CopierCopier dans le presse-papierPour indiquer l’adresse de consultation« Jean de Cuba - Hortus sanitatis, Tractatus de piscibus IV.  », in Bibliothèque Ichtya, état du texte au 08/09/2024. [En ligne : ]
CopierCopier dans le presse-papierSource de référence
Hortus sanitatis : Livre IV, Les Poissons, Catherine Jacquemard, Brigitte Gauvin, Marie-Agnès Lucas-Avenel, Presses universitaires de Caen, Caen, 2013.consultable en ligne

Capitulum XXXII2apparatcaput 30 1536.

Equus marinus, equonilus et equus fluminis

Equus marinus, equonilus et equus fluminis (Épernay, BM, Inc. 3017)

1. VB SN, 17, 115, 1
[α] Isid. orig.12, 6, 93sourcesEqui marini, quod prima parte equi sunt, postrema soluuntur in piscem. […] Equi marini prima parte equi sunt, postrema resoluuntur in pisces.
Isidorus. [α] Equi marini vocati sunt eo quod prima parte equi sunt, postrema vero solvuntur in piscem4philologieVoir aussi Serv. auct. georg. lib. 4, comm. ad versum 387 : eosdem et pisces et equos dicit..

Operationes

2. VB SN, 17, 115, 2
[β] TC nat.6, 18
A. Ex Libro de naturis rerum5philologieLes operationes A et B reprennent fidèlement le texte de Thomas de Cantimpré, à l’exception d’une phrase que Thomas de Cantimpré, sans le préciser, avait puisée chez Isidore de Séville et qui figure, dans l’Hortus santiatis, en tête du chapitre.. [β] Equus marinus est monstrum fortissimum. Nihil extra aquam potest, ut dicit Aristoteles6philologieL’information donnée par Thomas de Cantimpré vient sans doute de cet enseignement d’Aristote (Arist. HA 589 a 24-29 MS) : Et multa animalia [ambulantia et] anhelantia habent cibum ab aqua. Et quedam animalia manent in aqua, ita quod non possunt vivere extra aquam, sicut tartuce aquee et tenchee et equus aquosus et genus ranarum ; quoniam omnia ista moriuntur, si separentur ab aqua. ; sed statim ut aquarum caruerit natura, carebit et vita.
3. VB SN, 17, 115, 2
[γ] TC nat.6, 18
B. [γ] Aliorum piscium carnibus7apparatpiscium carnibus : piscibus carnium 1491 Prüss1. vivit. In pugna crudele8apparatcrudelis 1536. est ; sed hominem timet et contra eum partiri9apparatpatiri 1536 VBd. bella10apparatbello VBd. formidat.
4. VB SN, 17, 115, 2
[γ] compil.
[δ] TC nat.6, 19
C. Idem11apparatidem non hab. VB.12philologieLes operationes C à F reprennent à l’identique le texte de Thomas de Cantimpré, dont Vincent de Beauvais n’a pas rappelé le nom, bien que Thomas de Cantimpré ait consacré au cheval du Nil un paragraphe spécifique. Le rappel du marqueur par idem est donc une précision apportée par l’auteur de l’Hortus sanitatis.. [δ] Equonilus, ut dicit Michael13philologieDans sa préface à la récente édition du De proprietatibus rerum de Barthélemy l’Anglais, Van den Abeele suggère de voir, derrière le marqueur Misaël, présent chez Barthélemy, une référence à Michel Scot ; mais, comme l’éditeur lui-même en convient prudemment, cette idée reste à vérifier (voir Van den Abeele 2007, 9). On pourrait penser que par cette mention, Vincent de Beauvais se réfère lui aussi à Michel Scot., monstrum est ingens ac fortissimum14apparatferocissimum VB. in Nilo habitans.
5. VB SN, 17, 115, 2
[ε] TC nat.6, 19
D. [ε] Crura, pedes et ungues habet ut cocodrillus, sed multo majora. Humanarum mortium cupidissimum est. Nam cum ei navis in portu occurrerit, unum pedem in terra figens, altero navem in anteriori arripiens facillime scindit vel inclinatam aliquando mergit.
6. VB SN, 17, 115, 2
[ζ] TC nat.6, 19
E. [ζ] Unde in locis in quibus habitat immanis multitudo hominum perditur per eum ; sed hoc malum rarissime invenitur.
7. VB SN, 17, 115, 2
[η] TC nat.6, 19
F. [η] Nullis15apparatnullus 1491 Prüss1 VB2. capi possit16apparatpotest 1536 posset VB. instrumentis nisi rheti ferreo ex cathenis apud Damascenos in hoc opus fabricatis17apparatfabricato VB.. Captum quoque malleis18apparatmelleis VBd per errorem typographi. tantum ferreis occiditur. Pellis ejus unius cubiti spissitudinem habere dicitur tantaeque esse duritiae19apparatduriciei 1536. ut nullo jaculo et armatura penetrari possit.
8. VB SN, 17, 115, 2
[η] compil.
[θ] TC nat.6, 20
G. Idem20apparatidem non hab. VB.21philologieMême remarque que ci-dessus, ch. 32, 4 : la description du cheval du fleuve, auquel Thomas de Cantimpré a consacré un chapitre particulier, a été recopiée fidèlement par Vincent de Beauvais.. [θ] Equus fluminis22apparatfluvialis Prüss1 1536., ut dicit Aristoteles23philologieVoir Arist. HA 502 a 9 MS : Equus vero fluminis, qui manet in terra Egipti, habet crines equi, et pedes eius sunt fissi, et habent sotulares ut vaca et habet simam faciem, et habet in pedibus kahab et dentes eius cornua et cauda eius sicut cauda porci, et hinnit sicut equus, et magnitudo eius sicut magnitudo asini, et corium eius valde grossum ; quapropter parantur ex eo sotulares. Eius uero interius assimilatur interiori equi et asini. Voir encore Arist. HA 589 a 24-29 MS, cité ch. 32, 2, note philologique, et Arist. HA 605 a 13-14 MS., est monstrum in Oriente forma mirabili, sublimis faciei.
9. VB SN, 17, 115, 2
[ι] TC nat.6, 20
H. [ι] Crines habet ut equus, pedes fissos et sotulares ut vacca, caudam ut porcus.
10. VB SN, 17, 115, 2
[κ] TC nat.6, 20
I. [κ] Corium ejus valde grossum24apparatcrassum VBd. est ; interiora ejus25apparatejus om. 1536. ut equi, magnitudo autem ut26apparatautem ut om. 1536. asini. Hinnit ut equus. In terra et in aquis aequaliter manere dicitur.

Notes d’apparat :

2. caput 30 1536. | 

7. piscium carnibus : piscibus carnium 1491 Prüss1. | 

8. crudelis 1536. | 

9. patiri 1536 VBd. | 

10. bello VBd. | 

11. idem non hab. VB. | 

14. ferocissimum VB. | 

15. nullus 1491 Prüss1 VB2. | 

16. potest 1536 posset VB. | 

17. fabricato VB. | 

18. melleis VBd per errorem typographi. | 

19. duriciei 1536. | 

20. idem non hab. VB. | 

22. fluvialis Prüss1 1536. | 

24. crassum VBd. | 

25. ejus om. 1536. | 

26. autem ut om. 1536.

Notes philologiques :

4. Voir aussi Serv. auct. georg. lib. 4, comm. ad versum 387 : eosdem et pisces et equos dicit. | 

5. Les operationes A et B reprennent fidèlement le texte de Thomas de Cantimpré, à l’exception d’une phrase que Thomas de Cantimpré, sans le préciser, avait puisée chez Isidore de Séville et qui figure, dans l’Hortus santiatis, en tête du chapitre. | 

6. L’information donnée par Thomas de Cantimpré vient sans doute de cet enseignement d’Aristote (Arist. HA 589 a 24-29 MS) : Et multa animalia [ambulantia et] anhelantia habent cibum ab aqua. Et quedam animalia manent in aqua, ita quod non possunt vivere extra aquam, sicut tartuce aquee et tenchee et equus aquosus et genus ranarum ; quoniam omnia ista moriuntur, si separentur ab aqua. | 

12. Les operationes C à F reprennent à l’identique le texte de Thomas de Cantimpré, dont Vincent de Beauvais n’a pas rappelé le nom, bien que Thomas de Cantimpré ait consacré au cheval du Nil un paragraphe spécifique. Le rappel du marqueur par idem est donc une précision apportée par l’auteur de l’Hortus sanitatis. | 

13. Dans sa préface à la récente édition du De proprietatibus rerum de Barthélemy l’Anglais, Van den Abeele suggère de voir, derrière le marqueur Misaël, présent chez Barthélemy, une référence à Michel Scot ; mais, comme l’éditeur lui-même en convient prudemment, cette idée reste à vérifier (voir Van den Abeele 2007, 9). On pourrait penser que par cette mention, Vincent de Beauvais se réfère lui aussi à Michel Scot. | 

21. Même remarque que ci-dessus, ch. 32, 4 : la description du cheval du fleuve, auquel Thomas de Cantimpré a consacré un chapitre particulier, a été recopiée fidèlement par Vincent de Beauvais. | 

23. Voir Arist. HA 502 a 9 MS : Equus vero fluminis, qui manet in terra Egipti, habet crines equi, et pedes eius sunt fissi, et habent sotulares ut vaca et habet simam faciem, et habet in pedibus kahab et dentes eius cornua et cauda eius sicut cauda porci, et hinnit sicut equus, et magnitudo eius sicut magnitudo asini, et corium eius valde grossum ; quapropter parantur ex eo sotulares. Eius uero interius assimilatur interiori equi et asini. Voir encore Arist. HA 589 a 24-29 MS, cité ch. 32, 2, note philologique, et Arist. HA 605 a 13-14 MS.

Notes de source :

3. Equi marini, quod prima parte equi sunt, postrema soluuntur in piscem. […] Equi marini prima parte equi sunt, postrema resoluuntur in pisces.