163-164. La mention sive multipes est un ajout de l’auteur de l’Hortus sanitatis.. [ζ] Polippi[η] sive multipeslsive multipes (multipedes 1536) non hab. VB.[θ] verso in terram capite coeunt ; ova atquematque non hab. 1536 VBd. tam multa fecunditate faciunt quod hominis occisi testa capi non possunt, superque sedentes et incubantes quasi cancellatis brachiis cameram faciunt.
4. VB, SN, 17, 126, 1 [θ] compil. [ι] Arist. HA, 534 b 23-25 MS*Et si quis suffumigaverit loca ex cornu cervi, fugient ab illis locis multi modi. Et fugiunt a fumo storacis sicci. Et modus multipes deluditur et deprehenditur per huiusmodi fumum, quoniam diligit ipsum et intrat in vas, per quod venantur. [κ] Arist. HA, 534 b 25-27 MS*Et iam fingitur, quod venatores accipiunt hamos et ponunt in ipso animal, quod dicitur multipes, postquam fuerit assatum, et deprehendunt per ipsum modos piscium. [λ] Arist. HA, 590 b 14-16 MS*Multipes autem vincit karabo et comedit ipsum. Et propter hoc, [si] supervenerint ambo in unum rethe, invenitur mortuum karabo propter eius comitatum. Itemnitem non hab. VB.f’L’auteur de l’Hortus sanitatis avait pu croire que les informations venaient de Thomas de Cantimpré, car Vincent de Beauvais n’indique aucun marqueur : il place cette citation en tête de son chapitre 126, tandis que le chapitre précédent, consacré également à la pieuvre, se terminait par une citation de Thomas de Cantimpré..[ι] Polippus vel multipes cornu cervi vel storacis sicci fumo deluditur et deprehenditur, quia diligit ipsum ; et ob hoc intrat vasa venantium.[κ] Ex ipso etiam assato in hamo posito venatores multos capiunt pisces.[λ] Polippusomultipes VB. et karabopkarabos VB ut semper. si simul irretitiqirretiti correximus : irrititi 1491 irriti Prüss1 1536 irreti VB. fuerint, karabo mortuus inveniturg’Voir aussi dans une formulation voisine VB 124, 4 et TC 7, 53, 17. De plus le texte de Thomas a été cité presque à l’identique dans le chapitre consacré par Vincent de Beauvais au multipes et repris par l’auteur de l’Hortus sanitatis, Multipes, ch. 60..
5. VB, SN, 17, 125, 2 [λ] compil. [μ] Arist. HA, 622 a 25-31 MS*Et dicitur [vel] [quod] quando ovant, natant, et debilitantur mares et femine, quousque comedantur a parvis piscibus. Et deprehenduntur in cavernis defacili ; et hoc non accidit eis, antequam pullificent. Et dicitur etiam quod multipedibus parvis et juvenibus non accidit hoc ; immo sunt fortiores magnis. Itemritem non hab. VB.h’Comme ci-dessus, la source n’est pas Thomas de Cantimpré, mais Aristote, bien identifié par Vincent de Beauvais (Arist. HA 622 a 25-31 MS). Thomas de Cantimpré (TC 7, 53, 12-13) évoque certes la faiblesse du multipes après la ponte et la couvée, en précisant qu’il cite Aristote, mais il ne dit rien du danger que représentent les petits poissons. Il exprime la même idée à propos du polippus, en TC 6, 43, 21-22, avec les mots de Plin. nat. 9, 89..[μ] Dicitur quod, cum ovant, natant, et mares etsac VB. feminae debilitantur in tantum ut a piscibus parvis comedantur et in cavernis facile deprehenduntur. Quod tamen non accidittpost accidit hab. eis ante pullificationem hoc autem non accidit VB. juvenibus et parvis : immo fortiores sunt magnis.
6. VB, SN, 17, 125, 2 [μ] compil. [ν] Arist. HA, 544 a 7 MS*Animal vero marinum multipes coit in hieme et ovat in vere. [ξ] Arist. HA, 544 a 11 MS*Et caput maris est longius capite femine. Itemuitem non hab. VB.i’Sur le sujet traité ici, l’auteur de l’Hortus sanitatis a trouvé chez Vincent de Beauvais un stock de citations presque identiques, héritées d’Aristote, de Pline ou de Thomas de Cantimpré. Il est donc difficile de déterminer avec certitude les fragments qu’il a compilés. Supposant qu’il avait choisi la solution de facilité et recopié les sentences les plus proches matériellement, nous avons privilégié une identification avec les extraits d’Aristote réunis en VB 17, 125, 2..[ν] In hiemevin hieme post coeunt hab. VB. coeunt, inwin — pariunt : ovant autem sive pariunt in vere VB. vere autem ovant sive pariuntj’Voir aussi VB 17, 125, 1 d’après Plin. nat. 9, 163 et VB 17, 125, 3 d’après TC 6, 43, 8-9 avec une formulation presque identique (voir supra ch. 72, 3 et note philologique)..[ξ] Caput maris longius estxest. non hab. 1536 VB. capite feminae, etck’Voir aussi TC 7, 53, 11-12 dans la même formulation Aristotiles : Caput maris est longius capite femine..