Source de référence : Hortus sanitatis : Livre IV, Les Poissons, CatherineJacquemard, BrigitteGauvin, Marie-AgnèsLucas-Avenel, Presses universitaires de Caen, Caen, 2013consultable en ligne
1. VB, SN, 17, 73, 1 [α] Isid. orig. 12, 6, 50*Murix coclea est maris, dicta ab acumine et asperitate, quae alio nomine concilium nominatur, propter quod circumcisa ferro lacrimas purpurei coloris emittat, ex quibus purpura tingitur ; et inde ostrum appellatum quod haec tinctura ex testae humore elicitur. [β] TC, nat. 7, 54, 5-7*Mucianus auctor est, referente Plinio, quod †murenis inherentibus navi ipsam ventis plenam – sicut de echino dictum est – stetisse navem portantem Periandro regi, ut castrarentur, nobiles pueri. Isidorus. [α] Murixcmurex 1536 VBd. est cochlea maris ab acumine et asperitate dictaa’Sur l’étymologie du murex et sur les autres noms qui sont cités ici (conchilium et ostrum), voir André 1986, 212, n. 406-407.. Quae alio nomine conchiliumdconchiliam Prüss1 conchylium VBd.b’Le nom latin conchylium est un emprunt au grec κογχύλιον, « coquillage, pourpre ». dicitur, eo quod circumcisaecircumscisa VBd. ferro lacrimas purpurei coloris emittat, ex quibus purpura tingiturftinguintur VB2. ; et inde ostrumc’Le latin ostrum a été formé à côté d’ostreum, à partir du grec ὄστρεον, avec le sens spécialisé de « pourpre » (voir Ernout & Meillet 1967, s. v. ostreum). appellatum est, quod haec tinctura ex humore testae elicitur. [β] Mutianusgmurianus 1491 Prüss1. autem tradit muricemechineumd’Isidore de Séville n’est pas la source de la dernière phrase de ce paragraphe : Vincent de Beauvais, reprenant intégralement la notice de Thomas de Cantimpré sur le murex, l’a placée sous l’autorité de Pline (voir 58, 2), à l’exception d’une phrase qu’il a totalement remaniée et altérée, pour donner à lire cette information conservée par l’auteur de l’Hortus sanitatis à l’endroit choisi par son modèle..
2. VB, SN, 17, 73, 2 [γ] TC, nat. 7, 54 Plinius libro IXe’Vincent de Beauvais ne s’est pas servi directement du texte de Pline mais de la notice de Thomas de Cantimpré. Celui-ci avait remanié les informations recueillies chez Pline de manière à former deux paragraphes, l’un sur le murex, l’autre sur la purpura (TC 7, 54 et TC 7, 60). Vincent de Beauvais a recopié presque à l’identique le paragraphe intitulé De muricibus mais en supprimant l’information attribuée à Mucianus (TC 7, 54, 5-7), comme indiqué en 58, 1, et en y ajoutant deux détails (tricenis diebus et in mediisfaucibus), qui, chez Thomas de Cantimpré, figurent dans le chapitre consacré à la purpura. En compilant les données, Vincent de Beauvais a donc réuni des éléments tout en maintenant la distinction entre les deux animaux. Le début de la notice de Thomas de Cantimpré est emprunté à Plin. nat. 9, 125-126 : Purpurae uiuunt annis plurimum septenis. Latent sicut murices circa canis ortum tricenis diebus. Congregantur uerno tempore mutuoque attritu lentorem cuiusdam cerae saliuant. Simili modo et murices, sed purpurae florem illum tinguendis expetitum uestibus in mediis habent faucibus. Liquoris hic minimi est candida uena, unde pretiosus ille bibitur nigrantis rosae colore sublucens ; reliquom corpus sterile. Viuas capere contendunt, quia cum uita sucum eum euomunt (voir Arist. HA 547 a 14-27 ; Arist. HA 599 a 16-18). La fin de la notice de Thomas de Cantimpré reprend Plin. nat. 9, 80 : Mucianus muricem esse latiorem purpura, neque aspero neque rotundo ore neque in angulos prodeunte rostro, sed simplici concha, utroque latere sese colligente. Deux erreurs ont été commises au cours de la transmission du texte de Pline par Thomas de Cantimpré (TC 7, 54, 7-9) : Non habet spericum os neque rotundum neque in angulos prodeunte rostro, sed sicut concha utroque latere clauditur. Elles concernent asperum, transformé en spericum, de sorte que les deux adjectifs spericum neque rotundum sont redondants, l’autre simplici concha […] colligente, dont la mésinterprétation a laissé croire que le murex était un bivalve.. [γ] Muricesconchae marinae sunt, quae latent circa canis ortum tricenishtricentis Prüss1. diebus et statuto tempore exeunt. Pretiosum liquoremiliquorum 1536. tingendis vestibus in mediis faucibus habent utilem, sed is color in sola vena candida reperitur, reliquum vero corpus sterile est. Vivis quoque tantum hic color exprimitur, quia morientes cum vita succum evomunt. Non habent sphaericumjspericum 1491 Prüss1 VB2 phericum 1536. os neque rotundum neckne 1491 Prüss1 1536. in angulos prodeunte rostro, sedlse 1536. ad conchae modum utroque latere clauditur.
3. VB, SN, 17, 73, 3 [δ] Plin. nat. 9, 160*[…] quae durioris testae sunt, ut murices, purpurae, saliuari lentore, sicut acescente umore culices ; apua spuma maris incalescente, cum admissus est imber. [ε] Plin. nat. 9, 164*Purpurae, murices eiusdemque generis uere pariunt. Idem in eodem. [δ] Animalia marina quae sunt durae testae, ut murices aut purpurae, salivariomsalviario 1491 Prüss1 1536.f’L’apparat de De Saint-Denis 1955 à Plin. nat. 9, 160 fait état des variantes : saliuario uett. -riae codd. lentorenlentore correximus ex Plin. : lentiore 1491 Prüss1 1536 VB.g’Vérard traduit « proviennent de humeur salubre », comme s’il avait lu salutario lentore. proveniunt, sicut acescenteoa crescente 1491 Prüss1 1536.h’L’apparat de De Saint-Denis 1955 à Plin. nat. 9, 160 fait état des variantes : acescente E ares- xlnV acres- RFa accres- dT. humorei’L’expression a crescente humore pourrait signifier « d’une eau qui monte », ce qui n’a aucun sens ici. culices, atque spuma maris incalescente cum admissus est imber. [ε] Et hae pariunt in vere.
Operationes
4. VB, SN, 17, 73, 4 [ζ] Plin. nat. 32, 68*Capitis ulceribus muricum uel purpurarum testae cinis cum melle utiliter inlinitur. A. Pliniuspidem in VB. libro XXXII. [ζ] Muricum testae cinis utiliter cum melle illinitur ulceribus capitis.
5. VB, SN, 17, 73, 4 [η] Plin. nat. 32, 82*Nam muricum cinis dentifricium est. [θ] Plin. nat. 32, 84*Muricum uel conchyliorum testae cinis maculas in facie mulierum purgat cum melle inlitus cutemque erugat et extendit septenis diebus inlitus ita, ut octauo candido ouorum foueantur. B. [η] Idemj’Le statut d’idem est ambigu ici et dans le paragraphe suivant. Est-ce l’anaphorique ou un marqueur de citation ? quoque cinis bonum est dentifriciumqdentrificium VBd.. [θ] Et maculas purgatk’Voir aussi Plin. nat. 32, 98 : Mituli quoque ut muricis cineres causticam uim habent et ad lepras, lentigines, maculas. in facie mulierisrmuliere 1491 mulierum VB. cum melle illinitussillitus VBd. cutemquetcutemque : et cutem quae VBd. erugat extenditqueuextendit VBd. septenis diebus illitus, ita ut octavo candidovcandida VBd. ovorum foveaturwfoveat VBd..
6. VB, SN, 17, 73, 4 [ι] Plin. nat. 32, 89*[…] utuntur […] muricum cinere ex oleo ad parotidas strumasque. [κ] Plin. nat. 32, 106*At echinorum testae contusae et ex aqua inlitae incipientibus panis resistunt, muricum uel purpurarum cinis utroque modo, siue discutere opus sit incipientes siue concoctos emittere. Quidam ita componunt medicamentum : cerae et turis drachmas XX, spumae argenti XXXX, cineris muricum X, olei ueteris heminam. C. [ι] Idem ex oleo valet ad parotidasxparotydas VBd. et strumasl’Voir encore Plin. nat. 32, 78 : Parotides muricum testae cinere cum melle uel conchyliorum ex mulso curantur.. [κ] Pannisque resistit utroque modo, sive opus sit incipientes discurrereydiscutere VB. sive concoctoszcoctos VBd. emitterem’Notre traduction tente de rendre le texte des éditions de l’Hortus sanitatis, qui ont substitué discurrere au discutere de Pline et de Vincent de Beauvais. Ailleurs, Pline (Plin. nat. 37, 5) fait encore mention des taches qui s’étendent : maculae discurrentes. On peut penser cependant que le lecteur de l’Hortus sanitatis aura été gêné par la structure de la phrase, comme en témoigne Vérard, dont la traduction confirme la lecture discurrere, tout en maintenant le parallélisme sive incipientes discurrere sive concoctos emittere, ce qui nous a semblé impossible ; et de fait le résultat est pour le moins obscur : « cette cendre […] résiste contre les taches de la face nommees pannus par l’une et l’autre manière ou qu’il soit convenable et necessite de discourir et devant aller quant elles commencent ou les expulser et remectes quant elles sont crees et decuittes ». En revanche, si on corrige discurrere en discutere, le texte est clair : « qu’il faille dissoudre les tumeurs commençantes ou liquider les tumeurs mûres ». C’est d’ailleurs discutere qu’on trouve au chapitre 74 de l’Hortus sanitatis (Purpura), operatio C..
7. VB, SN, 17, 73, 4 [λ] Plin. nat. 32, 127*Muricum cinis cum oleo tumores tollit. [μ] Plin. nat. 32, 129*Mammas ipsas muricum uel purpurae testarum cinis cum melle efficaciter sanat. D. Item. [λ] Muricum cinis cum oleo tumores tollit. [μ] Cinisque testarum earum cumaacum om. 1491 Prüss1. melle mammas mulierum efficaciter sanat.