CopierCopier dans le presse-papierPour indiquer l’adresse de consultation« Jean de Cuba - Hortus sanitatis, Tractatus de piscibus IV.  », in Bibliothèque Ichtya, état du texte au 18/10/2024. [En ligne : ]
CopierCopier dans le presse-papierSource de référence
Hortus sanitatis : Livre IV, Les Poissons, Catherine Jacquemard, Brigitte Gauvin, Marie-Agnès Lucas-Avenel, Presses universitaires de Caen, Caen, 2013.consultable en ligne

Capitulum LI2apparatcaput 50 1536.

Loligo

Loligo (Épernay, BM, Inc. 3017)

1. VB SN, 17, 119, 1
[] compil.
[α] TC nat.6, 32
Isidorus3apparatisidorus non hab. VB.4philologieLe marqueur est erroné. Vincent de Beauvais suit de très près Thomas de Cantimpré..[α] Loligo est monstrum in quo natura lusisse videtur. Nam cute squamosum cum gregibus piscium maris profunda scrutatur. Cum autem aquas fastidierit, levat se cum alis pennigeris, quas in hoc illi natura dedit, et5apparatut 1536. cum volucribus aethera scandit6apparatscandat 1536.. Sed quia flatus ventorum sustinere non potest, post modicum, ubi ventis concutitur, ad aquas redire cogitur et in profundum7apparatprofundam 1536. relabitur.

Operationes

2. VB SN, 17, 119, 2
[β] Plin. nat.9, 838sourcesMollia sunt lolligo, sepia, polypus et cetera generis eius. His caput inter pedes et uentrem, pediculi octoni omnibus.
A. Plinius libro IX. [β] Loligo est piscis mollis sanguine carens sicut et sepia. Caput habet etiam9apparatetiam non hab. VB., sicut et sepia, inter ventrem et pedes10philologieOn trouve exactement la même observation chez Aristote (Arist. HA 523 b 28-29)..
3. VB SN, 17, 119, 2
[γ] Plin. nat.9, 8311sourcesSepiae et lolligini pedes duo ex his longissimi sunt et asperi, quibus ad ora admouent cibos et in fluctu se uelut ancoris stabiliunt.
[δ] Plin. nat.9, 8413sourcesLoligo etiam uolitat extra aquam se efferens.
B. [γ] Sepiae et loligini pedes duo ex his longissimi sunt et asperi, quibus ad ora cibos admovent et in fluctibus se velut anchoris stabiliunt12philologieCette observation est juste (voir De Saint-Denis 1947, 57) ; on la trouve aussi chez Aristote (Arist. HA 523 b 31-33 MS) : Et tomet et tawe habent proprium, scilicet duo addimenta longa, quorum extrema sunt dura, et per ea accipiunt cibum et reddunt ori. Et movent illa addimenta sicut remi, et utitur quibusdam pedibus loco alarum et etiam pedibus loco manuum et pedum.. [δ] Loligo etiam volitat, extra aquam se efferens.
4. VB SN, 17, 119, 2
[ε] Plin. nat.9, 16414sourcesSepia in terreno parit inter harundines aut sicubi enata alga, excludit quinto decimo die. Lolligines in alto conserta oua edunt ut sepiae.
C. [ε] Sepia quidem in terreno parit inter arundines ac in alto conservata15philologieIl y a confusion entre les termes conserta (Pline) et conseruata (Vincent de Beauvais). ova edunt loligines.
5. VB SN, 17, 119, 2
[ζ] Plin. nat.9, 15816sourcesSepiae et lolligines [coeunt] linguis, conponentes inter se bracchia et in contrarium nantes ; ore et pariunt.
D. [ζ] Item loligines, sicut et sepiae, coeunt linguis, brachia inter se componentes et in contrarium natantes ; ore quoque pariunt17philologieAristote (Arist. HA 541 b 12-18 MS) est plus précis : Sepiae vero et conidez involvuntur et ponunt ora contra os et involvuntur pedes, et tunc natabunt econtrario ei natationi qua natabant prius. Et declinatio unius eorum est ad posterius et alterius ad os. Deinde ovant ex parte quae dicitur pomum. Et quidam homines fingunt quod coitus eorum est etiam per ipsum..
6. VB SN, 17, 119, 2
[η] Plin. nat.9, 9318sourcesIn nostro mari lolligines quinum cubitorum capiuntur, sepiae binum.
E. [η] Loligines etiam in litore19apparatpost litore hab. carteiae VB. mirae magnitudinis sunt, sed in mari nostro quinque cubitorum20apparatpost cubitorum add. saepe binum 1536.21philologieL’indication est donnée par Pline et vient d’Aristote (Arist. HA 524 a 20 MS) : Corpus eius est quasi quinque cubitorum. L’addition de 1536, sepe (pour saepe) binum, qui reprend Pline, est rendue fautive par la confusion sepie / sepe.. Nec ossa22apparatasso Prüss1. nec spinas habent23apparathabet 1491 Prüss1 1536..
7. VB SN, 17, 119, 3
[θ] Plin. nat.18, 36125sourcesLolligo uolitans, conchae adhaerescentes, echini adfigentes sese aut harena saburrantes tempestatis signa sunt.
F. Idem in libro XVIII24apparat28 VBd.. [θ] Loligo volans signum est tempestatis26philologieVoir aussi Plin. nat. 32, 14 : Lolligo, quotiens cernatur extra aquam uolitans, tempestates nuntiari (ou mutari selon les éditions)..
8. VB SN, 17, 119, 4
[ι] Isid. orig.12, 6, 4727sourcesLulligo. Tradunt in oceano Mauretaniae, non procul a Lixo flumine, tantam multitudinem lulliginum euolare ex aqua ut etiam naues demergere possint.
G. Isidorus. [ι] Tradunt in oceano Mauritaniae tantam multitudinem loliginum ex aqua evolare ut etiam naves demergere possint28philologieL’observation vient de Pline (Plin. nat. 32, 15) : In oceano ad locum Mauretaniae qui Cottae uocetur, non procul Lixo flumine, idem lolligines euolare ex aqua tradit tanta multitudine ut nauigia demergant..
9. VB SN, 17, 119, 5
[κ] TC nat.7, 44
H. Physiologus29philologieCette précision ne figure pas dans le Physiologus, dans lequel la loligo n’est pas mentionnée. La source des deux dernières operationes est le Liber de natura rerum. Vincent de Beauvais reprend des phrases de Thomas de Cantimpré, mais pas toutes, et dans le désordre.. [κ] Loligo capitur aliquando quinque cubitorum. Caput habet inter pedes et ventrem. Ultra duos annos rara30apparatraro 1491 Prüss1 1536. est earum31apparateorum 1491 Prüss1 1536. vita.
10. VB SN, 17, 119, 5
[λ] TC nat.7, 44
I. [λ] Aliquod earum32apparateorum 1491 Prüss1 1536.33philologieEorum semble indiquer que loligo est un masculin, tandis que les termes quae pugnaturae invitent à le considérer comme un féminin, ce qui est le cas en latin classique. Nous corrigeons donc eorum en earum. genus asperrimum est ; quae pugnaturae turmis se munientes stabiliunt.

Notes d’apparat :

2. caput 50 1536. | 

3. isidorus non hab. VB. | 

5. ut 1536. | 

6. scandat 1536. | 

7. profundam 1536. | 

9. etiam non hab. VB. | 

19. post litore hab. carteiae VB. | 

20. post cubitorum add. saepe binum 1536. | 

22. asso Prüss1. | 

23. habet 1491 Prüss1 1536. | 

24. 28 VBd. | 

30. raro 1491 Prüss1 1536. | 

31. eorum 1491 Prüss1 1536. | 

32. eorum 1491 Prüss1 1536.

Notes philologiques :

4. Le marqueur est erroné. Vincent de Beauvais suit de très près Thomas de Cantimpré. | 

10. On trouve exactement la même observation chez Aristote (Arist. HA 523 b 28-29). | 

12. Cette observation est juste (voir De Saint-Denis 1947, 57) ; on la trouve aussi chez Aristote (Arist. HA 523 b 31-33 MS) : Et tomet et tawe habent proprium, scilicet duo addimenta longa, quorum extrema sunt dura, et per ea accipiunt cibum et reddunt ori. Et movent illa addimenta sicut remi, et utitur quibusdam pedibus loco alarum et etiam pedibus loco manuum et pedum. | 

15. Il y a confusion entre les termes conserta (Pline) et conseruata (Vincent de Beauvais). | 

17. Aristote (Arist. HA 541 b 12-18 MS) est plus précis : Sepiae vero et conidez involvuntur et ponunt ora contra os et involvuntur pedes, et tunc natabunt econtrario ei natationi qua natabant prius. Et declinatio unius eorum est ad posterius et alterius ad os. Deinde ovant ex parte quae dicitur pomum. Et quidam homines fingunt quod coitus eorum est etiam per ipsum. | 

21. L’indication est donnée par Pline et vient d’Aristote (Arist. HA 524 a 20 MS) : Corpus eius est quasi quinque cubitorum. L’addition de 1536, sepe (pour saepe) binum, qui reprend Pline, est rendue fautive par la confusion sepie / sepe. | 

26. Voir aussi Plin. nat. 32, 14 : Lolligo, quotiens cernatur extra aquam uolitans, tempestates nuntiari (ou mutari selon les éditions). | 

28. L’observation vient de Pline (Plin. nat. 32, 15) : In oceano ad locum Mauretaniae qui Cottae uocetur, non procul Lixo flumine, idem lolligines euolare ex aqua tradit tanta multitudine ut nauigia demergant. | 

29. Cette précision ne figure pas dans le Physiologus, dans lequel la loligo n’est pas mentionnée. La source des deux dernières operationes est le Liber de natura rerum. Vincent de Beauvais reprend des phrases de Thomas de Cantimpré, mais pas toutes, et dans le désordre. | 

33. Eorum semble indiquer que loligo est un masculin, tandis que les termes quae pugnaturae invitent à le considérer comme un féminin, ce qui est le cas en latin classique. Nous corrigeons donc eorum en earum.

Notes de source :

8. Mollia sunt lolligo, sepia, polypus et cetera generis eius. His caput inter pedes et uentrem, pediculi octoni omnibus. | 

11. Sepiae et lolligini pedes duo ex his longissimi sunt et asperi, quibus ad ora admouent cibos et in fluctu se uelut ancoris stabiliunt. | 

13. Loligo etiam uolitat extra aquam se efferens. | 

14. Sepia in terreno parit inter harundines aut sicubi enata alga, excludit quinto decimo die. Lolligines in alto conserta oua edunt ut sepiae. | 

16. Sepiae et lolligines [coeunt] linguis, conponentes inter se bracchia et in contrarium nantes ; ore et pariunt. | 

18. In nostro mari lolligines quinum cubitorum capiuntur, sepiae binum. | 

25. Lolligo uolitans, conchae adhaerescentes, echini adfigentes sese aut harena saburrantes tempestatis signa sunt. | 

27. Lulligo. Tradunt in oceano Mauretaniae, non procul a Lixo flumine, tantam multitudinem lulliginum euolare ex aqua ut etiam naues demergere possint.