CopierCopier dans le presse-papierPour indiquer l’adresse de consultation« Jean de Cuba - Hortus sanitatis, Tractatus de piscibus IV.  », in Bibliothèque Ichtya, état du texte au 08/09/2024. [En ligne : ]
CopierCopier dans le presse-papierSource de référence
Hortus sanitatis : Livre IV, Les Poissons, Catherine Jacquemard, Brigitte Gauvin, Marie-Agnès Lucas-Avenel, Presses universitaires de Caen, Caen, 2013.consultable en ligne

Capitulum IIII2apparatcaput 3 1536.

Araneus3apparataraneos Prüss1 aranea 1536.4philologieLa forme araneus serait la plus ancienne. Dès l’Antiquité, Servius indiquait à propos de l’emploi d’araneus par Virgile (Serv. georg. lib. 4, comm. ad versum 247) que les Anciens appelaient le même animal en utilisant le genre masculin : Sciendum maiores animal ipsum masculino genere appellasse. La notice du TLL indique que l’emploi d’aranea n’est pas antérieur en poésie à Catulle et en prose à Fronton (IIe s. apr. J.-C.)., aries et arini

Araneus, aries et arini (Épernay, BM, Inc. 3017)

1. VB SN, 17, 32, 2
[α] Avic. canon, 4, 6, 5, 265sourcesAranea marina. Videtur quod sint dispositiones eius propinquae dispositionibus scorpionis marini.
Avicenna. [α] Aranea marina. Videtur quod dispositiones ejus propinquae6apparatpropinqua 1491. sint dispositionibus scorpionis.
2. VB SN, 17, 32, 1
[β] Isid. orig.12, 6, 187sourcesAranea genus piscis, dictus quod aere feriat ; habet enim stimulos e quibus percutit.
Isidorus. [β] Aranea genus est piscis, dictum eo quod aure feriat. Habet tantum8apparatenim VB. in ea stimulos quibus percutit proximantes.
3. VB SN, 17, 32, 3
[γ] Plin. nat.9, 1559sourcesAeque pestiferum animal araneus, spinae in dorso aculeo noxius.
Plinius libro IX. [γ] Aculeo10apparataraneus ante aculeo hab. VB. spinae in dorso obnoxius11apparatabnoxius 1491 Prüss1 noxius 1536. est ac venenosus.
4. VB SN, 17, 32, 3
[γ] compil.
[δ] Plin. nat.9, 14513sourcesGrassatur aries ut latro et nunc grandiorum nauium in salo stantium occultatus umbra, si quem nandi uoluptas inuitet, expectat, nunc elato extra aquam capite piscantium cumbas speculatur occultusque adnatans mergit.
Plinius12apparatplinius — eodem non hab. VB. in eodem. [δ] Aries est piscis14apparatspicis VBd. qui grassatur15apparatcrassatur VBd. ut latro : nunc grandi16apparatgrandiorum VB. navium in salo stantium occultatus umbra17philologieLe texte de Plin. nat. 9, 145 : grandiorum nauium, « à l’ombre des grands bateaux », a été corrompu pour aboutir à l’unité sémantique plus improbable grandi umbra, « dans l’ombre vaste »., si quem nandi voluptas invitet expectat, nunc elato extra aquam capite piscantium cymbas speculatur, occultatusque18apparatoccultusque VB. adnatans mergit.
5. VB SN, 17, 32, 4
[ε] AS 4, 5, 31a20sourcesHomo quando vidit piscem harym, inebriat et movet eum ad rixas et contentiones. Postquam comederit, placatur ira eius (Esculape cité d’après Arnold de Saxe).
Esculapius19philologieL’ouvrage mis sous le nom d’Esculape auquel il est ici fait référence ne nous est parvenu qu’à travers des citations ; il fait partie des textes zoologiques qui accompagnent régulièrement dans les encyclopédies médiévales les références au De animalibus de Iorach et dont aucun texte complet n’a pu être retrouvé à ce jour : le Liber de sensibus de Belbetus, le Liber Romanorum de Pythagoras, le De naturalibus de Zeno, le De venenis d’Alchildius, le De membris ou De virtutibus membrorum d’Esculape. On peut alors supposer que les encyclopédistes latins du XIIIe siècle ont vraisemblablement eu accès à cette documentation médico-magique par l’intermédiaire d’un recueil de citations déjà constitué et qui aurait été sans doute compilé dans le milieu médical salernitain. in libro De animalibus. [ε] Arini21apparatarimi VB. sive22apparatsive — piscis non hab. VBd. harini23apparatharimi VB2. piscis, cum homo viderit eum, inebriat et movet eum ad rixas et contentiones. Postquam vero comederit, placatur ira ejus.

Operationes

6. VB SN, 17, 32, 2
[ζ] Avic. canon, 4, 6, 5, 2825sourcesSumma curationis reptilium marinorum venenosorum. Dixerunt omnes ut curentur cum tyriacis et cum eis quibus curatur venenum frigidum et cum medicis rutelarum et tyriaca earum.
A. 24philologieL’auteur de l’Hortus sanitatis a fait disparaître de son montage de citations la référence à Avicenne bien présente dans sa source Vincent de Beauvais.[ζ] Araneae26apparataranea 1491 Prüss1 huius VB. itaque morsus ceterorumque reptilium marinorum venenosorum dixerunt curandos esse cum theriacis27apparattyriacis 1491 Prüss1 1536 thiriacis VB2. quibus curatur venenum frigidum et cum medicinis rutelarum et theriaca28apparatthyriaca VB2. eorum29apparatearum VB..

Notes d’apparat :

2. caput 3 1536. | 

3. araneos Prüss1 aranea 1536. | 

6. propinqua 1491. | 

8. enim VB. | 

10. araneus ante aculeo hab. VB. | 

11. abnoxius 1491 Prüss1 noxius 1536. | 

12. plinius — eodem non hab. VB. | 

14. spicis VBd. | 

15. crassatur VBd. | 

16. grandiorum VB. | 

18. occultusque VB. | 

21. arimi VB. | 

22. sive — piscis non hab. VBd. | 

23. harimi VB2. | 

26. aranea 1491 Prüss1 huius VB. | 

27. tyriacis 1491 Prüss1 1536 thiriacis VB2. | 

28. thyriaca VB2. | 

29. earum VB.

Notes philologiques :

4. La forme araneus serait la plus ancienne. Dès l’Antiquité, Servius indiquait à propos de l’emploi d’araneus par Virgile (Serv. georg. lib. 4, comm. ad versum 247) que les Anciens appelaient le même animal en utilisant le genre masculin : Sciendum maiores animal ipsum masculino genere appellasse. La notice du TLL indique que l’emploi d’aranea n’est pas antérieur en poésie à Catulle et en prose à Fronton (IIe s. apr. J.-C.). | 

17. Le texte de Plin. nat. 9, 145 : grandiorum nauium, « à l’ombre des grands bateaux », a été corrompu pour aboutir à l’unité sémantique plus improbable grandi umbra, « dans l’ombre vaste ». | 

19. L’ouvrage mis sous le nom d’Esculape auquel il est ici fait référence ne nous est parvenu qu’à travers des citations ; il fait partie des textes zoologiques qui accompagnent régulièrement dans les encyclopédies médiévales les références au De animalibus de Iorach et dont aucun texte complet n’a pu être retrouvé à ce jour : le Liber de sensibus de Belbetus, le Liber Romanorum de Pythagoras, le De naturalibus de Zeno, le De venenis d’Alchildius, le De membris ou De virtutibus membrorum d’Esculape. On peut alors supposer que les encyclopédistes latins du XIIIe siècle ont vraisemblablement eu accès à cette documentation médico-magique par l’intermédiaire d’un recueil de citations déjà constitué et qui aurait été sans doute compilé dans le milieu médical salernitain. | 

24. L’auteur de l’Hortus sanitatis a fait disparaître de son montage de citations la référence à Avicenne bien présente dans sa source Vincent de Beauvais.

Notes de source :

5. Aranea marina. Videtur quod sint dispositiones eius propinquae dispositionibus scorpionis marini. | 

7. Aranea genus piscis, dictus quod aere feriat ; habet enim stimulos e quibus percutit. | 

9. Aeque pestiferum animal araneus, spinae in dorso aculeo noxius. | 

13. Grassatur aries ut latro et nunc grandiorum nauium in salo stantium occultatus umbra, si quem nandi uoluptas inuitet, expectat, nunc elato extra aquam capite piscantium cumbas speculatur occultusque adnatans mergit. | 

20. Homo quando vidit piscem harym, inebriat et movet eum ad rixas et contentiones. Postquam comederit, placatur ira eius (Esculape cité d’après Arnold de Saxe). | 

25. Summa curationis reptilium marinorum venenosorum. Dixerunt omnes ut curentur cum tyriacis et cum eis quibus curatur venenum frigidum et cum medicis rutelarum et tyriaca earum.