CopierCopier dans le presse-papierPour indiquer l’adresse de consultation« Jean de Cuba - Hortus sanitatis, Tractatus de piscibus IV.  », in Bibliothèque Ichtya, état du texte au 08/09/2024. [En ligne : ]
CopierCopier dans le presse-papierSource de référence
Hortus sanitatis : Livre IV, Les Poissons, Catherine Jacquemard, Brigitte Gauvin, Marie-Agnès Lucas-Avenel, Presses universitaires de Caen, Caen, 2013.consultable en ligne

Capitulum LXX2apparatcapitulum LXIX Prüss1 caput 69 1536.

Pinna et plais

Pinna et plais (Épernay, BM, Inc. 3017)

1. VB SN, 17, 79, 1
[α] Plin. nat.9, 142-1433sourcesConcharum generis et pina est. Nascitur in limosis, subrecta semper nec umquam sine comite, quem pinoteren uocant, alii pinophylacem, id est squilla parua, aliubi cancer dapis adsectator. Pandit se pina, luminibus orbum corpus intus minutis piscibus praebens. Adsultant illi protinus et, ubi licentia audacia creuit, implent eam. Hoc tempus speculatus index morsu leui significat. Illa conpressu quicquid inclusit exanimat partemque socio tribuit. Quo magis miror quosdam existimasse aquatilibus nullum inesse sensum.
Plinius libro IX. [α] Pinna est piscis concharum generis. Nascitur in limosis, subrecta semper nec umquam sine comite, quem pinnocherem4apparatpinnotheren 1536 pinnotherem VB. vocant, alii pinophilacem5apparatpinophilacem 1491 pinnophylacem 1536 VBd., id est squilla6apparatsuilla 1491 Prüss1 VB.7philologieL’apparat de De Saint-Denis 1955 à Plin. nat. 9, 142 fait état des variantes : squilla Barb. chilla codd. La leçon suilla (« truie », d’où l’illustration) de 1491 et de l’édition Prüss1 étant absurde, nous avons opté pour squilla, de l’édition de 1536, conformément au texte de Pline (cité en note de sources), bien que Vérard traduise par « suile ». Sur la squilla, voir De Saint-Denis 1947, 109 ; D’Arcy Thompson 1947, 104. parva, alibi8apparataliubi VB2 alicubi VBd. cancer, dapis assectator. Pandit autem se, luminibus orbum corpus intus minutis piscibus praebens. Assultant illi9apparatilli correximus ex Plin. : alii 1491 Prüss1 1536 VB. protinus et, ubi licentius10apparatlicentia VB.11philologieL’adverbe licentius, bien que fautif (voir Plin. nat. 9, 142-143, cité en note de sources) n’est pas absurde ; aussi l’avons-nous conservé. Ubi licentia audacia crevit est ainsi traduit par De Saint-Denis 1955, 83 : « enhardis par l’impunité du piège ». audacia crevit, implent eam12apparatpost eam add. hoc tempus spiculatus (spec- Plin.) index, morsu levi significat 1536 ex Plin.. At illa, ore compresso, quicquid concluserit exanimat13apparatexaminat 1491 Prüss1 VBd. partemque socio tribuit. Quo magis miror existimasse quosdam aquatilibus nullum inesse sensum14philologiePline emprunte à Aristote (Arist. HA 547 b 15-18 et Arist. HA 547 b 25-28)..
2. VB SN, 17, 79, 2
[β] TC nat.7, 61
[γ] VB SN, 17, 79, 2
[δ] TC nat.7, 61
Ex Libro de naturis rerum15philologieLa notice de Thomas de Cantimpré est reprise presque à l’identique, à l’exception de la phrase qui correspond à la fin du paragraphe de Pline cité précédemment. Pline ne dit rien de l’accouplement du mâle et de la femelle. Thomas de Cantimpré (comme Albert le Grand) a dû prendre le pinnotère – comes de la pinne – pour son mâle.. [β] Pinna de genere concharum est corpusque rotundum habet. Mas et femina socialiter ambulant. Aperit pinna conchas suas ad lunam seque parvis piscibus offert quasi mortuam ; qui, protinus exultantes16apparatassultantes 1536., ubi licentius17apparatlicentia VB., [γ] sicut dictum est18philologieCette incise ne figure pas dans le texte de Thomas de Cantimpré : il s’agit d’un ajout de Vincent de Beauvais, conscient de dire deux fois la même chose en juxtaposant deux marqueurs de citation., [δ] audacia creverit19apparatcrevit VBd., implent20apparatimplet 1491 VB. ejus conchas. Mox vero pinna21apparatpinnam 1491 Prüss1., se plenam sentiens, apprehensum22apparatapprehensu 1536. quicquid incluserit exanimat23apparatexaminat 1491 Prüss1..
3. VB SN, 17, 79, 3
[ε] VB SN, 17, 79, 3
Actor. [ε] Plays24apparatplais 1536 VB. est piscis notus et usitatus – apud nos25apparatpost nos hab. planus VB. scilicet – et26apparatut 1536. bicolor27apparatbiculor 1491. : nam ex una parte albus, ex altera niger. De quo, sicut28apparatpost sicut hab. et VB. de pluribus aliis, nihil in praenominatis autoribus reperi, nisi forte aliis nominibus vocentur ab eis quam a nobis.

Notes d’apparat :

2. capitulum LXIX Prüss1 caput 69 1536. | 

4. pinnotheren 1536 pinnotherem VB. | 

5. pinophilacem 1491 pinnophylacem 1536 VBd. | 

6. suilla 1491 Prüss1 VB. | 

8. aliubi VB2 alicubi VBd. | 

9. illi correximus ex Plin. : alii 1491 Prüss1 1536 VB. | 

10. licentia VB. | 

12. post eam add. hoc tempus spiculatus (spec- Plin.) index, morsu levi significat 1536 ex Plin. | 

13. examinat 1491 Prüss1 VBd. | 

16. assultantes 1536. | 

17. licentia VB. | 

19. crevit VBd. | 

20. implet 1491 VB. | 

21. pinnam 1491 Prüss1. | 

22. apprehensu 1536. | 

23. examinat 1491 Prüss1. | 

24. plais 1536 VB. | 

25. post nos hab. planus VB. | 

26. ut 1536. | 

27. biculor 1491. | 

28. post sicut hab. et VB.

Notes philologiques :

7. L’apparat de De Saint-Denis 1955 à Plin. nat. 9, 142 fait état des variantes : squilla Barb. chilla codd. La leçon suilla (« truie », d’où l’illustration) de 1491 et de l’édition Prüss1 étant absurde, nous avons opté pour squilla, de l’édition de 1536, conformément au texte de Pline (cité en note de sources), bien que Vérard traduise par « suile ». Sur la squilla, voir De Saint-Denis 1947, 109 ; D’Arcy Thompson 1947, 104. | 

11. L’adverbe licentius, bien que fautif (voir Plin. nat. 9, 142-143, cité en note de sources) n’est pas absurde ; aussi l’avons-nous conservé. Ubi licentia audacia crevit est ainsi traduit par De Saint-Denis 1955, 83 : « enhardis par l’impunité du piège ». | 

14. Pline emprunte à Aristote (Arist. HA 547 b 15-18 et Arist. HA 547 b 25-28). | 

15. La notice de Thomas de Cantimpré est reprise presque à l’identique, à l’exception de la phrase qui correspond à la fin du paragraphe de Pline cité précédemment. Pline ne dit rien de l’accouplement du mâle et de la femelle. Thomas de Cantimpré (comme Albert le Grand) a dû prendre le pinnotère – comes de la pinne – pour son mâle. | 

18. Cette incise ne figure pas dans le texte de Thomas de Cantimpré : il s’agit d’un ajout de Vincent de Beauvais, conscient de dire deux fois la même chose en juxtaposant deux marqueurs de citation.

Notes de source :

3. Concharum generis et pina est. Nascitur in limosis, subrecta semper nec umquam sine comite, quem pinoteren uocant, alii pinophylacem, id est squilla parua, aliubi cancer dapis adsectator. Pandit se pina, luminibus orbum corpus intus minutis piscibus praebens. Adsultant illi protinus et, ubi licentia audacia creuit, implent eam. Hoc tempus speculatus index morsu leui significat. Illa conpressu quicquid inclusit exanimat partemque socio tribuit. Quo magis miror quosdam existimasse aquatilibus nullum inesse sensum.