CopierCopier dans le presse-papierPour indiquer l’adresse de consultation« Jean de Cuba - Hortus sanitatis, Tractatus de piscibus IV.  », in Bibliothèque Ichtya, état du texte au 08/09/2024. [En ligne : ]
CopierCopier dans le presse-papierSource de référence
Hortus sanitatis : Livre IV, Les Poissons, Catherine Jacquemard, Brigitte Gauvin, Marie-Agnès Lucas-Avenel, Presses universitaires de Caen, Caen, 2013.consultable en ligne

Capitulum XLIX2apparatcaput 48 1536.

Lepus marinus

Lepus marinus (Épernay, BM, Inc. 3017)

1. VB SN, 17, 61, 3
[α] Isid. orig.12, 6, 233sourcesLepus a similitudine capitis nuncupatus.
Isidorus. [α] Lepus a similitudine leporini capitis nuncupatus est.
2. VB SN, 17, 61, 4
[β] Plin. nat.9, 1554sourcesNec uenena cessant dira, ut in lepore, qui in Indico mari etiam tactu pestilens uomitum dissolutionemque stomachi protinus creat.
Plinius. [β] Venena dira non cessant in lepore. Qui in Indico5apparatindice 1491 Prüss1. mari, etiam tactu pestilens, vomitum dissolutionemque stomachi protinus creat.
3. VB SN, 17, 61, 5
[γ] Plin. nat.32, 8-96sourcesNon sunt minus mira quae de lepore marino traduntur. […] Eadem res in mari ne tactu quidem nocet. […] Homines quibus inpactus est piscem olent ; hoc primo argumento ueneficium id deprehenditur ; cetero moriuntur totidem in diebus quot uixerit lepus, incertique temporis ueneficium id esse auctor est Licinius Macer. In India adfirmant non capi uiuentem inuicemque ibi hominem illi pro ueneno esse ac uel digito omnino in mari tactum mori, esse autem multo ampliorem, sicuti reliqua animalia.
Idem in libro XXXII. [γ] Lepus marinus venenum est in cibo vel potu datus. Nullum est animal quin ejus tactu intereat. Homo tactus ab eo piscem olet7apparatpiscem olet : pisce dolet 1536. et moritur. Et lepus similiter ex eo tactus moritur. Sic uterque alteri venenum est. In India non capi viventem affirmant.

Operationes

4. VB SN, 17, 62, 1
[δ] Avic. canon, 2, 2, 3999sourcesDe lepore marino. Lepus marinus quid est ? Animal ostracum, lutosum, declinans ad rubedinem aliquantulam […]. Decoratio : eius sanguis est calidus, mundificans morpheam et pannum. Et eius caput adustum generat pilos in alopitia proprie cum adipe ursi et in tyria ualde. Cum aegro ex eo fit emplastrum, sicut est, abradit pilos. Membra oculi : abstergit uisum more emplastri suppositum et sicut collyrium. Venena : numeratur inter uenenosas medicinas quod interficit cum ulceratione pulmonis.
A. Avicenna in II Canone8philologieLa citation d’Avicenne trouvée chez Vincent de Beauvais a été fragmentée en médications distinctes.. [δ] Lepus marinus est animal ostreatum, lutosum, declinans ad rubedinem10apparatad rubedinem post aliquantulum transt. 1536. aliquantulum.
5. VB SN, 17, 62, 1
[ε] Avic. canon, 2, 2, 39911sourcesDecoratio : eius sanguis est calidus, mundificans morpheam et pannum.
B. [ε] Sanguis ejus calidus est mundificans pannum.
6. VB SN, 17, 62, 1
[ζ] Avic. canon, 2, 2, 39912sourcesEt eius caput adustum generat pilos in alopitia proprie cum adipe ursi et in tyria ualde.
C. [ζ] Caput ejus adustum generat pilos in alopecia13apparatalopitia 1491 Prüss1 1536 alopicia VBd., proprie cum adipe ursi, et in tyria valde.
7. VB SN, 17, 62, 1
[η] Avic. canon, 2, 2, 39914sourcesCum aegro ex eo fit emplastrum, sicut est, abradit pilos.
D. [η] Cum autem ex eo fit emplastrum, sicut est, abradit crines et pilos.
8. VB SN, 17, 62, 1
[θ] Avic. canon, 2, 2, 39915sourcesMembra oculi : abstergit uisum more emplastri suppositum et sicut collyrium. Venena : numeratur inter uenenosas medicinas quod interficit cum ulceratione pulmonis.
E. [θ] Item abstergit visum, emplastri more superpositum et sicut collyrium. Numeratur autem inter medicinas venenosas et interficit cum16apparateum 1491 Prüss1. ulceratione pulmonis.
9. VB SN, 17, 62, 2
[ι] Plin. nat.32, 818sourcesVenenum est aliis in potu aut cibo datus, aliis etiam uisu, siquidem grauidae, si omnino adspexerint feminam ex eo genere dumtaxat, statim nausiant et redundatione stomachi uitium fatentur ac deinde abortum faciunt.
F. Plinius in17apparatin non hab. VB. libro XXXII. [ι] Leporis marini feminam si mulieres gravidae aspexerint, stomacho nauseante, statim abortum faciunt.
10. VB SN, 17, 62, 2
[κ] Plin. nat.32, 819sourcesRemedio est mas ob id induratus sale, ut in bracchialibus habeant.
G. [κ] Remedio est mas ob id induratus sale, ut in brachialibus20apparatbrachealibus 1491 Prüss1. habeatur.
11. VB SN, 17, 62, 2
[λ] Plin. nat.32, 7021sourcesLepus marinus ipse quidem uenenatus est, sed cinis eius in palpebris pilos inutiles euolsos cohibet ; ad hunc usum utilissimi minimi.
H. [λ] Lepus marinus venenatus quidem est, sed ejus cinis in palpebris pilos inutiles evulsos22apparatemulsos 1491 Prüss1 evulsus 1536. cohibet.
12. VB SN, 17, 62, 2
[μ] Plin. nat.32, 8823sourcesOris ulcera menarum muria et capitum cinis cum melle sanat. […] Eadem uis est pastinacae radio et lepori marino inposito ita ut celeriter removeatur.
[ν] Plin. nat.32, 11025sourcesLubent et lepore marino recenti podagram fricari.
I. Idem. [μ] Lepus strumas sanat ita ut celeriter removeantur24philologieLe texte de l’Hortus sanitatis diffère de celui de Pline : le pluriel indique que le sujet sous-entendu du verbe est strumae, les écrouelles, que le traitement fait disparaître rapidement. Chez Pline, le verbe est au singulier et le sujet en est lepus marinus impositus : le sens est que le lièvre marin est un traitement si actif qu’il ne faut l’appliquer que très peu de temps.. [ν] E lepore quoque marino recenti jubent quidam podagram26apparatpodogram Prüss1. fricari.
13. VB SN, 17, 62, 3
[ξ] Plin. nat.32, 134-13528sourcesNam carbunculos et carcinomata in muliebri parte praesentissimo remedio sanari tradunt cancro femina […] eadem uis pulmoni marino, leporis marini sanguini et felli, uel si in oleo lepus hic necetur […].
K.27philologieLe texte de Pline a été ici tronqué et résumé à l’excès : Pline indiquait l’usage du sang et du fiel d’un lièvre de mer étouffé dans de l’huile comme épilatoire et non comme remède contre les charbons et les chancres. Il est aussi possible que Vincent de Beauvais ait disposé d’un témoin lacunaire de l’Histoire naturelle ; en effet, le passage semble avoir été particulièrement malmené par la tradition manuscrite puisque les éditeurs contemporains suspectent une lacune après necetur.[ξ] Sanguis ejus et fel – si necetur29apparatnecatur 1536. in oleo – valet contra carbunculos30apparatpost carbunculos hab. et carcumata VBd et carcimanaca VB2..
14. VB SN, 17, 61, 6
[ο] Avic. canon, 4, 6, 2, 10433sourcesDe lepore marino. Accidunt ex ipso si de eo in potu datur constrictio anhelitus et rubedo oculorum et difficultas eius et tussis sicca, sputum sanguis et difficultas urinae et mictus sanguinis de urina violacea et dolor in stomacho et vomitus superfluus cholerae et sanguis et ictericia et angustia et dolor renum et egestio eius est violacea. Et quandoque est mucosa et sudat sudore fetido et abhorret cibum […].
L. Avicenna in31apparatin — supra : in quarto canone VB. Canone ut supra32philologieLe compilateur de l’Hortus sanitatis a fragmenté la citation d’Avicenne trouvée chez Vincent de beauvais. . [ο] Lepus marinus est venenosus si de ipso in potu datur ; accidunt constrictio anhelitus et rubedo oculorum, tussis sicca, sputum sanguinis, difficultas urinae34apparatpost urinae hab. mictus sanguinis VB., urina violacea et egestio similiter vel dolor in stomacho, vomitus superfluus colerae et sanguinis, ictericia35apparatyctericia 1491 Prüss1. et angustia ac dolor renum, sudor fetidus, horror cibi.
15. VB SN, 17, 61, 6
[π] Avic. canon, 4, 6, 2, 10436sources[…] et cum videt pisces terretur ab eis. Et cum sit talis ut non terretur ab eis, tunc iam sanatur et invenit saporem piscis fetidi in ore suo et in eructuatione sua cum salsedine etiam. Et plures qui ex eo evadunt cadunt in pthisim.
M. [π] Et cum videt aeger pisces, terretur ab eis et invenit saporem fetidi piscis in ore suo et in eructuatione cum salsedine. Plures autem qui ex eo evadunt in ptysim37apparatphtysim VBd. cadunt.
16. VB SN, 17, 61, 6
[ρ] Avic. canon, 4, 6, 2, 10438sourcesCuratio eius. Confert ei potare lac caprinum iuvamentum ultimum […].
N. [ρ] Confert autem ejus curationi lac caprinum, quod est juvamentum ultimum,
17. VB SN, 17, 61, 6
[ς] Avic. canon, 4, 6, 2, 10439sources[…] et lac asininum iterum et lac mulieris ex mammilla et virge alca et semen altee humidum elixatum et ius cancri fluvialis – proprie quoniam ipse potest comedere ipsum sine reliquis lenificantibus – et ericius assatus recens aut sanguis eius, et lacertum marinum non refugit et comedit ex eo. De medicinis vero fortibus sunt calamentum fluviale calidum recens et sanguis anseris etiam et urina hominis antiqua […].
O. [ς] lac quoque asininum et lac mulieris ex mammilla et jus40apparatejus 1491 Prüss1 1536. cancri fluvialis et ericius assatus aut sanguis ejus. Fortes autem medicinae sunt calamentum fluviale calidum recens et sanguis anseris et urina hominis antiqua, et cetera.
18. VB SN, 17, 61, 6
[σ] Avic. canon, 4, 6, 2, 10441sourcesEt signum sanitatis est quod videt pisces et non terretur ex eis et comedit ; et cum uadit in pthisim curetur pthisis.
P. [σ] Signum verae42apparatvero VB. sanitatis est quando videns pisces non terretur ab eis et comedit. Cumque cadit in ptysim43apparatphtisim VBd., curetur ptysis.

Notes d’apparat :

2. caput 48 1536. | 

5. indice 1491 Prüss1. | 

7. piscem olet : pisce dolet 1536. | 

10. ad rubedinem post aliquantulum transt. 1536. | 

13. alopitia 1491 Prüss1 1536 alopicia VBd. | 

16. eum 1491 Prüss1. | 

17. in non hab. VB. | 

20. brachealibus 1491 Prüss1. | 

22. emulsos 1491 Prüss1 evulsus 1536. | 

26. podogram Prüss1. | 

29. necatur 1536. | 

30. post carbunculos hab. et carcumata VBd et carcimanaca VB2. | 

31. in — supra : in quarto canone VB. | 

34. post urinae hab. mictus sanguinis VB. | 

35. yctericia 1491 Prüss1. | 

37. phtysim VBd. | 

40. ejus 1491 Prüss1 1536. | 

42. vero VB. | 

43. phtisim VBd.

Notes philologiques :

8. La citation d’Avicenne trouvée chez Vincent de Beauvais a été fragmentée en médications distinctes. | 

24. Le texte de l’Hortus sanitatis diffère de celui de Pline : le pluriel indique que le sujet sous-entendu du verbe est strumae, les écrouelles, que le traitement fait disparaître rapidement. Chez Pline, le verbe est au singulier et le sujet en est lepus marinus impositus : le sens est que le lièvre marin est un traitement si actif qu’il ne faut l’appliquer que très peu de temps. | 

27. Le texte de Pline a été ici tronqué et résumé à l’excès : Pline indiquait l’usage du sang et du fiel d’un lièvre de mer étouffé dans de l’huile comme épilatoire et non comme remède contre les charbons et les chancres. Il est aussi possible que Vincent de Beauvais ait disposé d’un témoin lacunaire de l’Histoire naturelle ; en effet, le passage semble avoir été particulièrement malmené par la tradition manuscrite puisque les éditeurs contemporains suspectent une lacune après necetur. | 

32. Le compilateur de l’Hortus sanitatis a fragmenté la citation d’Avicenne trouvée chez Vincent de beauvais.

Notes de source :

3. Lepus a similitudine capitis nuncupatus. | 

4. Nec uenena cessant dira, ut in lepore, qui in Indico mari etiam tactu pestilens uomitum dissolutionemque stomachi protinus creat. | 

6. Non sunt minus mira quae de lepore marino traduntur. […] Eadem res in mari ne tactu quidem nocet. […] Homines quibus inpactus est piscem olent ; hoc primo argumento ueneficium id deprehenditur ; cetero moriuntur totidem in diebus quot uixerit lepus, incertique temporis ueneficium id esse auctor est Licinius Macer. In India adfirmant non capi uiuentem inuicemque ibi hominem illi pro ueneno esse ac uel digito omnino in mari tactum mori, esse autem multo ampliorem, sicuti reliqua animalia. | 

9. De lepore marino. Lepus marinus quid est ? Animal ostracum, lutosum, declinans ad rubedinem aliquantulam […]. Decoratio : eius sanguis est calidus, mundificans morpheam et pannum. Et eius caput adustum generat pilos in alopitia proprie cum adipe ursi et in tyria ualde. Cum aegro ex eo fit emplastrum, sicut est, abradit pilos. Membra oculi : abstergit uisum more emplastri suppositum et sicut collyrium. Venena : numeratur inter uenenosas medicinas quod interficit cum ulceratione pulmonis. | 

11. Decoratio : eius sanguis est calidus, mundificans morpheam et pannum. | 

12. Et eius caput adustum generat pilos in alopitia proprie cum adipe ursi et in tyria ualde. | 

14. Cum aegro ex eo fit emplastrum, sicut est, abradit pilos. | 

15. Membra oculi : abstergit uisum more emplastri suppositum et sicut collyrium. Venena : numeratur inter uenenosas medicinas quod interficit cum ulceratione pulmonis. | 

18. Venenum est aliis in potu aut cibo datus, aliis etiam uisu, siquidem grauidae, si omnino adspexerint feminam ex eo genere dumtaxat, statim nausiant et redundatione stomachi uitium fatentur ac deinde abortum faciunt. | 

19. Remedio est mas ob id induratus sale, ut in bracchialibus habeant. | 

21. Lepus marinus ipse quidem uenenatus est, sed cinis eius in palpebris pilos inutiles euolsos cohibet ; ad hunc usum utilissimi minimi. | 

23. Oris ulcera menarum muria et capitum cinis cum melle sanat. […] Eadem uis est pastinacae radio et lepori marino inposito ita ut celeriter removeatur. | 

25. Lubent et lepore marino recenti podagram fricari. | 

28. Nam carbunculos et carcinomata in muliebri parte praesentissimo remedio sanari tradunt cancro femina […] eadem uis pulmoni marino, leporis marini sanguini et felli, uel si in oleo lepus hic necetur […]. | 

33. De lepore marino. Accidunt ex ipso si de eo in potu datur constrictio anhelitus et rubedo oculorum et difficultas eius et tussis sicca, sputum sanguis et difficultas urinae et mictus sanguinis de urina violacea et dolor in stomacho et vomitus superfluus cholerae et sanguis et ictericia et angustia et dolor renum et egestio eius est violacea. Et quandoque est mucosa et sudat sudore fetido et abhorret cibum […]. | 

36. […] et cum videt pisces terretur ab eis. Et cum sit talis ut non terretur ab eis, tunc iam sanatur et invenit saporem piscis fetidi in ore suo et in eructuatione sua cum salsedine etiam. Et plures qui ex eo evadunt cadunt in pthisim. | 

38. Curatio eius. Confert ei potare lac caprinum iuvamentum ultimum […]. | 

39. […] et lac asininum iterum et lac mulieris ex mammilla et virge alca et semen altee humidum elixatum et ius cancri fluvialis – proprie quoniam ipse potest comedere ipsum sine reliquis lenificantibus – et ericius assatus recens aut sanguis eius, et lacertum marinum non refugit et comedit ex eo. De medicinis vero fortibus sunt calamentum fluviale calidum recens et sanguis anseris etiam et urina hominis antiqua […]. | 

41. Et signum sanitatis est quod videt pisces et non terretur ex eis et comedit ; et cum uadit in pthisim curetur pthisis.