Source de référence : Hortus sanitatis : Livre IV, Les Poissons, CatherineJacquemard, BrigitteGauvin, Marie-AgnèsLucas-Avenel, Presses universitaires de Caen, Caen, 2013consultable en ligne
1. VB, SN, 17, 65, 1 [] compil. [α] Isid. orig. 12, 6, 5*[…] et lupi, quod inproba uoracitate alios persequantur. [β] Isid. orig. 12, 6, 24*Lupum, ut dictum est, auiditas appellauit, piscem in captura ingeniosum ; denique rete circumdatus fertur arenas arare cauda, atque ita conditus transire rete. Isidorusbisidorus non hab. VB..[α] Lupus a voracitatecvelocitate 1491 Prüss1 1536 VB2.a’Nous avons remplacé le terme velocitate, par celui de voracitate, donné par Vincent de Beauvais dans l’édition de Douai, conformément au texte d’Isidore de Séville (cité en note de sources) ; sans quoi on voit mal quelle est la valeur de in quo, qui renvoie au contenu de la première proposition. L’erreur a bien été identifiée par Vérard, qui traduit deux fois voracitate : « Loup marin en francois est ainsi appele pour sa verocite et cruaulte en laquelle chose est semblable au loup terrestre. Car par sa improbe verocite et cruauste il presente les autres ». Cependant, la rapidité faisait aussi partie des qualités reconnues au bar par les Anciens, comme le note De Saint-Denis 1947, 60, citant Ov. hal. 112 : rapidi lupi. appellatur ; in quo lupo terrestri assimilatur, quia scilicet improba voracitate alios persequitur.[β] Est autem piscis captura ingeniosus : nam et retidrete 1536. circumdatus fertur arenas arare cauda et ita conditus transire reteb’Isidore de Séville s’est inspiré de Plin. nat. 32, 11, et Pline d’Ov. hal. 21-24, cités dans l’operatio D..
2. VB, SN, 17, 65, 2 [γ] Plin. nat. 32, 13*Minus [mugile] in prouidendo lupus solertiae habet, sed magnum robur in paenitendo. Nam si haesit in hamo, tumultuoso discussu laxat uolnera, donec excidant insidiae. Plinius libro XXXII. [γ] Lupus marinus in providendo minus habet solertiae, sed magnum robur in poenitendo : nam, ut haeserit in hamo, tumultuoso discussuediscussu correximus ex Plin. : discursu 1491 Prüss1 1536 VB.c’L’apparat de De Saint-Denis 1966a à Plin. nat. 32, 13 fait état des variantes : discussu B, cf. Ov. hal. 40 A discursu May., cf. Ov. hal. 40 corr. Sannazzaro. laxat vulnera, donec excidant insidiaed’Voir aussi Ov. hal. 39-42, Lupus acri concitus ira / discursu [l’apparat de De Saint-Denis 1975 à Ov. hal. 39-42 fait état des variantes : discursu DE discussu A1C discussus B dissussu A] fertur uario fluctusque ferentes / prosequitur quassatque caput, dum uulnere saeuus / laxato cadat hamus et ora patentia linquat..
Operationes
3. VB, SN, 17, 65, 3 [δ] Plin. nat. 9, 57*Praegelidam hiemem omnes sentiunt, sed maxime qui lapidem in capite habere existimantur, ut lupi, chromis, sciaena, pagri. Cum asperae hiemes fuere, multi caeci capiuntur. Itaque his mensibus iacent speluncis conditi. [ε] Plin. nat. 9, 61*Postea praecipuam auctoritatem fuisse lupo et asellis Nepos Cornelius et Laberius poeta mimorum tradidere. Luporum laudatissimi qui appellantur lanati a candore mollitiaque carnis. [ζ] Plin. nat. 9, 168-169*[…] eadem aquatilium genera aliubi atque aliubi meliora, sicut lupi pisces in Tiberi amne inter duos pontes. A. Idem librofante libro hab. in VBd. IX. [δ] Praegelidam hiemem omnes sentiunt pisces, sed maxime qui lapidem in capite existimantur habere, ut lupi et pagrie’Les informations données dans la première phrase sont empruntées à Aristote (Arist. HA 601 b 26-32), qui cite le loup parmi les poissons qui ont une pierre dans la tête et souffrent particulièrement du froid. La suite au contraire concerne essentiellement le capiton : c’est ce poisson qui devient aveugle, selon Aristote (Arist. HA 602 a 8-10).. Cumque asperae fuerint hiemes, multi capiuntur caeci. [ε] Luporum vero sunt laudatissimi qui appellantur lanati, candore mollitiaquegmollitieque Prüss1 1536. carnis. [ζ] Meliores sunt lupi in amne Tiberihuberi VBd. inter duos pontes quam alibi.
4. VB, SN, 17, 65, 3 [η] Plin. nat. 9, 162*Piscium lupus et trichias bis anno parit, et saxatiles omnes. [θ] Plin. nat. 9, 185*Nigidius auctor est praerodere caudam mugili lupum, eosdemque statis mensibus concordes esse. B. [η] Piscium lupus bis in anno parit. [θ] Nigidius est actor lupum mugili caudam praerodere eosdemque mensibus statisiaestatis VBd. concordes essef’Pline a résumé les données d’Aristote (Arist. HA 610 b 11-19)..
5. VB, SN, 17, 65, 4 [ι] Plin. nat. 10, 193*Itaque produntur etiam clarissime audire mugil, lupus, salpa, chromis et ideo in uado uiuere. C. Idem in libro X. [ι] Produnturjproduntur ut dictum est mugil (mugilis VBd) et lupus : produnt mugileni et lupum 1536., ut dictum est, mugil et lupus clarissime audireg’Voir Arist. HA 534 a 8-10..
6. VB, SN, 17, 65, 5 [κ] Plin. nat. 32, 11*Mihi uidentur mira et quae Ouidius prodidit piscium ingenia in eo uolumine, quod halieuticon inscribitur : […] lupum rete circumdatum harenas arare cauda atque ita condi, dum transeat rete. D. Idem in libro XXXII. [κ] Tradit etiam Ovidiuskplinius 1536.h’D’après Ov. hal. 21-24 : Clausus rete lupus, quamuis immitis et acer, / Dimotis cauda submissus sidit harenis / [Atque ubi iam transire plagas persentit] in auras / Emicat atque dolos saltu deludit inultus.lupum retilrete 1536. circumdatum cauda arenas arare atque ita conditum transire rete.
7. VB, SN, 17, 65, 6 [λ] Arist. HA, 631 a 23-32 MS*Si ipse piscis fugerit, [delphinus] insequetur ipsum usque ad profundum maris. Et si fortiter prolongetur in maris profundo, non inspirabit ; deinde redibit ad faciem aque subito quasi sagitta, et tunc inspirabit. Et si acciderit, quod sit ei obvians aliqua navis, saltabit super eius malum. Et similiter faciunt animalia que vocantur lupi quando intrant pellagus ; deinde redeunt et ascendunt superius magna velocitate. [μ] Arist. PA, 668 b 7-12 MS*Et quaedam animalia aquosa anhelant etiam, sicut delphin, et animal magnum quod dicitur Graece malakie, et omnes lupi marini magnorum corporum qui attrahunt aerem. Et multa animalia sunt communis naturae, scilicet aquosa et silvestria. Et hoc animal manet in aqua in maiori parte temporis. Et multa animalia silvestria manent in aqua propter hoc quod diximus, et quia sunt silvestria anhelant, et ille anhelitus est complementum vitae illorum. E. Aristoteles. [λ] Lupi marini, cum intrant pelagus, postea redeunt et ascendunt superius magna velocitatei’Michel Scot a faussé le texte d’Aristote, qui ne dit rien des loups de mer dans cet extrait, mais vante seulement la vitesse des dauphins qu’il compare non au loup, mais aux « plongeurs qui s’aventurent au fond de la mer ». sicut delphinus. [μ] Omnes autem lupi magnorum corporum anhelant, aerem attrahentesj’Il s’agit d’un extrait des Parties des animaux, consacré à la respiration des animaux terrestres et aquatiques et à la fonction des poumons. Michel Scot fait apparaître les loups à côté du dauphin, bien qu’Aristote ne dise rien de tel. Voir Louis 1957, 85 : « Tous les animaux respirent ainsi que certains animaux aquatiques, tels que la baleine, le dauphin et tous les cétacés qui soufflent de l’eau. Car beaucoup d’animaux ont une nature intermédiaire entre ces deux genres : des animaux qui vivent sur terre et aspirent l’air passent la plus grande partie du temps dans l’eau, par suite de l’organisation composite de leurs corps, et certains animaux aquatiques participent si bien de la nature des animaux terrestres que la condition de leur existence est de respirer ». En outre, Michel Scot, traduisant Arist. PA 697 a 15-16 MS, extrait dans lequel il est question de la respiration des cétacés, rend l’expression grecque τὰ τοιαῦτα τῶν κητῶν, « les animaux de l’espèce des cétacés », coordonnée aux noms du dauphin et de la baleine, de la manière suivante : delphin autem et kalabe et sibi similia, quae sunt magni corporis (non habent brancos). Il apparaît donc, à la lecture de ces deux extraits, que Michel Scot a été gêné par la traduction de ce terme et a attribué au bar les caractéristiques respiratoires du dauphin. La respiration des dauphins est encore décrite dans Arist. HA 589 a 32-589 b 11 ; Arist. HA 476 b 20-23..
8. VB, SN, 17, 65, 7 [ν] Ambr. hex. 5, 2, 6, E*Quid loquar coruorum, quid etiam luporum teneritudines ? Nescit hos lupos agnus timere. Tanta est aquarum gratia, quarum uitulos fugiunt et leones, ut his propheticum illud dictum de ecclesiae sanctitate iure conueniat : tunc lupi et agni simul pascentur, leo et bos simul paleas manducabunt. F. Ambrosius. [ν] Lupi denique in mari sunt teneri, quos nescit agnus timere. Et secundum Isaiammesaiam 1536.k’D’après Vulg. Is. 65, 25 : Lupus et agnus pascentur simul. simul pascuntur lupi et agni.