CopierCopier dans le presse-papierPour indiquer l’adresse de consultation« Jean de Cuba - Hortus sanitatis, Tractatus de piscibus IV.  », in Bibliothèque Ichtya, état du texte au 08/09/2024. [En ligne : ]
CopierCopier dans le presse-papierSource de référence
Hortus sanitatis : Livre IV, Les Poissons, Catherine Jacquemard, Brigitte Gauvin, Marie-Agnès Lucas-Avenel, Presses universitaires de Caen, Caen, 2013.consultable en ligne

Capitulum XVI2apparatcaput 15 1536.

Cancer

Cancer (Épernay, BM, Inc. 3017)

1. VB SN, 17, 37, 2
[α] TC nat.7, 19, 1-4
[β] TC nat.7, 19, 36-38
[γ] TC nat.7, 19, 39-41
[δ] TC nat.7, 19, 32-33
[ε] TC nat.7, 19, 41-42
[ζ] TC nat.7, 19, 10-12
Ex Libro de naturis rerum3philologieLa notice de l’Hortus sanitatis reproduit fidèlement la citation de Thomas de Cantimpré telle qu’on peut la lire dans le Speculum naturale. Les écarts (dans le détail des expressions et surtout l’organisation du passage) qu’on constate ici entre le texte du Liber de natura rerum donné par Vincent de Beauvais et celui de l’édition Boese peuvent s’expliquer par une intervention massive de Vincent de Beauvais sur sa source, mais plus vraisemblablement par le fait qu’il a disposé d’une version différente de celle éditée par Boese.. [α] Cancer pedes habet et brachia forcipesque pro manibus. Retrogradus est nec umquam ante faciem suam ambulare novit. [β] Mares duas habent spinas inter ventrem et caudam, quibus feminae carent. Quae ova in ventre habent ictibus serpentum4apparatserpentibus 1491 serpentium VB. medentur. [γ] Coitus tempore mas ascendit in dorso super feminam. At illa, motum ejus sentiens a tergo coire volentis, inclinata super latus ad ipsum se convertit, sicque coitus completur. [δ] Latent in hieme mensibus quinis. Veris tempore senectutem exuunt velut anguis. [ε] Cancer lacte potatus sine aqua vivit multis diebus. [ζ] Cum autem senuerit, duo lapides albi coloris intermixto rubore inveniuntur in ejus capite ; quos tantae virtutis esse dicunt ut in potu5apparatpotum VB. dati cordis punctiones sanant.
2. VB SN, 17, 37, 1
[η] Arist. HA, 490 b 6 MS6sourcesCancer vero habet octo pedes, per quos movetur motu equali.
[θ] Arist. HA, 523 b 5-8 MS8sourcesEt est etiam aliud genus, quod dicitur mollis teste, et est omne, quod est durum extra et molle intra ; et non est contritibile illud durum, immo recipit ignem, ut karabo et cancer.
[ι] Arist. HA, 525 b 7-9 MS12sourcesEt in maris ripa quod est in terra Iudea inveniuntur cancri parvi, et dicuntur milites propter velocitatem cursus eorum, quoniam ipsi currunt in tantum quod non possunt deprehendi. Et si aliquis accipitur et finditur in corpore, non invenitur in eo caro vel superfluitas omnino, quia non habent pascua.
Aristoteles. [η] Cancer habet octo pedes per quos7apparatquas 1491 Prüss1 1536. movetur aequali motu. Caret sanguine. [θ] Durum9apparatpost durum hab. habet VB. extra et intus molle nec est illud durum conteribile10apparatconterribile Prüss1. ; immo accipit11apparatrecipit VB. ignem. [ι] In ripa maris quod est intra Judeam habentur13apparatinveniuntur VB. cancri parvi qui dicuntur milites propter velocitatem cursus. Tantum enim currunt quod deprehendi non possunt. Et cum aliquis finditur, non invenitur in ejus corpore caro vel superfluitas omnino, quia pascua non habent.
3. VB SN, 17, 36, 1
[κ] Isid. orig.12, 6, 5114sourcesCancros vocari, quia conchae sunt crura habentes : inimica ostreis animalia. Eorum enim carnibus vivunt miro ingenio […]. Duo sunt autem genera cancrorum : fluviales et marini.
Isidorus. [κ] Cancri vocati sunt quia conchae sunt crura habentes15philologieComme l’a montré André 1986, 213, n. 408, Isidore de Séville propose un montage étymologique compliqué, qui retrouverait dans cancer à la fois con[chae] et cru[ra]. Il s’agit en réalité d’une forme à redoublement, *kar-kr-os, sur la racine *kar- « dur » ; on retrouve le même type de formation dans le terme grec καρκίνος.. Inimica ostreis animalia. Eorum vero16apparatenim VB. carnibus vivunt miro ingenio. Duo autem17apparatautem (tamen VB2) post sunt hab. VB. sunt genera cancrorum : fluviales et marini.
4. VB SN, 17, 36, 2
[λ] Ambr. hex.5, 8, 2218sourcesCancer quoque quas cibi gratia praestigias instruit ! Namque et ipse ostreo delectatur et […] quia aperire clausum ostreum nulla ui potest et periculosum est, si chelam eius includat, ad argumenta confugit et insidias noua fraude molitur. Itaque quia omnia genera delectatione mulcentur, explorat si quando ostreum in remotis locis ab omni uento contra solis radios diptycum illud suum aperiat et reseret claustra testarum, ut libero aere uisceris sui uoluptatem quandam capiat, et tunc clanculo calculum inmittens inpedit conclusionem ostrei ac sic aperta claustra repperiens tuto inserit chelas uisceraque interna depascitur.
Ambrosius. [λ] Cancer ostreis vescitur. Sed quia ostreum clausum nulla vi aperiri19apparataperire VB. potest periculosumque est si chelam20apparatcely VBd. ejus includat, ad argumenta confugit et insidias nova21philologieNous avons gardé la leçon de l’Hortus sanitatis : nova fraude, « une astuce inouïe », qui est aussi transmise par la tradition d’Ambroise et de Vincent de Beauvais. Mais Thomas de Cantimpré (TC 7, 19) cite le même passage d’Ambroise avec la variante nota fraude, « une astuce bien connue », au sens plus pertinent et qui pourrait être la leçon originale de l’Hexaméron. fraude molitur. Explorat enim si quando ostreum remotis in locis ab omni vento contra solis radios diptycum illud suum aperiat22apparataperit Prüss1., ut aere libero viscerum suorum voluptatem quandam capiat. Et tunc clanculo calculum immittens ostrei23apparatostreae 1491 Prüss1 VB. conclusionem impedit ; sicque aperta claustra reperiens tute24apparattuto VBd. chelas inserit25apparatimpetit 1491 Prüss1 impendit 1536. visceraque interna depascit.
5. VB SN, 17, 37, 1
[λ] compil.
[μ] Arist. HA, 541 b 30-32 MS27sourcesNisi quod femine sunt maiorum membrorum et distantia coopertoriorum est maior quam in masculis. Et ovant per locum exitus superfluitatis.
[ν] Arist. HA, 548 a 15-17 MS30sourcesCancer vero parvus generatur ex terra et limo, et intrat loca vacua testarum aliorum animalium, et cum aliquantulum creverit, mutabit se ab illo loco usque ad testam maiorem.
[ξ] Arist. HA, 549 b 25-28 MS33sourcesEt istud genus exuit spolium in vere, sicut serpens, cum ponit subito ; cancer vero et karabo similiter et omnes modi karabo sunt multe vite.
[ο] Arist. HA, 590 b 24-25 MS35sourcesKarabo comedit pisces parvos, et cum fuerint in profundo maris et maxime in loco duro et lapidoso, accipit cum duobus suis labiis et dividit ea in duas partes et ducit ad os suum, sicut facit cancer.
Item26apparatitem non hab. VB.. [μ] Feminae majorum membrorum sunt quam masculi, et distantia coopertorii major est quam in masculis. Et ovant28apparatovat VBd. per locum superfluitatis29apparatpost superfluitatis hab. nullum illorum habet membrum intrans corpus alterius VB.. [ν] Cancer parvus generatus31apparatgeneratur VB. ex terra et limo intrat32apparatintra 1491 Prüss1 1536 VB. loca vacua testarum aliorum animalium. Cumque creverit aliquantulum, mutat se ab illo loco ad testam majorem. [ξ] Cancer et karabo34apparatkarabos VBd. in senectute exuunt spolium. [ο] Uterque accipit pisces in profundo maris36apparatpost maris hab. cum VB. duobus suis labiis et dividit eos in duas partes et ducit ad os suum.

Operationes

6. VB SN, 17, 38, 1
[π] Avic. canon, 2, 2, 15237sourcesCum dicitur cancer marinus, nolumus intelligere per hoc omnem cancrum maris, immo speciem cancri quae proprie habet omnia membra dura ut lapis.
A. Avicenna libro secundo. [π] Cancer marinus proprie dicitur illa species cancri maris qui38apparatquae VB. habet omnia membra dura ut lapis.
7. VB SN, 17, 38, 1
[ρ] Avic. canon, 2, 2, 15239sourcesQuod de eo adustum est subtilius est reliquis adustis. Quod de eo adustum est abstergit dentes et delet pannum et lentigines.
B. [ρ] Quod ex eo adustum est subtilius est reliquis adustis et abstergit dentes et delet pannum40philologieVincent de Beauvais, puis l’auteur de l’Hortus sanitatis ont couramment employé pannus avec une géminée pour panus. Le terme pannus (panus) désigne une tumeur ou un abcès qu’on peut résoudre ou enlever au scalpel (Plin. nat. 30, 75) : voir aussi De Saint-Denis 1966a, 95, n. 4 à propos de panus (Plin. nat. 32, 41). Le vocabulaire médical a conservé aujourd’hui le terme latin panus (pannus) dans des emplois techniques très précis : panus synovial, panus de la cornée… ac lentigines.
8. VB SN, 17, 38, 1
[ς] Avic. canon, 2, 2, 15241sourcesQuod de eo adustum est desiccat ulcera et confert scabiei. Prohibet lachrymas et resoluit cum sale ungulam et fit ex eo collyrium et fricatur cum eo scabies palpebrarum.
C. [ς] Ulcera quoque desiccat et confert scabiei. Item prohibet lacrimas et resolvit cum sale ungulam. Fit quoque ex eo collyrium et fricatur cum eo scabies palpebrarum.
9. VB SN, 17, 38, 1
[σ] Avic. canon, 2, 2, 15242sourcesProhibet quaternam.
[τ] VB SN, 17, 38, 1
[υ] Avic. canon, 2, 2, 71446sourcesEst exiccativa abstersiva et proprie testa olibani et subtilior quidem testa est testa cancri marini.
D. [σ] Prohibet etiam quartanam. [τ] Cancer fluvialis43apparatfluviatilis VB. confert extenuatis44apparatexterminatis VBd. valde45philologieNous n’avons pas repéré la présence de ce fragment (cancer fluvialis — valde) dans les éditions du Canon medicinae (dans la traduction latine de Gérard de Crémone) que nous avons consultées. Il peut donc correspondre à une intervention de Vincent de Beauvais résumant sa source (le Canon précise ainsi que la chair du crabe d’eau douce est un remède contre la phtisie) ou à une variante de la tradition manuscrite que nous n’avons pas pu identifier.. [υ] Testa cancri marini subtilior est quam clibani47apparattesta clibani 1536 VB..
10. VB SN, 17, 38, 1
[φ] Avic. canon, 2, 2, 71448sourcesTesta cancri marini est exiccatiua et abstergit pannum et lengitines.
[χ] Avic. canon, 2, 2, 15150sourcesEst difficilis digestionis et plurimi nutrimenti.
E. [φ] Exsiccativa est et abstergit pannum ac lentigines ac49apparatet VB. scabiem. [χ] Cancer fluvialis est difficilis digestionis ac plurimi nutrimenti ; et ipsum quidem rectificat.
11. VB SN, 17, 38, 1
[ψ] Avic. canon, 2, 2, 151
F.51philologieLa citation, telle qu’elle est ici recopiée et ponctuée, semble correspondre à une mécoupure de la source qui coordonnait le passage au membre de phrase précédent : est difficilis digestionis […]. Il faut donc plutôt comprendre l’expression decoctio cum mes comme le sujet de rectificat : une décoction avec du miel corrige cela (la mauvaise digestion). Dans cette hypothèse, il ne s’impose pas que decoctio cum mes soit aussi le sujet de extrahit. On peut lire le texte du Canon en rétablissant cancer fluuialis comme sujet de extrahit et donc sans indication de mode d’emploi précis. Les éditions anciennes du Canon que nous avons consultées donnent decoctio cum mes, et non la leçon plus facile retenue par l’Hortus sanitatis, via Vincent de Beauvais, decoctio cum melle. Il n’est pas impossible que cum melle soit une correction abusive de cum mes. On trouve mentionné dans le même catalogue du livre 2 du Canon le meisce ou mes (Avic. canon 2, 2, 488), qui serait le pois.[ψ] Decoctioque cum melle extrahit spinas et acutas res infixas carni52sourcesEt ipsum quidem rectificat decoctio cum mes et extrahit res acutas infixas carni et spinas, sed marinus est subtilior..
12. VB SN, 17, 39, 2
[ω] Isaac Israeli Liber dietarum particularium, 54sourcesCancros et omnes pisces habentes conchas testatur Galenus solubiles esse propter salsitatem eorumque acumen ; proinde stomacho sunt nociui, maxime sue neruositati (Isaac [Isaac ben Salomon Israeli], Liber dietarum particularium, ch. De piscibus, 1515, f. CXLVIII, c. 1).
G. Isaac libro tertio53philologieLe Livre des simples et de la diététique du médecin juif Isaac Israeli (Xe siècle, Le Caire, puis Kairouan) fut traduit en latin au XIe siècle au Mont-Cassin par Constantin l’Africain sous deux livres, Liber diaetarum universalium et Liber diaetarum particularium. Les œuvres complètes d’Isaac Israeli (authentiques ou pseudépigraphes), dans leur version latine, ont été éditées par Barthélemy Trot en 1515 à Lyon.. [ω] Cancros et omnes pisces conchas habentes testatur Galenus esse solubiles propter salsitatem eorum et acumen ; proinde stomacho nociva sunt, maxime nervositati suae55apparatnervositati suae : nervositate sua VBd..

Notes d’apparat :

2. caput 15 1536. | 

4. serpentibus 1491 serpentium VB. | 

5. potum VB. | 

7. quas 1491 Prüss1 1536. | 

9. post durum hab. habet VB. | 

10. conterribile Prüss1. | 

11. recipit VB. | 

13. inveniuntur VB. | 

16. enim VB. | 

17. autem (tamen VB2) post sunt hab. VB. | 

19. aperire VB. | 

20. cely VBd. | 

22. aperit Prüss1. | 

23. ostreae 1491 Prüss1 VB. | 

24. tuto VBd. | 

25. impetit 1491 Prüss1 impendit 1536. | 

26. item non hab. VB. | 

28. ovat VBd. | 

29. post superfluitatis hab. nullum illorum habet membrum intrans corpus alterius VB. | 

31. generatur VB. | 

32. intra 1491 Prüss1 1536 VB. | 

34. karabos VBd. | 

36. post maris hab. cum VB. | 

38. quae VB. | 

43. fluviatilis VB. | 

44. exterminatis VBd. | 

47. testa clibani 1536 VB. | 

49. et VB. | 

55. nervositati suae : nervositate sua VBd.

Notes philologiques :

3. La notice de l’Hortus sanitatis reproduit fidèlement la citation de Thomas de Cantimpré telle qu’on peut la lire dans le Speculum naturale. Les écarts (dans le détail des expressions et surtout l’organisation du passage) qu’on constate ici entre le texte du Liber de natura rerum donné par Vincent de Beauvais et celui de l’édition Boese peuvent s’expliquer par une intervention massive de Vincent de Beauvais sur sa source, mais plus vraisemblablement par le fait qu’il a disposé d’une version différente de celle éditée par Boese. | 

15. Comme l’a montré André 1986, 213, n. 408, Isidore de Séville propose un montage étymologique compliqué, qui retrouverait dans cancer à la fois con[chae] et cru[ra]. Il s’agit en réalité d’une forme à redoublement, *kar-kr-os, sur la racine *kar- « dur » ; on retrouve le même type de formation dans le terme grec καρκίνος. | 

21. Nous avons gardé la leçon de l’Hortus sanitatis : nova fraude, « une astuce inouïe », qui est aussi transmise par la tradition d’Ambroise et de Vincent de Beauvais. Mais Thomas de Cantimpré (TC 7, 19) cite le même passage d’Ambroise avec la variante nota fraude, « une astuce bien connue », au sens plus pertinent et qui pourrait être la leçon originale de l’Hexaméron. | 

40. Vincent de Beauvais, puis l’auteur de l’Hortus sanitatis ont couramment employé pannus avec une géminée pour panus. Le terme pannus (panus) désigne une tumeur ou un abcès qu’on peut résoudre ou enlever au scalpel (Plin. nat. 30, 75) : voir aussi De Saint-Denis 1966a, 95, n. 4 à propos de panus (Plin. nat. 32, 41). Le vocabulaire médical a conservé aujourd’hui le terme latin panus (pannus) dans des emplois techniques très précis : panus synovial, panus de la cornée… | 

45. Nous n’avons pas repéré la présence de ce fragment (cancer fluvialis — valde) dans les éditions du Canon medicinae (dans la traduction latine de Gérard de Crémone) que nous avons consultées. Il peut donc correspondre à une intervention de Vincent de Beauvais résumant sa source (le Canon précise ainsi que la chair du crabe d’eau douce est un remède contre la phtisie) ou à une variante de la tradition manuscrite que nous n’avons pas pu identifier. | 

51. La citation, telle qu’elle est ici recopiée et ponctuée, semble correspondre à une mécoupure de la source qui coordonnait le passage au membre de phrase précédent : est difficilis digestionis […]. Il faut donc plutôt comprendre l’expression decoctio cum mes comme le sujet de rectificat : une décoction avec du miel corrige cela (la mauvaise digestion). Dans cette hypothèse, il ne s’impose pas que decoctio cum mes soit aussi le sujet de extrahit. On peut lire le texte du Canon en rétablissant cancer fluuialis comme sujet de extrahit et donc sans indication de mode d’emploi précis. Les éditions anciennes du Canon que nous avons consultées donnent decoctio cum mes, et non la leçon plus facile retenue par l’Hortus sanitatis, via Vincent de Beauvais, decoctio cum melle. Il n’est pas impossible que cum melle soit une correction abusive de cum mes. On trouve mentionné dans le même catalogue du livre 2 du Canon le meisce ou mes (Avic. canon 2, 2, 488), qui serait le pois. | 

53. Le Livre des simples et de la diététique du médecin juif Isaac Israeli (Xe siècle, Le Caire, puis Kairouan) fut traduit en latin au XIe siècle au Mont-Cassin par Constantin l’Africain sous deux livres, Liber diaetarum universalium et Liber diaetarum particularium. Les œuvres complètes d’Isaac Israeli (authentiques ou pseudépigraphes), dans leur version latine, ont été éditées par Barthélemy Trot en 1515 à Lyon.

Notes de source :

6. Cancer vero habet octo pedes, per quos movetur motu equali. | 

8. Et est etiam aliud genus, quod dicitur mollis teste, et est omne, quod est durum extra et molle intra ; et non est contritibile illud durum, immo recipit ignem, ut karabo et cancer. | 

12. Et in maris ripa quod est in terra Iudea inveniuntur cancri parvi, et dicuntur milites propter velocitatem cursus eorum, quoniam ipsi currunt in tantum quod non possunt deprehendi. Et si aliquis accipitur et finditur in corpore, non invenitur in eo caro vel superfluitas omnino, quia non habent pascua. | 

14. Cancros vocari, quia conchae sunt crura habentes : inimica ostreis animalia. Eorum enim carnibus vivunt miro ingenio […]. Duo sunt autem genera cancrorum : fluviales et marini. | 

18. Cancer quoque quas cibi gratia praestigias instruit ! Namque et ipse ostreo delectatur et […] quia aperire clausum ostreum nulla ui potest et periculosum est, si chelam eius includat, ad argumenta confugit et insidias noua fraude molitur. Itaque quia omnia genera delectatione mulcentur, explorat si quando ostreum in remotis locis ab omni uento contra solis radios diptycum illud suum aperiat et reseret claustra testarum, ut libero aere uisceris sui uoluptatem quandam capiat, et tunc clanculo calculum inmittens inpedit conclusionem ostrei ac sic aperta claustra repperiens tuto inserit chelas uisceraque interna depascitur. | 

27. Nisi quod femine sunt maiorum membrorum et distantia coopertoriorum est maior quam in masculis. Et ovant per locum exitus superfluitatis. | 

30. Cancer vero parvus generatur ex terra et limo, et intrat loca vacua testarum aliorum animalium, et cum aliquantulum creverit, mutabit se ab illo loco usque ad testam maiorem. | 

33. Et istud genus exuit spolium in vere, sicut serpens, cum ponit subito ; cancer vero et karabo similiter et omnes modi karabo sunt multe vite. | 

35. Karabo comedit pisces parvos, et cum fuerint in profundo maris et maxime in loco duro et lapidoso, accipit cum duobus suis labiis et dividit ea in duas partes et ducit ad os suum, sicut facit cancer. | 

37. Cum dicitur cancer marinus, nolumus intelligere per hoc omnem cancrum maris, immo speciem cancri quae proprie habet omnia membra dura ut lapis. | 

39. Quod de eo adustum est subtilius est reliquis adustis. Quod de eo adustum est abstergit dentes et delet pannum et lentigines. | 

41. Quod de eo adustum est desiccat ulcera et confert scabiei. Prohibet lachrymas et resoluit cum sale ungulam et fit ex eo collyrium et fricatur cum eo scabies palpebrarum. | 

42. Prohibet quaternam. | 

46. Est exiccativa abstersiva et proprie testa olibani et subtilior quidem testa est testa cancri marini. | 

48. Testa cancri marini est exiccatiua et abstergit pannum et lengitines. | 

50. Est difficilis digestionis et plurimi nutrimenti. | 

52. Et ipsum quidem rectificat decoctio cum mes et extrahit res acutas infixas carni et spinas, sed marinus est subtilior. | 

54. Cancros et omnes pisces habentes conchas testatur Galenus solubiles esse propter salsitatem eorumque acumen ; proinde stomacho sunt nociui, maxime sue neruositati (Isaac [Isaac ben Salomon Israeli], Liber dietarum particularium, ch. De piscibus, 1515, f. CXLVIII, c. 1).