CopierCopier dans le presse-papierPour indiquer l’adresse de consultation« Jean de Cuba - Hortus sanitatis, Tractatus de piscibus IV.  », in Bibliothèque Ichtya, état du texte au 08/09/2024. [En ligne : ]
CopierCopier dans le presse-papierSource de référence
Hortus sanitatis : Livre IV, Les Poissons, Catherine Jacquemard, Brigitte Gauvin, Marie-Agnès Lucas-Avenel, Presses universitaires de Caen, Caen, 2013.consultable en ligne

Capitulum XXXVIII2apparatcaput 36 1536.

Felchus, foca3apparatphoca 1536 ut semper. et galata

Felchus, foca et galata (Épernay, BM, Inc. 3017)

1. VB SN, 17, 116, 1
[] compil.
[α] TC nat.6, 22
Isidorus5apparatisidorus non hab. VB.6philologieCe n’est pas Isidore de Séville qui est la source de Vincent de Beauvais ici, mais Thomas de Cantimpré. Dans le chapitre Felchus, foca, l’auteur de l’Hortus sanitatis suit Vincent de Beauvais, qui avait réuni le De helco et le De foca de Thomas de Cantimpré. Une partie des informations vient d’Aristote (Arist. HA 566 b 28 - 567 a 12 MS) : Koki autem manet in mari et terra, quoniam non contrahit aquam sed inspirat. Et dormit et parit prope mare super terram, et maior pars suae mansionis est in mari, et ideo nominatur inter animalia marina. Et generat animal per se, et quando exit fetus, exibit cum eo secundina et similiter animalia alia sicut oves et ipse parit [unum] aut duo aut tres, et habet mamillas. Et eius partus erit omni tempore sicut hominis et precipue in principio temporis partus caprarum. Et quando transierunt fetus duodecim dies, ibit cum eis ad mare multociens in die, et non facit hoc nisi ut assuescat eos mari. Et nequit ambulare, quoniam non potest se sustinere suis pedibus, et est carnosus, mollis et eius ossa sunt cartillaginosa. Et graviter interficitur nisi cum vulnere in maxillis, quoniam suum corpus est durum, carnosum ; et sua vox sicut tauri..[α] Felchus, qui et vitulus marinus appellatur, cutem habet pilosam, albis nigrisque maculis distinctam. In terra pecudum more parit, et numquam geminis plures educat. Fetus etiam lactat mammis, nec ante duodecimum diem in mare deducit. His in sono mugitus est. Nullum animal graviori somno premitur ; unde dextris pinnis, quibus utuntur in mari, vim somniferam inesse7apparatesse 1536. dicunt, si cujusquam capiti subdantur. Difficulter autem nisi capite eliso interficiuntur. De hoc etiam animali illud mirabile fertur, quod, eo mortuo et excoriato, pilus in pelle, ubicumque fuerit, naturali quodam instinctu, prout mare se8apparatse — ita non hab. VB. habet, ita se gerit. Nam si mare turbatum in fluctus surrexerit9apparatsurrexit VBd., et pilus similiter erectus exurgit ; si vero mare pacificatum fuerit, pilus in planum sternitur. Sicque maris status in re insensata et morticina deprehenditur.
2. VB SN, 17, 116, 2
[β] Isid. orig.12, 6, 910sourcesBocas dicunt esse boues marinos, quasi boacas.
Isidorus. [β] Focas – sive bocas11apparatsive bocas non hab. 1536 VBd. – dicunt esse boves marinos quasi boacas12apparatquasi boacas om. 1536..
3. VB SN, 17, 116, 3
[γ] TC nat.6, 23
Ex Libro de naturis rerum13philologieCe paragraphe suit fidèlement le chapitre De focha de Thomas de Cantimpré, à l’exception du marqueur Aristotiles. Les indications figurant dans le Liber de natura rerum de Thomas de Cantimpré, et donc dans l’Hortus sanitatis, viennent en fait de la traduction (fautive) d’Aristote par Michel Scot (Arist. HA 608 b 24-27 MS) : Animal quod dicitur foka, quod semper est in uno loco, semper pugnat, ita etiam quod mas pugnat cum femina quousque unus interficiat alium et eiiciat ipsum ; et similiter faciunt filii eorum. Les explications fournies par Aristote (Arist. HA 608 b 24-27) sont légèrement différentes : « Les phoques se battent, dit-on, quand ils sont au même endroit, mâle contre mâle et femelle contre femelle, jusqu’à ce que l’un d’eux ait tué ou chassé son adversaire : et tous les petits en font autant » (Louis 1969, 65).. [γ] Foca est14apparatest post bos transt. VB. bos marinus, animal scilicet in suo genere fortissimum, animosum15apparatpost animosum hab. et VB., iracundum, non tantum ad alia animantia sed etiam ad sua domestica. Semper enim cum femina sua pugnat donec eam interficiat. Interfectam autem a loco ejicit et sic16apparatsic om. 1536. aliam superducit ; nec sic cessat eas feminas superducere donec eum contingat propria morte defungi vel a femina sua superatum interimi17apparatinterim 1491 Prüss1.. Nec mutat locum suum de facili : sed illic semper manet ubi eum natura condiderit. Hujus pernicie aemuli filii rapina vivunt.

Operationes

4. VB SN, 17, 116, 4
[δ] Diosc. 172 GV19sourcesCoagulus foce marine similem castoreo habet uirtutem. […]
A. Dioscorides18philologieLe compilateur de l’Hortus sanitatis a distingué dans la citation de Dioscoride présente chez Vincent de Beauvais trois médications différentes.. [δ] Coagulum20apparatcoagulus 1491 Prüss1 1536 VB2.21philologieCoagulum, neutre en latin classique et dans Vincent de Beauvais, devient masculin dans le texte de Dioscoride. Dans l’édition de Prüss1, le mot est parfois neutre, parfois masculin ; nous avons harmonisé la forme en rétablissant le neutre. focae marinae virtutem habet castoreo similem.
5. VB SN, 17, 116, 4
[ε] Diosc. 172 GV22sources[…] Epilenticis prodest bibitus. Mulieribus stericis, id est prefocationibus, maxime prodest.
B. [ε] Epilenticis23apparatepilepticis VBd. prodest. Mulierum quoque stericis – id est praefocationibus matricis – bibitum valet.
6. VB SN, 17, 116, 4
[ζ] Diosc. 172 GV24sourcesProbatur uero sic si uero de foce coagulus est. Accipe coagulum agni et solue in aqua et dimitte una hora ut se digerat. Postea uero in ipsa aqua perfunde coagulum foce et si ipsa aqua accepta se soluerit, uerus non est, quia uerus accepta aqua non se soluit.
C. [ζ] Probatur autem an verum25apparatan verum : sic utrum VB. de foca sit coagulum26apparatcoagulum… coagulum : coagulus… coagulus 1491 Prüss1 1536 VB2. : si coagulum agni solutum27apparatsolutus 1491 Prüss1 VB2. in aquam una hora dimittatur ut28apparatut correximus ex Diosc. : nec 1491 Prüss1 1536 VB.29philologieLes éditions de l’Hortus sanitatis suivent Vincent de Beauvais et donnent la leçon nec se digerat, qui n’a pas de sens dans le contexte ; on trouve chez Dioscoride (Diosc. 172 GV) une leçon beaucoup plus satisfaisante, ut se digerat, que nous adoptons dans notre texte. se digerat et post haec aqua ipsa coagulum focae perfundatur ; nam si ea accepta solvatur, verum30apparatverum… verum : verus… verus 1491 Prüss1 VB2. non est ; verum enim accepta aqua non se solvit.
7. VB SN, 17, 116, 5
[η] TC nat.6, 25
D. Ex Libro de naturis rerum31philologieVoir Arist. HA 565 b 25-26 MS : Galalea autem extrahit suos pullos extra, deinde reddit ipsos iterum sibi. Sur la galata, on trouve les mêmes informations, mais rien de plus, chez Albert le Grand et Thomas de Cantimpré, fidèlement repris par Vincent de Beauvais. Dans la traduction du même passage par Théodore Gaza, le terme galalea laisse place à mustela, qui désigne aussi des membres du groupe des sélaciens.. [η] Galata extra morem omnium animalium, cum fetus in alvo suo vivere senserit, illos extrahit.
8. VB SN, 17, 116, 5
[θ] TC nat.6, 25
E. [θ] Et siquidem32apparatsi quidam VBd. eos ad vitam maturos invenerit, foris relinquit ; sin autem33apparatpost autem add. non 1536., eos in matricem, ut foveantur, reponit.

Notes d’apparat :

2. caput 36 1536. | 

3. phoca 1536 ut semper. | 

4. felco VBd. | 

5. isidorus non hab. VB. | 

7. esse 1536. | 

8. se — ita non hab. VB. | 

9. surrexit VBd. | 

11. sive bocas non hab. 1536 VBd. | 

12. quasi boacas om. 1536. | 

14. est post bos transt. VB. | 

15. post animosum hab. et VB. | 

16. sic om. 1536. | 

17. interim 1491 Prüss1. | 

20. coagulus 1491 Prüss1 1536 VB2. | 

23. epilepticis VBd. | 

25. an verum : sic utrum VB. | 

26. coagulum… coagulum : coagulus… coagulus 1491 Prüss1 1536 VB2. | 

27. solutus 1491 Prüss1 VB2. | 

28. ut correximus ex Diosc. : nec 1491 Prüss1 1536 VB. | 

30. verum… verum : verus… verus 1491 Prüss1 VB2. | 

32. si quidam VBd. | 

33. post autem add. non 1536.

Notes philologiques :

6. Ce n’est pas Isidore de Séville qui est la source de Vincent de Beauvais ici, mais Thomas de Cantimpré. Dans le chapitre Felchus, foca, l’auteur de l’Hortus sanitatis suit Vincent de Beauvais, qui avait réuni le De helco et le De foca de Thomas de Cantimpré. Une partie des informations vient d’Aristote (Arist. HA 566 b 28 - 567 a 12 MS) : Koki autem manet in mari et terra, quoniam non contrahit aquam sed inspirat. Et dormit et parit prope mare super terram, et maior pars suae mansionis est in mari, et ideo nominatur inter animalia marina. Et generat animal per se, et quando exit fetus, exibit cum eo secundina et similiter animalia alia sicut oves et ipse parit [unum] aut duo aut tres, et habet mamillas. Et eius partus erit omni tempore sicut hominis et precipue in principio temporis partus caprarum. Et quando transierunt fetus duodecim dies, ibit cum eis ad mare multociens in die, et non facit hoc nisi ut assuescat eos mari. Et nequit ambulare, quoniam non potest se sustinere suis pedibus, et est carnosus, mollis et eius ossa sunt cartillaginosa. Et graviter interficitur nisi cum vulnere in maxillis, quoniam suum corpus est durum, carnosum ; et sua vox sicut tauri. | 

13. Ce paragraphe suit fidèlement le chapitre De focha de Thomas de Cantimpré, à l’exception du marqueur Aristotiles. Les indications figurant dans le Liber de natura rerum de Thomas de Cantimpré, et donc dans l’Hortus sanitatis, viennent en fait de la traduction (fautive) d’Aristote par Michel Scot (Arist. HA 608 b 24-27 MS) : Animal quod dicitur foka, quod semper est in uno loco, semper pugnat, ita etiam quod mas pugnat cum femina quousque unus interficiat alium et eiiciat ipsum ; et similiter faciunt filii eorum. Les explications fournies par Aristote (Arist. HA 608 b 24-27) sont légèrement différentes : « Les phoques se battent, dit-on, quand ils sont au même endroit, mâle contre mâle et femelle contre femelle, jusqu’à ce que l’un d’eux ait tué ou chassé son adversaire : et tous les petits en font autant » (Louis 1969, 65). | 

18. Le compilateur de l’Hortus sanitatis a distingué dans la citation de Dioscoride présente chez Vincent de Beauvais trois médications différentes. | 

21. Coagulum, neutre en latin classique et dans Vincent de Beauvais, devient masculin dans le texte de Dioscoride. Dans l’édition de Prüss1, le mot est parfois neutre, parfois masculin ; nous avons harmonisé la forme en rétablissant le neutre. | 

29. Les éditions de l’Hortus sanitatis suivent Vincent de Beauvais et donnent la leçon nec se digerat, qui n’a pas de sens dans le contexte ; on trouve chez Dioscoride (Diosc. 172 GV) une leçon beaucoup plus satisfaisante, ut se digerat, que nous adoptons dans notre texte. | 

31. Voir Arist. HA 565 b 25-26 MS : Galalea autem extrahit suos pullos extra, deinde reddit ipsos iterum sibi. Sur la galata, on trouve les mêmes informations, mais rien de plus, chez Albert le Grand et Thomas de Cantimpré, fidèlement repris par Vincent de Beauvais. Dans la traduction du même passage par Théodore Gaza, le terme galalea laisse place à mustela, qui désigne aussi des membres du groupe des sélaciens.

Notes de source :

10. Bocas dicunt esse boues marinos, quasi boacas. | 

19. Coagulus foce marine similem castoreo habet uirtutem. […] | 

22. […] Epilenticis prodest bibitus. Mulieribus stericis, id est prefocationibus, maxime prodest. | 

24. Probatur uero sic si uero de foce coagulus est. Accipe coagulum agni et solue in aqua et dimitte una hora ut se digerat. Postea uero in ipsa aqua perfunde coagulum foce et si ipsa aqua accepta se soluerit, uerus non est, quia uerus accepta aqua non se soluit.