CopierCopier dans le presse-papierPour indiquer l’adresse de consultation« Jean de Cuba - Hortus sanitatis, Tractatus de piscibus IV.  », in Bibliothèque Ichtya, état du texte au 08/09/2024. [En ligne : ]
CopierCopier dans le presse-papierSource de référence
Hortus sanitatis : Livre IV, Les Poissons, Catherine Jacquemard, Brigitte Gauvin, Marie-Agnès Lucas-Avenel, Presses universitaires de Caen, Caen, 2013.consultable en ligne

Capitulum XXVII2apparatcaput 25 1536.

Delphin3apparatdelphinus 1536.4philologieLe titre donné par l’édition princeps et Prüss1 est delphin. Nous avons conservé cette forme appréciée des poètes Ovide et Virgile, bien que le nom de l’animal ne se trouve ensuite décliné que selon la flexion thématique selon l’usage des prosateurs tel que Cicéron ou Pline.

Delphin (Épernay, BM, Inc. 3017)

1. VB SN, 17, 112, 1
[α] VB SN, 17, 112, 1
Actor6apparatauctor VBd autor 1536.. [α] Delphinus frater hominis dicitur, quia moribus humanis quodammodo assimilatur.
2. VB SN, 17, 110, 6
[β] TC nat.6, 16, 17-29
Ex Libro de naturis rerum7philologieVincent de Beauvais a sélectionné une partie des informations données par Thomas de Cantimpré et les a recopiées presque textuellement. Quant à ce dernier, il tenait ses informations de Pline et d’Aristote.. [β] Delphinus8apparatdelphinus non hab. VB delphinis 1536.. Pro voce gemitus est illis9apparatillis om. 1536. humano similis10philologieLe début de la phrase rappelle presque littéralement Solin (Sol. coll. 12, 4 : pro voce gemitus est similis humano, d’après Plin. nat. 9, 23), mais l’information originale se trouve chez Aristote (Arist. HA 535 b 33 - 536 a 4)., et hoc quia pulmonem habent et venam asperam ; et eorum lingua non est absoluta, nec eorum labia proveniunt vel prominent11philologieVincent de Beauvais a ajouté le verbe prominent en le coordonnant par vel à proveniunt, mais les deux verbes sont ici synonymes. Ne disposant pas des manuscrits, nous n’avons pas pu vérifier s’il s’agissait d’une note marginale incorporée dans le texte. ad distinguendam vocem. Aures non habent12philologieD’après Arist. HA 492 a 26-29 MS : Omnia vero animalia, que generant animalia, habent aures preter delfin et thoki. Habet foramen manifestum., sed aurium loco foramen. Horum autem olfactus13apparatolofactus 1491 Prüss1 VB2. nec vestigia quidem habet, cum tamen sagacissime olfaciunt14apparatolofaciunt 1491 Prüss1 VB2.. Dormiunt super aquas, ut possint15apparatpossunt 1491 Prüss1. audiri stertere16philologieD’après Plin. nat. 10, 210 : […] plani autem piscium in uado, ut manu saepe tollantur. Nam delphini ballaenaeque stertentes etiam audiuntur. Voir Arist. HA 566 b 14-16 MS : Et iam videbatur, quod delfin dormiret, et eius additamentum, per quod inspirabat, erat supra aquam. Voir encore Arist. HA 589 b 10-11.. Vivunt usque in17apparatad 1536 VBd. annos CXL. Mulcentur18philologieD’après Plin. nat. 9, 24 : Delphinus […] musica arte mulcetur. musica. Vnde Arrionem19apparatartionem 1536 VB2 arionem VBd. cytaristam in mari nautis interficere parantibus, obtinuit ab illis ut prius cythara caneret. Ad cujus cantum delphinorum gregibus congregatis, cum in mari20apparatmare 1536. se projecisset, ab uno exceptus est et ad litus projectus21apparatprofectus VB2 provectus VBd.22philologieComme pour la plupart des informations qui précèdent, Thomas de Cantimpré a puisé ici chez Pline et Solin, notamment Plin. nat. 9, 28 : Quae faciunt ut credatur, Arionem quoque citharoedicae artis, interficere nautis in mari parantibus ad intercipiendos eius quaestus, eblanditum uti prius caneret cithara, congregatis cantu delphinis cum se iecisset in mare, exceptum ab uno Taenarum in litus pervectum.. Solus delphinus, ut dicit Aristoteles23philologieD’après Arist. PA 676 b 28-29 MS : Koki autem non habet fel neque delphin ; Arist. PA 677 a 34 MS : Et non consideraverunt animalia similiter quae non habent fel et vivunt multum, sicut delphin et camelus, quoniam ista non habent fel. L’information se trouve aussi dans Arist. HA 506 b 4-5, mais, en cet endroit, elle n’a pas été traduite par Michel Scot., inter pisces felle caret.
3. VB SN, 17, 111, 1
[γ] Arist. HA, 566 b 5-26 MS25sources[…] et quando formabitur filius, extra fiet animal, sicut homo et alia animalia generantia animalia. […] Et delfin et kokane habent lac et lactant fetus et cubant eos, dum sunt parvi. Et pulli delfinorum crescent cito et complentur in magnitudine in decennio. Et impregnatur per decem menses et parit in estate, non alio tempore, et ambulat sub pelago. Et seq[un]tur ipsum sui pulli magno tempore, quoniam hoc animal diligit suos pullos magno tempore et est longe vite.
Aristoteles24philologieLe texte d’Aristote a été ici remanié et résumé.. [γ] Delphinus valde diligit filios26apparatfolios 1491. suos, et ideo longo tempore pascit eos. Solus inter pisces animal completum generat et habet mamillas lactatque fetus27philologieAristote décrit encore ailleurs le dauphin comme un vivipare qui allaite ses petits : voir Arist. HA 504 b 21-26 ; Arist. HA 521 b 24..
4. VB SN, 17, 111, 5
[δ] Arist. HA, 631 a 8-20 MS29sourcesEt ia[m] videba[n]tur multi delfini magni et parvi simul, et ha[be]bant duos custodes. Et post modicum tempus moriebatur unus parvus et alii afferebant eum super spatulas usque ad profundum, et deinde ascendebant. Et hoc fecerunt multocies custodiendo ipsum, ne comederetur ab aliis piscibus.
Idem28apparataristoteles VB.. [δ] Mortuo denique delphino, ceteri delphini concurrunt ipsumque30apparatipsum- VBd. circumdantes in profunda deferunt atque sepeliunt, ne a piscibus comedatur31philologieVoir aussi Plin. nat. 9, 33..
5. VB SN, 17, 111, 4
[ε] TC nat.6, 16, 30-37
Item32apparatidem 1536 non hab. VB.33philologieLe texte de Thomas de Cantimpré est cité presque à l’identique. Concernant ces informations, voir Plin. nat. 9, 33, et Arist. HA 631 a 11-15.. [ε] Delphini parvi semper simul sunt tamquam greges et habent duos magnos delphinos custodes. Quod si quis eorum mortuus fuerit, alii super scapulas eum efferunt ipsumque custodiunt, ne ab aliis piscibus comedatur, donec tempestate maris ad litus ejiciatur. Invicem enim se miro modo diligunt. Vnde, Plinio testante, narratur quod, delphino capto a rege Cariae34apparatchariae 1491 VB., convenit ingens multitudo reliquorum ad portum ubi delphinus ligatus tenebatur ; quibus plangentibus et quasi miserationem poscentibus, rex eum dimitti praecepit.
6. VB SN, 17, 110, 1
[ζ] Physiol. ?
Physiologus. [ζ] Delphini oculos habent in dorso, et ora in parte opposita. Unde non bene praedam suam capiunt propter distortionem oris a parte oculorum. Hinc est quod ora sua convertunt ad caelum et dorsum oculosque ad terram, ut praedam suam consequantur. Imminente tempestate ludunt apparentes in undarum superficie35philologieOn trouve chez Thomas de Cantimpré (TC 7, 29, 2-3) la même remarque formulée presque à l’identique : […] tempestate imminente in superficie aquarum apparentes ludunt. Celui-ci se réclame d’Isid. orig. 12, 6, 11, qui, comme le précise André, 1986, 189, n. 345, a pu tirer l’information de Plin. nat. 18, 361 : delphini tranquillo mari lasciuientes flatum ex qua uenient parte, item spargentes aquam ; idem turbato tranquillitatem.. Subsidium vero naufragantibus exhibuisse dicuntur36apparatdocentur VBd.. Feruntur etiam plorare quando capiuntur37philologieOn trouve chez Alexandre Neckam, De naturis rerum 27, les mêmes remarques formulées presque à l’identique : Subsidium autem naufragantibus exhibuisse dicuntur […] Feruntur etiam plorare quando capiuntur. Il n’est pas impossible que Thomas de Cantimpré, Alexandre Neckam et Vincent de Beauvais aient ici puisé à une source commune dont l’identité nous échappe aujourd’hui..

Operationes

7. VB SN, 17, 113, 1
[η] Plin. nat.32, 8339sourcesLichenas et lepras tollit adips uituli marini, menarum cinis cum mellis obolis ternis, iecur pastinacae in oleo coctum, hippocampi aut delphini cinis ex aqua inlitus. Exulcerationem sequi debet curatio, quae perducit ad cicatricem.
A. Plinius libro tricesimo secundo38philologieLa citation de Pline trouvée chez Vincent de Beauvais a été fractionnée dans l’Hortus sanitatis.. [η] Delphini cinis ex aqua illitus lichenas et lepras sanat. Porro exulcerationem sequi debet curatio, quae perducit40apparatperduci 1536 per errorem. ad cicatricem.
8. VB SN, 17, 113, 1
[θ] Plin. nat.32, 8341sourcesQuidam delphini in fictili torrent, donec pinguitudo similis oleo fluat ; hac perungunt.
B. [θ] Quidam vero delphinum42philologieL’apparat de De Saint-Denis 1966a à Plin. nat. 32, 83 fait état des variantes : delphini BRV -num B1dT. in fictili donec pinguedo similis oleo fluat ponunt vel coquunt, ac perungunt43philologieL’apparat de De Saint-Denis 1966a à Plin. nat. 32, 83 fait état des variantes : hac May., Jones haec B ac cett. Jan..
9. VB SN, 17, 113, 1
[ι] Plin. nat.32, 11344sources[…] febrium circuitus tollit iocur delphini gustatum ante accessiones.
C. [ι] Circumitus45apparatcircuitus VBd. autem febrium tollit delphini jecur46philologieL’apparat de De Saint-Denis 1966a à Plin. nat. 32, 113 fait état des variantes : iocur B ie- cett. ante accessionem47apparataccessiorem 1491. gustatum.
10. VB SN, 17, 113, 1
[κ] Plin. nat.32, 11748sourcesHydropicis medetur adips delphini liquatus et cum uino potus.
D. [κ] Adeps delphini liquatus et cum vino potus ydropicis medetur.
11. VB SN, 17, 113, 1
[λ] Plin. nat.32, 13749sourcesInfantium gingiuis dentitionibusque plurimum confert delphini cum melle dentium cinis et si ipso dente gingiuae tangantur.
E. [λ] Gingivis autem atque denticionibus50apparatdentionibus VB. plurimum confert dentium delphini cinis cum melle, et si dente ipso tangantur gingivae.
12. VB SN, 17, 113, 1
[μ] Plin. nat.32, 13751sourcesAdalligatus idem pauores repentinos tollit.
F. [μ] Idem adalligatus pavores tollit repentinos.

Notes d’apparat :

2. caput 25 1536. | 

3. delphinus 1536. | 

5. ad non hab. VB2. | 

6. auctor VBd autor 1536. | 

8. delphinus non hab. VB delphinis 1536. | 

9. illis om. 1536. | 

13. olofactus 1491 Prüss1 VB2. | 

14. olofaciunt 1491 Prüss1 VB2. | 

15. possunt 1491 Prüss1. | 

17. ad 1536 VBd. | 

19. artionem 1536 VB2 arionem VBd. | 

20. mare 1536. | 

21. profectus VB2 provectus VBd. | 

26. folios 1491. | 

28. aristoteles VB. | 

30. ipsum- VBd. | 

32. idem 1536 non hab. VB. | 

34. chariae 1491 VB. | 

36. docentur VBd. | 

40. perduci 1536 per errorem. | 

45. circuitus VBd. | 

47. accessiorem 1491. | 

50. dentionibus VB.

Notes philologiques :

4. Le titre donné par l’édition princeps et Prüss1 est delphin. Nous avons conservé cette forme appréciée des poètes Ovide et Virgile, bien que le nom de l’animal ne se trouve ensuite décliné que selon la flexion thématique selon l’usage des prosateurs tel que Cicéron ou Pline. | 

7. Vincent de Beauvais a sélectionné une partie des informations données par Thomas de Cantimpré et les a recopiées presque textuellement. Quant à ce dernier, il tenait ses informations de Pline et d’Aristote. | 

10. Le début de la phrase rappelle presque littéralement Solin (Sol. coll. 12, 4 : pro voce gemitus est similis humano, d’après Plin. nat. 9, 23), mais l’information originale se trouve chez Aristote (Arist. HA 535 b 33 - 536 a 4). | 

11. Vincent de Beauvais a ajouté le verbe prominent en le coordonnant par vel à proveniunt, mais les deux verbes sont ici synonymes. Ne disposant pas des manuscrits, nous n’avons pas pu vérifier s’il s’agissait d’une note marginale incorporée dans le texte. | 

12. D’après Arist. HA 492 a 26-29 MS : Omnia vero animalia, que generant animalia, habent aures preter delfin et thoki. Habet foramen manifestum. | 

16. D’après Plin. nat. 10, 210 : […] plani autem piscium in uado, ut manu saepe tollantur. Nam delphini ballaenaeque stertentes etiam audiuntur. Voir Arist. HA 566 b 14-16 MS : Et iam videbatur, quod delfin dormiret, et eius additamentum, per quod inspirabat, erat supra aquam. Voir encore Arist. HA 589 b 10-11. | 

18. D’après Plin. nat. 9, 24 : Delphinus […] musica arte mulcetur. | 

22. Comme pour la plupart des informations qui précèdent, Thomas de Cantimpré a puisé ici chez Pline et Solin, notamment Plin. nat. 9, 28 : Quae faciunt ut credatur, Arionem quoque citharoedicae artis, interficere nautis in mari parantibus ad intercipiendos eius quaestus, eblanditum uti prius caneret cithara, congregatis cantu delphinis cum se iecisset in mare, exceptum ab uno Taenarum in litus pervectum. | 

23. D’après Arist. PA 676 b 28-29 MS : Koki autem non habet fel neque delphin ; Arist. PA 677 a 34 MS : Et non consideraverunt animalia similiter quae non habent fel et vivunt multum, sicut delphin et camelus, quoniam ista non habent fel. L’information se trouve aussi dans Arist. HA 506 b 4-5, mais, en cet endroit, elle n’a pas été traduite par Michel Scot. | 

24. Le texte d’Aristote a été ici remanié et résumé. | 

27. Aristote décrit encore ailleurs le dauphin comme un vivipare qui allaite ses petits : voir Arist. HA 504 b 21-26 ; Arist. HA 521 b 24. | 

31. Voir aussi Plin. nat. 9, 33. | 

33. Le texte de Thomas de Cantimpré est cité presque à l’identique. Concernant ces informations, voir Plin. nat. 9, 33, et Arist. HA 631 a 11-15. | 

35. On trouve chez Thomas de Cantimpré (TC 7, 29, 2-3) la même remarque formulée presque à l’identique : […] tempestate imminente in superficie aquarum apparentes ludunt. Celui-ci se réclame d’Isid. orig. 12, 6, 11, qui, comme le précise André, 1986, 189, n. 345, a pu tirer l’information de Plin. nat. 18, 361 : delphini tranquillo mari lasciuientes flatum ex qua uenient parte, item spargentes aquam ; idem turbato tranquillitatem. | 

37. On trouve chez Alexandre Neckam, De naturis rerum 27, les mêmes remarques formulées presque à l’identique : Subsidium autem naufragantibus exhibuisse dicuntur […] Feruntur etiam plorare quando capiuntur. Il n’est pas impossible que Thomas de Cantimpré, Alexandre Neckam et Vincent de Beauvais aient ici puisé à une source commune dont l’identité nous échappe aujourd’hui. | 

38. La citation de Pline trouvée chez Vincent de Beauvais a été fractionnée dans l’Hortus sanitatis. | 

42. L’apparat de De Saint-Denis 1966a à Plin. nat. 32, 83 fait état des variantes : delphini BRV -num B1dT. | 

43. L’apparat de De Saint-Denis 1966a à Plin. nat. 32, 83 fait état des variantes : hac May., Jones haec B ac cett. Jan. | 

46. L’apparat de De Saint-Denis 1966a à Plin. nat. 32, 113 fait état des variantes : iocur B ie- cett.

Notes de source :

25. […] et quando formabitur filius, extra fiet animal, sicut homo et alia animalia generantia animalia. […] Et delfin et kokane habent lac et lactant fetus et cubant eos, dum sunt parvi. Et pulli delfinorum crescent cito et complentur in magnitudine in decennio. Et impregnatur per decem menses et parit in estate, non alio tempore, et ambulat sub pelago. Et seq[un]tur ipsum sui pulli magno tempore, quoniam hoc animal diligit suos pullos magno tempore et est longe vite. | 

29. Et ia[m] videba[n]tur multi delfini magni et parvi simul, et ha[be]bant duos custodes. Et post modicum tempus moriebatur unus parvus et alii afferebant eum super spatulas usque ad profundum, et deinde ascendebant. Et hoc fecerunt multocies custodiendo ipsum, ne comederetur ab aliis piscibus. | 

39. Lichenas et lepras tollit adips uituli marini, menarum cinis cum mellis obolis ternis, iecur pastinacae in oleo coctum, hippocampi aut delphini cinis ex aqua inlitus. Exulcerationem sequi debet curatio, quae perducit ad cicatricem. | 

41. Quidam delphini in fictili torrent, donec pinguitudo similis oleo fluat ; hac perungunt. | 

44. […] febrium circuitus tollit iocur delphini gustatum ante accessiones. | 

48. Hydropicis medetur adips delphini liquatus et cum uino potus. | 

49. Infantium gingiuis dentitionibusque plurimum confert delphini cum melle dentium cinis et si ipso dente gingiuae tangantur. | 

51. Adalligatus idem pauores repentinos tollit.