CopierCopier dans le presse-papierPour indiquer l’adresse de consultation« Jean de Cuba - Hortus sanitatis, Tractatus de piscibus IV.  », in Bibliothèque Ichtya, état du texte au 08/09/2024. [En ligne : ]
CopierCopier dans le presse-papierSource de référence
Hortus sanitatis : Livre IV, Les Poissons, Catherine Jacquemard, Brigitte Gauvin, Marie-Agnès Lucas-Avenel, Presses universitaires de Caen, Caen, 2013.consultable en ligne

Capitulum XXXVI2apparatcaput 34 1536.

Ethenay3apparatechineis 1536. vel echyni4apparatechinus 1536.

Ethenay vel echyni (Épernay, BM, Inc. 3017)

1. VB SN, 17, 49, 1
[α] Isid. orig.12, 6, 346sourcesEchenais paruus et semipedalis pisciculus, nomen sumpsit quod nauem adhaerendo retineat. Ruant licet uenti, saeuiant procellae, nauis tamen quasi radicata in mari stare uidetur nec moueri, non retinendo, sed tantummodo adhaerendo. Hunc Latini moram appellauerunt, eo quod cogat stare nauigia.
Isidorus. [α] Ethenays7apparatechineis 1536 ethenais VB2 echeneis VBd., parvus et semipedalis pisciculus, nomen sumpsit ex eo quod navem adhaerendo retineat8apparatretinet 1536.. Ruant licet venti, saeviant procellae, navis tamquam9apparattamen 1536 VB. radicata10apparatradicate 1536 per errorem. in mari11apparatmare 1536. stare videtur nec moveri, non retinendo12philologieRetinendo, « en retenant », n’est pas présent chez Pline, qui donne renitendo, « en produisant un effort contraire » (Plin. nat. 32, 2) ; mais à partir d’Isidore de Séville, c’est la forme retinendo qui est transmise, sans doute par suite d’une mauvaise lecture. L’utilisation de retinendo ici amène une contradiction avec la phrase précédente où figure le terme retineat. Nous traduisons cependant le texte de l’Hortus sanitatis tel qu’il est écrit., sed tantummodo adhaerendo. Hunc Latini moram13apparatremoram 1536 VBd. appellaverunt eo quod cogat stare navigia ipsa.
2. VB SN, 17, 49, 3
[β] Plin. nat.32, 3-516sourcesHeu uanitas humana, cum rostra illa aere ferroque ad ictus armata semipedalis inhibere possit ac tenere deuincta pisciculus ! Fertur Actiaco Marte tenuisse praetoriam nauem Antoni properantis circumire et exhortari suos, donec transiret in aliam, ideoque Caesariana classis impetu maiore protinus venit. Tenuit et nostra memoria Gai principis ab Astura Antium renauigantis ; ut res est, etiam auspicalis pisciculus, siquidem nouissime tum in urbem reuersus ille imperator suis telis confossus est, nec longa fuit illius morae admiratio, statim causa intellecta, cum e tota classe quinqueremis sola non proficeret, exilientibus protinus qui quaererent circa nauem. Inuenere adhaerentem gubernaculo ostenderuntque Gaio indignanti hoc fuisse, quod se reuocaret quadringentorumque remigum obsequio contra se intercederet. Constabat peculiariter miratum, quomodo adhaerens tenuisset nec idem polleret in nauigium receptus. Qui tunc posteaque uidere eum, limaci magnae similem esse dicunt.
Plinius14apparatidem in VB. libro tricesimo secundo15philologieLa citation de l’Hortus sanitatis ne reprend pas la totalité du texte de Pline mais suit Vincent de Beauvais qui retranche un certain nombre de phrases ou de membres de phrases.. [β] Heu vanitas humana, cum illa rostra17apparatilla rostra : rostra illa 1536. navium aere ferroque ad ictus armata semipedalis pisciculus18apparatpisciculis 1536 per errorem. inhibere possit ac tenere devincta. Fertur19apparatpost fertur add. actiaco marte 1536. tenuisse pretoriam navem Anthonii properantis circumire suos20apparatsuos post exhortari transt. 1536. et exhortari donec transiret in aliam. Itaque21apparatideoque 1536. Caesariana classis impetu majore protinus eum pertransiit. Tenuit etiam navem Gay22apparatcai 1536 gaii VB. principis. Quidamque exilientes de navi invenerunt gubernaculo adhaerentem pisciculum23apparatpisciculam 1536.. Ostenderunt Gayo24apparatcaio 1536 gaio VB. indignanti hoc fuisse quod retineret ipsum, cum quadringentorum incederet obsequio remigum. Qui cum25apparattunc VB. eum postea viderunt, limaci magnae similem dixerunt.
3. VB SN, 17, 49, 4
[γ] Plin. nat.9, 7927sourcesPedes eum habere arbitrantur, Aristoteles […] it apposita pinnarum similitudine.
Idem in26apparatin om. 1536 non hab. VB2. libro nono. [γ] Hunc arbitratur Aristoteles pedes habere ita posita pinnarum similitudine28philologieLa citation de Pline est lacunaire, mais l’auteur de l’Hortus sanitatis reproduit sa source telle quelle, suivant en cela Vincent de Beauvais. Dans les deux textes, … it apposita est devenu ita posita. Nous traduisons le texte tel qu’il nous est donné, mais ce n’est pas le sens que le passage avait chez Pline, ni chez Aristote..
4. VB SN, 17, 49, 5
[δ] Arist. HA, 505 b 20-24 MS29sourcesDe tenenti navem. Et in mari est parvus piscis qui dicitur tenens navium, quoniam ipse proibet navem recedere potentia naturali. Et plures homines utuntur ipso in multos et ad odium et amorem […]. Et quidam homines fingunt quod habet pedes, et est falsum, quoniam ales eius assimilantur pedibus.
Aristoteles. [δ] Piscis parvus in mari prohibet navem recedere potentia naturali ; pluresque homines ipso utuntur in multos ad odium et amorem. Alae30apparatpinnae 1536. illius assimilantur pedibus ; nam reutia31apparatremora 1536 revera VB. pedes non habet.
5. VB SN, 17, 50, 1
[ε] Ambr. hex.5, 9, 2432sourcesEchinus, animal exiguum, uile ac despectabile, maritimum loquor, plerumque index futurae tempestatis aut tranquillitatis adnuntius solet esse nauigantibus. Denique cum procellam uentorum praesenserit, calculum ualidum arripit eumque uelut saburram uehit et tamquam ancoram trahit, ne excutiatur fluctibus. Itaque non suis se librat uiribus, sed alieno stabilit et regit pondere.
[ζ] Ambr. hex.5, 10, 3138sourcesQuis igitur neget diuinitus illis infusum ingenium esse huiusmodi atque uirtutem, cum uideat […] alios in exiguo corpore tantum ualiditatis adsumere ut maximas nauium plenis currentes uelis in mediis fluctibus sistant, sicut breuis pisciculus echeneis tanta facilitate memoratur nauem ingentem statuere ut quasi radicatam mari haerere uideas nec moueri ; aliquamdiu enim immobilem seruat. An et huic putas sine Creatoris munere tantum potuisse subpetere uirtutis ?
Ambrosius. [ε] Echinus est animal in mari exiguum, vile et despicabile. Hic tamen cum ventorum procellam praesenserit, calculum validum arripit eumque velut saburram33apparatsuburram 1491 Prüss1 faburram VB2. vehit et tamquam anchoram trahit, ne excutiatur a fluctibus. Sicque qui non potest se suis viribus liberare, alieno regitur pondere. Quo indicio34apparatjudicio VB. etiam nautae velut signum futurae perturbationis capessunt35apparatcapescunt Prüss1 1536. et sibi praecavent, ne hos36apparathoc 1491 Prüss1. imperitos turbo inveniat37philologieLa confusion entre oursin et rémora est déjà présente chez Ambroise.. [ζ] Maximas quoque naves39apparatnavium VB. plenis currentes velis in mediis fluctibus quasi radicatas sistit. Nec sine munere40apparatmumere Prüss1. Creatoris tantum ei potest suppetere virtutis.
6. VB SN, 17, 50, 4
[η] TC nat.7, 31
Ex Libro de naturis rerum41philologieCe paragraphe ne reprend qu’une partie du très long chapitre consacré par Thomas de Cantimpré à l’echinus.. [η] Echinus est pisciculus spinas habens pro pedibus sicut cancer, alas autem sub ventre quae pedibus assimilantur, in ore vero dentium loco graves aculeos. Hoc autem supra modum mirabile est, quod, cum sit semipedalis, non ulla violentia sed adhaesione tantum navem ducentorum pedum cum suis intus ponderibus retinet, ita quod nec ad punctum moveri valet. Nec est alia ratio in tam stupendo prodigio nisi quod Deus in creaturis praedicetur mirabilis. Piscis iste comedi non potest, quia hominem a statu dispositionis suae dissolvendo mortem infert.

Operationes

7. VB SN, 17, 51, 1
[θ] Diosc. 252 GV43sourcesEchinus marinus : sapor quem in se retinet eustomachus est, ventrem mollit et diureticus est.
A. Dioscorides42philologieLe compilateur de l’Hortus sanitatis a fragmenté la citation de Dioscoride présente chez Vincent de Beauvais.. [θ] Echini marini sapor eustomachus est ; ventrem mollit et dyaforeticus44apparatdyaphoreticus VBd. est.
8. VB SN, 17, 51, 1
[ι] Diosc. 252 GV45sourcesCuius corium crudum miscetur utiliter medicaminibus […].
B. [ι] Hujusmodi corium crudum miscetur utiliter medicaminibus.
9. VB SN, 17, 51, 1
[κ] Diosc. 252 GV46sources[…] aut scabiis combustum sordida vulnera limpidat, crescentia vulnera residere facit.
C. [κ] Aut scabiis47apparatscabiei VBd.48philologieÀ la suite d’un mauvais découpage du texte de Dioscoride, l’auteur de l’Hortus sanitatis a déplacé les termes aut scabiis dans l’operatio B ; nous les rétablissons dans l’operatio C. combustum vero sordida vulnera purgat. Crescentia quoque vulnera residere facit.
10. VB SN, 17, 51, 2
[λ] Plin. nat.32, 550sourcesMirumque, e Graecis alii lubricos partus atque procidentes contineri ad maturitatem adalligato, ut diximus, prodiderunt, alii sale adseruatum adalligatumque grauidis partus soluere, ob id alio nomine odinolyten appellari.
D. Plinius libro tricesimo secundo49apparatXXII 1491 VB2 vicesimo secundo Prüss1 22 1536 VBd.. [λ] Ethenays51apparatethenas 1491 Prüss1 VB2 echineis VBd echeneis 1536. vel echinus gravidis adalligatus usque ad maturitatem continet lubricos partus ideoque asservatur sale52apparatsole Prüss1..
11. VB SN, 17, 51, 2
[μ] Plin. nat.32, 13953sourcesVenerem inhibet echeneis.
[ν] Plin. nat.32, 5855sourcesContra dorycnium echini maxime prosunt, […]
E. [μ] Idem quoque piscis ventrem54apparatvenerem VB ex Plin. inhibet. [ν] Propterea contra doricnium56apparatdoricmum 1491 doricinum Prüss1 dorycinum 1536. echini maxime prosunt,
12. VB SN, 17, 51, 2
[ξ] Plin. nat.32, 5857sources[…] et iis qui sucum carpathi biberint, praecipue e iure sumpti.
F. [ξ] et his58apparathiis 1491. qui carpati59apparatcarpathi 1536 carfati 1491 Prüss1 VB. succum biberunt60apparatbiberint 1536., praecipue ejus jure sumpto.
13. VB SN, 17, 51, 2
[ο] Plin. nat.32, 7261sources[…] echini ex aceto epinyctidas tollunt.
G. [ο] Idem etiam ex aceto epinictidas62apparatepinyctidas VBd. tollunt.
14. VB SN, 17, 51, 2
[π] Plin. nat.32, 10363sourcesEchini uero cum spinis suis contusi et e uino poti calculos, modus singulis hemina ; bibitur, donec prosit ; et alias in cibis ad hoc proficiunt.
H. [π] Echini cum spinis suis contusi et e vino poti64apparatpotati 1536. calculos tollunt et alias in cibo ad hoc proficiunt.
15. VB SN, 17, 51, 2
[ρ] Plin. nat.32, 10665sourcesAt echinorum testae contusae et ex aqua inlitae incipientibus panis resistunt.
I. [ρ] Echinorum testae contusae ex aqua illitae incipientibus pannis66apparatpanis 1536. resistunt.
16. VB SN, 17, 51, 2
[ς] Plin. nat.32, 13067sources[…] echini uiuentes tusi et in uino dulci poti [profluuia] sistunt.
K. [ς] Echini quoque viventes usti et in vino dulci potati profluvia sistunt.
17. VB SN, 17, 51, 2
[σ] Plin. nat.32, 6768sourcesReplet [alopecias] et muris marini cinis cum oleo, item echini cum carnibus suis cremati.
L. [σ] Echini cinis cum carnibus suis cremati cum oleo alopicias69apparatalopetias 1536. replet.

Notes d’apparat :

2. caput 34 1536. | 

3. echineis 1536. | 

4. echinus 1536. | 

5. echenei VBd. | 

7. echineis 1536 ethenais VB2 echeneis VBd. | 

8. retinet 1536. | 

9. tamen 1536 VB. | 

10. radicate 1536 per errorem. | 

11. mare 1536. | 

13. remoram 1536 VBd. | 

14. idem in VB. | 

17. illa rostra : rostra illa 1536. | 

18. pisciculis 1536 per errorem. | 

19. post fertur add. actiaco marte 1536. | 

20. suos post exhortari transt. 1536. | 

21. ideoque 1536. | 

22. cai 1536 gaii VB. | 

23. pisciculam 1536. | 

24. caio 1536 gaio VB. | 

25. tunc VB. | 

26. in om. 1536 non hab. VB2. | 

30. pinnae 1536. | 

31. remora 1536 revera VB. | 

33. suburram 1491 Prüss1 faburram VB2. | 

34. judicio VB. | 

35. capescunt Prüss1 1536. | 

36. hoc 1491 Prüss1. | 

39. navium VB. | 

40. mumere Prüss1. | 

44. dyaphoreticus VBd. | 

47. scabiei VBd. | 

49. XXII 1491 VB2 vicesimo secundo Prüss1 22 1536 VBd. | 

51. ethenas 1491 Prüss1 VB2 echineis VBd echeneis 1536. | 

52. sole Prüss1. | 

54. venerem VB ex Plin. | 

56. doricmum 1491 doricinum Prüss1 dorycinum 1536. | 

58. hiis 1491. | 

59. carpathi 1536 carfati 1491 Prüss1 VB. | 

60. biberint 1536. | 

62. epinyctidas VBd. | 

64. potati 1536. | 

66. panis 1536. | 

69. alopetias 1536.

Notes philologiques :

12. Retinendo, « en retenant », n’est pas présent chez Pline, qui donne renitendo, « en produisant un effort contraire » (Plin. nat. 32, 2) ; mais à partir d’Isidore de Séville, c’est la forme retinendo qui est transmise, sans doute par suite d’une mauvaise lecture. L’utilisation de retinendo ici amène une contradiction avec la phrase précédente où figure le terme retineat. Nous traduisons cependant le texte de l’Hortus sanitatis tel qu’il est écrit. | 

15. La citation de l’Hortus sanitatis ne reprend pas la totalité du texte de Pline mais suit Vincent de Beauvais qui retranche un certain nombre de phrases ou de membres de phrases. | 

28. La citation de Pline est lacunaire, mais l’auteur de l’Hortus sanitatis reproduit sa source telle quelle, suivant en cela Vincent de Beauvais. Dans les deux textes, … it apposita est devenu ita posita. Nous traduisons le texte tel qu’il nous est donné, mais ce n’est pas le sens que le passage avait chez Pline, ni chez Aristote. | 

37. La confusion entre oursin et rémora est déjà présente chez Ambroise. | 

41. Ce paragraphe ne reprend qu’une partie du très long chapitre consacré par Thomas de Cantimpré à l’echinus. | 

42. Le compilateur de l’Hortus sanitatis a fragmenté la citation de Dioscoride présente chez Vincent de Beauvais. | 

48. À la suite d’un mauvais découpage du texte de Dioscoride, l’auteur de l’Hortus sanitatis a déplacé les termes aut scabiis dans l’operatio B ; nous les rétablissons dans l’operatio C.

Notes de source :

6. Echenais paruus et semipedalis pisciculus, nomen sumpsit quod nauem adhaerendo retineat. Ruant licet uenti, saeuiant procellae, nauis tamen quasi radicata in mari stare uidetur nec moueri, non retinendo, sed tantummodo adhaerendo. Hunc Latini moram appellauerunt, eo quod cogat stare nauigia. | 

16. Heu uanitas humana, cum rostra illa aere ferroque ad ictus armata semipedalis inhibere possit ac tenere deuincta pisciculus ! Fertur Actiaco Marte tenuisse praetoriam nauem Antoni properantis circumire et exhortari suos, donec transiret in aliam, ideoque Caesariana classis impetu maiore protinus venit. Tenuit et nostra memoria Gai principis ab Astura Antium renauigantis ; ut res est, etiam auspicalis pisciculus, siquidem nouissime tum in urbem reuersus ille imperator suis telis confossus est, nec longa fuit illius morae admiratio, statim causa intellecta, cum e tota classe quinqueremis sola non proficeret, exilientibus protinus qui quaererent circa nauem. Inuenere adhaerentem gubernaculo ostenderuntque Gaio indignanti hoc fuisse, quod se reuocaret quadringentorumque remigum obsequio contra se intercederet. Constabat peculiariter miratum, quomodo adhaerens tenuisset nec idem polleret in nauigium receptus. Qui tunc posteaque uidere eum, limaci magnae similem esse dicunt. | 

27. Pedes eum habere arbitrantur, Aristoteles […] it apposita pinnarum similitudine. | 

29. De tenenti navem. Et in mari est parvus piscis qui dicitur tenens navium, quoniam ipse proibet navem recedere potentia naturali. Et plures homines utuntur ipso in multos et ad odium et amorem […]. Et quidam homines fingunt quod habet pedes, et est falsum, quoniam ales eius assimilantur pedibus. | 

32. Echinus, animal exiguum, uile ac despectabile, maritimum loquor, plerumque index futurae tempestatis aut tranquillitatis adnuntius solet esse nauigantibus. Denique cum procellam uentorum praesenserit, calculum ualidum arripit eumque uelut saburram uehit et tamquam ancoram trahit, ne excutiatur fluctibus. Itaque non suis se librat uiribus, sed alieno stabilit et regit pondere. | 

38. Quis igitur neget diuinitus illis infusum ingenium esse huiusmodi atque uirtutem, cum uideat […] alios in exiguo corpore tantum ualiditatis adsumere ut maximas nauium plenis currentes uelis in mediis fluctibus sistant, sicut breuis pisciculus echeneis tanta facilitate memoratur nauem ingentem statuere ut quasi radicatam mari haerere uideas nec moueri ; aliquamdiu enim immobilem seruat. An et huic putas sine Creatoris munere tantum potuisse subpetere uirtutis ? | 

43. Echinus marinus : sapor quem in se retinet eustomachus est, ventrem mollit et diureticus est. | 

45. Cuius corium crudum miscetur utiliter medicaminibus […]. | 

46. […] aut scabiis combustum sordida vulnera limpidat, crescentia vulnera residere facit. | 

50. Mirumque, e Graecis alii lubricos partus atque procidentes contineri ad maturitatem adalligato, ut diximus, prodiderunt, alii sale adseruatum adalligatumque grauidis partus soluere, ob id alio nomine odinolyten appellari. | 

53. Venerem inhibet echeneis. | 

55. Contra dorycnium echini maxime prosunt, […] | 

57. […] et iis qui sucum carpathi biberint, praecipue e iure sumpti. | 

61. […] echini ex aceto epinyctidas tollunt. | 

63. Echini uero cum spinis suis contusi et e uino poti calculos, modus singulis hemina ; bibitur, donec prosit ; et alias in cibis ad hoc proficiunt. | 

65. At echinorum testae contusae et ex aqua inlitae incipientibus panis resistunt. | 

67. […] echini uiuentes tusi et in uino dulci poti [profluuia] sistunt. | 

68. Replet [alopecias] et muris marini cinis cum oleo, item echini cum carnibus suis cremati.