CopierCopier dans le presse-papierPour indiquer l’adresse de consultation« Jean de Cuba - Hortus sanitatis, Tractatus de piscibus IV.  », in Bibliothèque Ichtya, état du texte au 08/09/2024. [En ligne : ]
CopierCopier dans le presse-papierSource de référence
Hortus sanitatis : Livre IV, Les Poissons, Catherine Jacquemard, Brigitte Gauvin, Marie-Agnès Lucas-Avenel, Presses universitaires de Caen, Caen, 2013.consultable en ligne

Capitulum II2apparatcaput 2 1536.

Anguilla

Anguilla (Épernay, BM, Inc. 3017)

1. VB SN, 17, 31, 1
[α] Isid. orig.12, 6, 413sourcesAnguillae similitudo anguis nomen dedit. Origo huius ex limo ; unde et quando capitur, adeo leuis est ut quando fortius presseris, tanto citius elabitur. Ferunt autem Orientis fluuium Gangen anguillas tricenis pedibus gignere.
Isidorus. [α] Anguilla dicitur ab anguis similitudine. Hujus origo ex limo est. Unde et, quando capitur, adeo lenis est ut, quanto4apparatquando 1536 VBd. fortius presseris, tanto citius labatur. Ferunt autem Orientis fluvium Gangen anguillas terrenis5apparattricenis VBd. pedibus gignere.
2. VB SN, 17, 31, 2
[β] Plin. nat.9, 746sourcesAnguillae octonis uiuont annis. Durant et sine aqua, quinis et senis diebus aquilone spirante, austro paucioribus […] aut hieme ; eadem in exigua aqua non tolerant neque in turbida. Ideo circa Vergilias maxime capiuntur fluminibus tum praecipue turbidis. Pascuntur noctibus. Exanimes piscium solae non fluitant.
[γ] Plin. nat.9, 7310sourcesIdeo pinnarum quoque fiunt discrimina, quae pedum uice sunt datae piscibus, nullis supra quaternas, quibusdam binae, aliquis nullae. […] Binae omnino longis et lubricis, ut anguillis et congris.
Plinius libro IX. [β] Anguillae octonis7apparatoctennis 1491 Prüss1. vivunt annis. Durant et sine aquis diebus senis aquilone spirante, austro paucioribus. At hiemem in exigua aqua non tolerant neque in turbida. Ideo circa Vergilias maxime capiuntur, fluminibus tum8apparattamen 1491 Prüss1 VB. praecipue turbidis. Pascuntur noctibus. Exanimes9apparatexamnis Prüss1. piscium solae non fluitant. [γ] Porro vice pedum pinnae datae sunt binae piscibus omnino longis11apparatlongitudo 1491 Prüss1 1536. ut anguillis et congris.
3. VB SN, 17, 31, 2
[δ] Plin. nat.9, 16012sourcesAnguillae atterunt se scopulis ; ea strigmenta uiuescunt, nec alia est earum procreatio.
[ε] Plin. nat.9, 17714sources[…] propter quod et anguillas diutius uiuere exemptas aquis.
Item. [δ] Anguillae scopulis se atterunt13apparatatterant 1491 Prüss1. eaque strigmenta vivescunt ; nec alia est earum procreatio. [ε] Diutius autem ceteris vivunt anguillae aquis exemptae.
4. VB SN, 17, 31, 3
[ζ] Plin. nat.10, 18916sources[…] neque est in his masculum femininumue, sicut neque in anguillis omnibusque quae nec animal nec ouum ex sese generant. Neutrum est et ostreis genus et ceteris adhaerentibus uado uel saxo.
Idem in15apparatin om. Prüss1 1536. libro X. [ζ] In anguillis omnibus nec est masculinum neque femineum17apparatfoemininum 1491 VB. genus – quae nec animal nec ovum ex se generant – sicut neutrum est et ostreis genus ceterisque vado18apparatvaso 1491 Prüss1 1536.19philologieIl faut corriger la forme vaso transmise par les éditions de l’Hortus sanitatis et rétablir vado. On peut supposer que le lecteur médiéval effectuait facilement ce rétablissement, bien que l’édition en ancien français propose scrupuleusement une traduction par « vaisseau », au sens de récipient, bien peu satisfaisante pour le sens. On notera, par ailleurs, que la confusion pouvait être entretenue avec le terme vasus, i, m. (« ponton, pieu »), attesté en latin médiéval, qui n’aurait rien d’aberrant ou de déconcertant dans ce contexte pour un lecteur contemporain. vel saxo adhaerentibus.
5. VB SN, 17, 31, 4
[η] TC nat.7, 2, 3
[θ] TC nat.7, 2, 17
[ι] TC nat.7, 2, 7-8
[κ] TC nat.7, 2, 13
[λ] TC nat.7, 2, 8-9
Ex Libro de naturis rerum20philologiePour tout ce chapitre, Vincent de Beauvais suit de très près Thomas de Cantimpré.. [η] Anguilla ex aliorum piscium limo nascitur21apparatnasci dicitur VB.. Difficulter excoriatur22apparatexcoriator 1491.. [θ] Durissimam habet mortem ; quae etiam excoriata vivit. [ι] Ad vocem tonitrui commovetur. Aquis claris fluvialibus gaudet, [κ] et in absconsione Pliadis23apparatpleiadarum VBd. maxime capitur, quia tunc ex ventis oppositis aqua turbatur. [λ] Ad pisciculos inferioris potestatis rapax est, maxime tamen cum in semine24philologieLa tradition manuscrite de Thomas de Cantimpré serait-elle ici corrompue ? On pourrait imaginer un texte original qui aurait opposé la voracité des anguilles pour les petits poissons d’une part et les gros (maximos), d’autre part, mais à l’état d’alevins… reperiuntur25apparatreperiunitur Prüss1..

Operationes

6. VB SN, 17, 31, 4
[λ] compil.
[μ] TC nat.7, 2, 15-19
A. Ex26apparatex — supra non hab. VB. libro ut supra27apparatex lib. de nat. rer. 1536.. [μ] Exanimis28apparatex amnis Prüss1. sola piscium non fluitat, nisi cum aquis putrefacta dissolvitur. Plus alio cibo decoquatur29apparatdecoquitur VB. ; aliter nocivus est cibus ejus. Ad ignem assata plus competit, quia malitia ejus illic evaporatur.
7. VB SN, 17, 31, 4
[ν] TC nat.7, 2, 16
B. [ν] Pinguedo ejus auribus medetur.
8. VB SN, 17, 31, 1
[ξ] TC nat.7, 2, 6-7
C. Item30philologieCette information vient à l’origine d’Isidore de Séville. Thomas de Cantimpré l’a reprise mot pour mot, comme Vincent de Beauvais. Tous deux ont indiqué précisément leur source, Isidorus. L’auteur de l’Hortus sanitatis a recopié Vincent de Beauvais en modifiant l’ordre des citations – le marqueur item chez lui a perdu la signification qu’il avait chez Vincent de Beauvais et renvoie logiquement au Liber de natura rerum. Par un heureux hasard cette attribution n’est pas fausse puisque Thomas de Cantimpré cite ce passage. Isidore de Séville lui-même a sans doute emprunté cette information à Plin. nat. 32, 138 : Mullus in uino necatus uel piscis rubellio uel anguillae II, item uua marina in uino putrefacta ii, qui inde biberint taedium uini adfert.. [ξ] Anguillae vino necatae31apparatnecantur 1536., qui ex eo biberint taedium vini habent.

Notes d’apparat :

2. caput 2 1536. | 

4. quando 1536 VBd. | 

5. tricenis VBd. | 

7. octennis 1491 Prüss1. | 

8. tamen 1491 Prüss1 VB. | 

9. examnis Prüss1. | 

11. longitudo 1491 Prüss1 1536. | 

13. atterant 1491 Prüss1. | 

15. in om. Prüss1 1536. | 

17. foemininum 1491 VB. | 

18. vaso 1491 Prüss1 1536. | 

21. nasci dicitur VB. | 

22. excoriator 1491. | 

23. pleiadarum VBd. | 

25. reperiunitur Prüss1. | 

26. ex — supra non hab. VB. | 

27. ex lib. de nat. rer. 1536. | 

28. ex amnis Prüss1. | 

29. decoquitur VB. | 

31. necantur 1536.

Notes philologiques :

19. Il faut corriger la forme vaso transmise par les éditions de l’Hortus sanitatis et rétablir vado. On peut supposer que le lecteur médiéval effectuait facilement ce rétablissement, bien que l’édition en ancien français propose scrupuleusement une traduction par « vaisseau », au sens de récipient, bien peu satisfaisante pour le sens. On notera, par ailleurs, que la confusion pouvait être entretenue avec le terme vasus, i, m. (« ponton, pieu »), attesté en latin médiéval, qui n’aurait rien d’aberrant ou de déconcertant dans ce contexte pour un lecteur contemporain. | 

20. Pour tout ce chapitre, Vincent de Beauvais suit de très près Thomas de Cantimpré. | 

24. La tradition manuscrite de Thomas de Cantimpré serait-elle ici corrompue ? On pourrait imaginer un texte original qui aurait opposé la voracité des anguilles pour les petits poissons d’une part et les gros (maximos), d’autre part, mais à l’état d’alevins… | 

30. Cette information vient à l’origine d’Isidore de Séville. Thomas de Cantimpré l’a reprise mot pour mot, comme Vincent de Beauvais. Tous deux ont indiqué précisément leur source, Isidorus. L’auteur de l’Hortus sanitatis a recopié Vincent de Beauvais en modifiant l’ordre des citations – le marqueur item chez lui a perdu la signification qu’il avait chez Vincent de Beauvais et renvoie logiquement au Liber de natura rerum. Par un heureux hasard cette attribution n’est pas fausse puisque Thomas de Cantimpré cite ce passage. Isidore de Séville lui-même a sans doute emprunté cette information à Plin. nat. 32, 138 : Mullus in uino necatus uel piscis rubellio uel anguillae II, item uua marina in uino putrefacta ii, qui inde biberint taedium uini adfert.

Notes de source :

3. Anguillae similitudo anguis nomen dedit. Origo huius ex limo ; unde et quando capitur, adeo leuis est ut quando fortius presseris, tanto citius elabitur. Ferunt autem Orientis fluuium Gangen anguillas tricenis pedibus gignere. | 

6. Anguillae octonis uiuont annis. Durant et sine aqua, quinis et senis diebus aquilone spirante, austro paucioribus […] aut hieme ; eadem in exigua aqua non tolerant neque in turbida. Ideo circa Vergilias maxime capiuntur fluminibus tum praecipue turbidis. Pascuntur noctibus. Exanimes piscium solae non fluitant. | 

10. Ideo pinnarum quoque fiunt discrimina, quae pedum uice sunt datae piscibus, nullis supra quaternas, quibusdam binae, aliquis nullae. […] Binae omnino longis et lubricis, ut anguillis et congris. | 

12. Anguillae atterunt se scopulis ; ea strigmenta uiuescunt, nec alia est earum procreatio. | 

14. […] propter quod et anguillas diutius uiuere exemptas aquis. | 

16. […] neque est in his masculum femininumue, sicut neque in anguillis omnibusque quae nec animal nec ouum ex sese generant. Neutrum est et ostreis genus et ceteris adhaerentibus uado uel saxo.