CopierCopier dans le presse-papierPour indiquer l’adresse de consultation« Jean de Cuba - Hortus sanitatis, Tractatus de piscibus IV.  », in Bibliothèque Ichtya, état du texte au 08/09/2024. [En ligne : ]
CopierCopier dans le presse-papierSource de référence
Hortus sanitatis : Livre IV, Les Poissons, Catherine Jacquemard, Brigitte Gauvin, Marie-Agnès Lucas-Avenel, Presses universitaires de Caen, Caen, 2013.consultable en ligne

Capitulum LXXIIII2apparatcaput 73 1536.

Purpura

Purpura (Épernay, BM, Inc. 3017)

1. VB SN, 17, 82, 1-2
[α] TC nat.7, 60, 1-3
[β] TC nat.7, 60, 2
[γ] Plin. nat.9, 1267sourcesViuas capere contendunt, quia cum uita sucum eum euomunt. Et maioribus quidem purpuris detracta concha auferunt, minores cum testa uiuas frangunt, ita demum eum expuentes.
[δ] Plin. nat.9, 12810sourcesLingua purpurae longitudine digitali, qua pascitur perforando reliqua conchylia ; tanta duritia aculeo est. Aquae dulcedine necantur et sicubi flumen inmergitur ; alioqui captae et diebus quinquagenis uiuont saliua sua.
[ε] TC nat.7, 60, 4-10
[ζ] VB SN, 17, 82, 2
[η] TC nat.7, 60, 4-10
Ex Libro de naturis rerum3philologieLa seule source indiquée par l’Hortus sanitatis pour la notice descriptive qui précède les operationes est Thomas de Cantimpré, tandis que Vincent de Beauvais avait présenté successivement un paragraphe marqué au nom de Pline, puis un à celui de Thomas de Cantimpré. L’auteur de l’Hortus sanitatis a donc réorganisé la matière, qu’il n’attribue qu’à Thomas de Cantimpré, en puisant dans les deux paragraphes de Vincent de Beauvais ce qui lui semblait redondant, mais en ne modifiant qu’à peine la structure des phrases.. [α] Purpurae sunt conchae marinae quae verno tempore congregantur et attritae4apparatattricae 1536. liquorem ore salivant. [β] Similiter et5apparatsimiliter et : latent sicut VB. murices circa canis ortum tricenis diebus. Mutuoque attritu lentore6apparatlentorem VB. cujusdam cerae salivant, similiter et murices. [γ] Purpuras autem8apparatac 1491 Prüss1 del. 1536 aut VB2. vivas capere contendunt, quia cum vita sua succum illum evomunt et majoribus quidem conchis detracta concha auferunt, minores vero cum testis frangunt, ita demum rorem eum excipientes Tyrii9apparattiry 1491 Prüss1.. [δ] Lingua purpurae longitudine digitali, qua pascitur perforando reliqua conchilia, tanta11apparatpost tanta hab. est VB. aculeo duritia. Aqua dulci12philologieAristote pour sa part faisait référence à l’eau de pluie et non à celle des fleuves (Arist. HA 603 a 12-16 MS : aqua pluvie convenit omnibus testei corii preter corcoraz et significacio super hoc est quod si posuerit istum piscem in loco, in quo decurrit aqua pluvie et gustaverit ex ea, morietur illa die. Et karkora, postquam deprehenditur, vivit multo tempore). enecantur et sicubi flumini immerguntur alioquin captae13apparatcapitae 1536. etiam diebus quinquagenis vivunt saliva sua. [ε] Horum piscium14philologieDepuis ces mots jusqu’à la fin du paragraphe, le texte de Thomas de Cantimpré est ici recopié presque à l’identique. conchae infra annum magnitudinem implent ; quod si ante in crescendo transcurrant, vim libidinis auferunt nec ultra coire possunt, ut in tempore pretiosum liquorem pariant. Unde summa diligentia primo anno detrahuntur eis conchae vel confringuntur ne crescant15apparatcrescat 1536.. Hoc liquore vestis purpurea tingi solet ; qui color nigricantis16apparatnigrantis VBd. rosae17philologieVoir Plin. nat. 9, 126 : nigrantis rosae colore. more sublucet. Purpurae, [ζ] secundum Plinium18philologieLa référence à Pline ne vient pas de Thomas de Cantimpré : elle a été ajoutée par Vincent de Beauvais. Voir Plin. nat. 9, 132 : Has semineces, sed redditas mari auido hiatu reuiuescentes, appetunt purpurae porrectisque linguis infestant.,[η] fetidis odoribus capiuntur, et cum semineces fuerint, mari redditae reviviscunt.

Operationes

2. VB SN, 17, 83, 1
[θ] Plin. nat.32, 6620sourcesPurpurae quoque contra uenena prosunt.
[ι] Plin. nat.32, 6821sourcesCapitis ulceribus muricum uel purpurarum testae cinis cum melle utiliter inlinitur.
A. Plinius, libro XXXIII19philologieL’auteur de l’Hortus sanitatis n’a pas corrigé l’erreur commise par Vincent de Beauvais à propos du livre de Pline.. [θ] Purpurae contra venena prosunt. [ι] Horum22apparatharum VB. testae cinis utiliter cum melle illinitur ulceribus capitis.
3. VB SN, 17, 83, 1
[κ] Plin. nat.32, 6523sourcesTestae ostreorum cinis uuam sedat et tonsillas admixto melle, eodem modo parotidas, panos mammarumque duritias.
B. [κ] Idem quoque cinis cum melle efficaciter sanat mulierum mammas.
4. VB SN, 17, 83, 1
[λ] Plin. nat.32, 10624sourcesAt echinorum testae contusae et ex aqua inlitae incipientibus panis resistunt, muricum vel purpurarum cinis utroque modo.
[μ] Plin. nat.32, 8427sourcesMuricum generis sunt quae uocant Graeci coluthia, alii coryphia, turbinata aeque, sed minora, multo efficaciora, etiam oris halitum custodientia.
C. [λ] Pannis25apparatpanis 1536. etiam resistit utroque modo idem cinis26philologieNous avons corrigé la présentation de la citation de Plin. nat. 32, 106, dont le début, dans les éditions anciennes, se trouve placé à la fin de l’operatio B (Panis etiam resistit utroque modo), tandis que l’operatio C commence avec les mots Idem cinis., sive opus sit incipientes discutere, sive coctos emittere. [μ] Purpurarum sive muricum minora genera sunt efficaciora et oris halitum custodientia.
5. VB SN, 17, 83, 2
[ν] Diosc. 503 GV29sourcesPurpura maritima, quam alii blactam bizantiam appellant eo quod in Bizantio primum est inventa, que ideo blacta appellatur eo quod quasi blactula sanguinis apparet. Hujus virtus sicca est. Unde putrida vulnera gingivarum in pulvere redacta et cicatrizat […].
D. Dioscorides28philologieL’auteur de l’Hortus sanitatis a jugé bon de fractionner la citation de Dioscoride trouvée chez Vincent de Beauvais en plusieurs operationes.. [ν] Purpura maritima30apparatmaritina 1491 Prüss1 1536. et blata appellatur, quia quasi blitula sanguinis apparet. Hujus virtus sicca est. Unde vulnera putrida gingivarum in pulverem redacta et imposita purgat et cycatrizat31apparatcicatrizat 1536 VBd cicatrisat VB2..
6. VB SN, 17, 83, 2
[ξ] Diosc. 503 GV32sources[…] et si in eis mala caro supervenit pulverisata adhibita depascit et extirpat. Hoc et ejus ungule combuste faciunt.
E. [ξ] Et si in eis mala caro supercreverit, pulverizata33apparatpulverisata VB2. adhibita depascit eam et extirpat. Hoc et ejus ungulae combustae faciunt.
7. VB SN, 17, 83, 2
[ο] Diosc. 503 GV34sourcesUngule eedem et cooperculum conchilii album fumigata fuerit odorem habent castorei quae fumigatione sua stericis offocationibus laborantes liberant.
F. [ο] Eaedem ungulae et coopertorium conchilii35apparatconchylii VBd ut semper. album fumigata castorei odorem habent ac fumigatione sua stericis36philologieStericis : lire ici hystericis, « qui concerne la matrice ». suffocationibus37apparatoffocationibus 1491 Prüss1 effocationibus VB. laborantes liberant.
8. VB SN, 17, 83, 2
[π] Diosc. 503 GV38sourcesEpilenticos curant. Bibita ventrem movent. Ipsum conchilium combustum omnia superius facere novit.
G. [π] Epilenticos39apparatepylenticos VB2 epilepticos VBd. curant. Bibita ventrem movent. Conchilium ipsum combustum omnia supra dicta facere40apparatfacere post novit hab. Prüss1 1536. novit.

Notes d’apparat :

2. caput 73 1536. | 

4. attricae 1536. | 

5. similiter et : latent sicut VB. | 

6. lentorem VB. | 

8. ac 1491 Prüss1 del. 1536 aut VB2. | 

9. tiry 1491 Prüss1. | 

11. post tanta hab. est VB. | 

13. capitae 1536. | 

15. crescat 1536. | 

16. nigrantis VBd. | 

22. harum VB. | 

25. panis 1536. | 

30. maritina 1491 Prüss1 1536. | 

31. cicatrizat 1536 VBd cicatrisat VB2. | 

33. pulverisata VB2. | 

35. conchylii VBd ut semper. | 

37. offocationibus 1491 Prüss1 effocationibus VB. | 

39. epylenticos VB2 epilepticos VBd. | 

40. facere post novit hab. Prüss1 1536.

Notes philologiques :

3. La seule source indiquée par l’Hortus sanitatis pour la notice descriptive qui précède les operationes est Thomas de Cantimpré, tandis que Vincent de Beauvais avait présenté successivement un paragraphe marqué au nom de Pline, puis un à celui de Thomas de Cantimpré. L’auteur de l’Hortus sanitatis a donc réorganisé la matière, qu’il n’attribue qu’à Thomas de Cantimpré, en puisant dans les deux paragraphes de Vincent de Beauvais ce qui lui semblait redondant, mais en ne modifiant qu’à peine la structure des phrases. | 

12. Aristote pour sa part faisait référence à l’eau de pluie et non à celle des fleuves (Arist. HA 603 a 12-16 MS : aqua pluvie convenit omnibus testei corii preter corcoraz et significacio super hoc est quod si posuerit istum piscem in loco, in quo decurrit aqua pluvie et gustaverit ex ea, morietur illa die. Et karkora, postquam deprehenditur, vivit multo tempore). | 

14. Depuis ces mots jusqu’à la fin du paragraphe, le texte de Thomas de Cantimpré est ici recopié presque à l’identique. | 

17. Voir Plin. nat. 9, 126 : nigrantis rosae colore. | 

18. La référence à Pline ne vient pas de Thomas de Cantimpré : elle a été ajoutée par Vincent de Beauvais. Voir Plin. nat. 9, 132 : Has semineces, sed redditas mari auido hiatu reuiuescentes, appetunt purpurae porrectisque linguis infestant. | 

19. L’auteur de l’Hortus sanitatis n’a pas corrigé l’erreur commise par Vincent de Beauvais à propos du livre de Pline. | 

26. Nous avons corrigé la présentation de la citation de Plin. nat. 32, 106, dont le début, dans les éditions anciennes, se trouve placé à la fin de l’operatio B (Panis etiam resistit utroque modo), tandis que l’operatio C commence avec les mots Idem cinis. | 

28. L’auteur de l’Hortus sanitatis a jugé bon de fractionner la citation de Dioscoride trouvée chez Vincent de Beauvais en plusieurs operationes. | 

36. Stericis : lire ici hystericis, « qui concerne la matrice ».

Notes de source :

7. Viuas capere contendunt, quia cum uita sucum eum euomunt. Et maioribus quidem purpuris detracta concha auferunt, minores cum testa uiuas frangunt, ita demum eum expuentes. | 

10. Lingua purpurae longitudine digitali, qua pascitur perforando reliqua conchylia ; tanta duritia aculeo est. Aquae dulcedine necantur et sicubi flumen inmergitur ; alioqui captae et diebus quinquagenis uiuont saliua sua. | 

20. Purpurae quoque contra uenena prosunt. | 

21. Capitis ulceribus muricum uel purpurarum testae cinis cum melle utiliter inlinitur. | 

23. Testae ostreorum cinis uuam sedat et tonsillas admixto melle, eodem modo parotidas, panos mammarumque duritias. | 

24. At echinorum testae contusae et ex aqua inlitae incipientibus panis resistunt, muricum vel purpurarum cinis utroque modo. | 

27. Muricum generis sunt quae uocant Graeci coluthia, alii coryphia, turbinata aeque, sed minora, multo efficaciora, etiam oris halitum custodientia. | 

29. Purpura maritima, quam alii blactam bizantiam appellant eo quod in Bizantio primum est inventa, que ideo blacta appellatur eo quod quasi blactula sanguinis apparet. Hujus virtus sicca est. Unde putrida vulnera gingivarum in pulvere redacta et cicatrizat […]. | 

32. […] et si in eis mala caro supervenit pulverisata adhibita depascit et extirpat. Hoc et ejus ungule combuste faciunt. | 

34. Ungule eedem et cooperculum conchilii album fumigata fuerit odorem habent castorei quae fumigatione sua stericis offocationibus laborantes liberant. | 

38. Epilenticos curant. Bibita ventrem movent. Ipsum conchilium combustum omnia superius facere novit.