CopierCopier dans le presse-papierPour indiquer l’adresse de consultation« Jean de Cuba - Hortus sanitatis, Tractatus de piscibus IV.  », in Bibliothèque Ichtya, état du texte au 08/09/2024. [En ligne : ]
CopierCopier dans le presse-papierSource de référence
Hortus sanitatis : Livre IV, Les Poissons, Catherine Jacquemard, Brigitte Gauvin, Marie-Agnès Lucas-Avenel, Presses universitaires de Caen, Caen, 2013.consultable en ligne

Capitulum LXXVI2apparatcaput 75 1536.

Rana marina

Rana marina (Épernay, BM, Inc. 3017)

1. VB SN, 17, 85, 1
[α] Ambr. hex.5, 2, 6, C3sourcesRana, horrens in paludibus, decora in aquis, omnibus fere praestat alimentis.
Ambrosius. [α] Rana horrens in paludibus, decora in aquis, in quibus omnibus fere praestat alimentis4apparatalimentis correximus ex Ambr. : elementis 1491 Prüss1 1536 VB..
2. VB SN, 17, 85, 2
[β] Arist. HA, 489 b 32-33 MS5sourcesRana vero marina habet alas [sicut] et omnia, quorum finis amplitudinis declinat ad stricturam.
[γ] Arist. HA, 505 a 5-8 MS7sourcesRana vero marina habet brancos coopertos declinantes ad unam partem et habet coopertorium et sunt asperi similes spinis. Celeti uero branchi non habent cooperterium [sic] subtile, sed simile corio spisso cooperit brancos eius.
[δ] Arist. HA, 538 a 25-27 MS10sourcesIn ovantibus vero et generantibus vermes femina est maior, ut in lacertis et ranis et serpentibus et araneis.
[ε] Arist. HA, 620 b 13-18 MS12sourcesRana habet super occulos partes pendentes longas quasi pili, et eorum capita sunt rotunda. Et ista preparavit natura causa cibi, quoniam rane, quando movent quid aquosum cum luto et harena, erigit tunc istas partes, que sunt quasi pili, et inuoluit eas […] cum piscibus paruis et adducit eos ad suum orificium et sic cibatur.
[ζ] Arist. HA, 620 b 27-33 MS15sourcesEt rana etiam, si non venatur per istas partes, que sunt super occulos, invenitur, quando deprehenditur, debilis, egra. [Et operatio piscis, qui dicitur barkiz, manifestum est, quod stupefacit manus.] Et de eis etiam, que latent, est honos et rana et kistaoni. [Et cum latuerint, habent in orificiis quandam partem, cuius figura est sicut virga ; et venatores clamant ipsam deideci. Et quando habent illam], vadunt ad viride super aquam et cibantur ex piscibus parvis, qui sunt in eo.
[η] Arist. HA, 568 a 21-23 MS19sourcesEt animal quod dicitur begniz et berica, sunt continue generationis, ut rana.
[θ] Arist. GA, 754 a 21-34 MS20sourcesEt etiam genus piscium facit ova incompleta propter causam quam diximus superius, celeti autem ovat intra ovum completum et parit extra animal, praeter modum qui dicitur rana, qui ovat extra unum ovum tantum completum. Et causa illius est natura sui corporis, quoniam caput eius est multiplex ad suum corpus, et caput eius est spinosum. Et propter hoc non recipit suos pullos in ultimo [utero ? P (= Parisinus 17843), voir Van Oppenraaij 1992, 131], neque animal in principio quod generat, quoniam magnitudo capitis eius et sua asperitas prohibent hoc, et sicut prohibet hoc pullos ab exitu ita prohibet ab introitu. Et quia ova omnium animalium quae assimilantur celeti sunt mollia, quoniam non possunt dissicari et durificari extra quoniam sunt frigidiora ovis avium, remanent sic mollia, ova autem ranarum sunt dura fortia propter salutem quae indigent exterius. (Nous avons souligné dans la traduction de Michel Scot les éléments empruntés au texte d’Aristote, cité de manière morcelée dans l’Hortus sanitatis.)
[ι] Arist. HA, 564 b 16-18 MS24sourcesOmnes pisces nutriunt suos filios preter ranas.
Aristoteles. [β] Rana marina habet alas sicut et omnia cetera, quorum finis6apparatfines 1536. tendit ad stricturam. [γ] Habet etiam brancos8apparatbranchos 1536 VB2 branchias VBd. ad unam partem declinantes asperos, spinis similes et9apparatet om. 1536. coopertorium habet. [δ] In ranis major est femina sicut et in ceteris ovantibus, ut in lacertis ac11apparatpost ac add. in 1536. serpentibus. [ε] Habet rana marina supra oculos partes pendentes quasi pilos, habentes13apparatpost habentes add. etiam 1536. capita rotunda, quas ei14apparatquas ei : quae eis 1536. praeparat natura cibi causa. Cum enim rana movet aliquid aquosum cum luto et arena, tunc partes illas, quae sunt quasi pili, erigit easque cum piscibus parvis involvit et ad orificium suum cum eis adducit, sicque comedit. [ζ] Et si per partes illas quae sunt super oculos non venatur, quando deprehenditur, debilis et aegra invenitur. Ex his etiam quae latent est rana, cumque latuerit, vadit ad16apparatet 1536. viride super aquam et cibatur piscibus parvis qui sunt in eo17apparatea VBd.18philologieLe terme rana que nous avons souligné dans la traduction de Michel Scot a été employé au lieu de raia, « la raie », qui fait partie des animaux qui se cachent sous le sable cités par Aristote. En outre, les parties délimitées par les crochets n’ont pas été citées par Vincent de Beauvais, qui fausse du coup considérablement la pensée du savant grec, déjà bien malmenée par Michel Scot : « Se cachent également dans le sable la merluche, la raie, la plie et l’ange ; et une fois qu’ils se sont rendus invisibles, ils tendent les filaments qu’ils ont au museau, et que les marins appellent leurs petites lignes à pêche. Les poissons s’en approchent en les prenant pour les algues dont ils se nourrissent » (Louis 1969, 104).. [η] Rana continuae generationis est [θ] et ovat extra unum ovum completum tantum. Et est durae testae propter salutem qua exterius indiget. Hujus causa est natura sui corporis, quia caput21apparatcaput om. Prüss1. ejus est in quantitate multiplex ad suum corpus et est spinosum. Ideoque non recipit pullos22apparatpost pullos hab. suos VB. in ultimo23philologieArist. GA 754 a 25-34 : « [Les sélaciens] mettent au monde un petit vivant, à l’exception de celui qu’on appelle la baudroie : c’est le seul qui ponde un œuf achevé. La cause en est la conformation de son corps, et elle est hérissée de piquants et très rugueuse. Voilà pourquoi la baudroie ne reprend pas ses petits après leur naissance et ne les met pas au monde vivants. Mais tandis que l’œuf des sélaciens a une coquille molle (ils ne peuvent en durcir l’enveloppe ni la dessécher, car ils sont plus froids que les oiseaux), celui des baudroies est le seul à être dur et résistant, afin de pouvoir se conserver au dehors » (Louis 1961, 109). Voir aussi Arist. HA 565 b 29-31 MS : Et nulla rana reddit suum pullum ad suum interius propter magnitudinem capitis et spine ; Arist. HA 564 b 15-18. La traduction de in ultimo fait problème : nous avons repris celle de Louis 1961, 109, cité supra, car les mots latins sont la traduction littérale du grec οὐ δ’ὕστερον, qui s’oppose à la fin de la phrase à οὐ δ’ἐξ ἀρχῆς. Il semble que Michel Scot n’ait pas compris le texte grec (Théodore Gaza traduit l’expression par les mots nec postea) ni l’opposition exprimée par Aristote, qui n’apparaît même plus chez Vincent de Beauvais.. [ι] Omnes autem pisces nutriunt filios25apparatpost filios hab. suos VB. praeter ranas26apparatranam VBd..

Operationes

3. VB SN, 17, 85, 5
[κ] Avic. canon, 4, 6, 5, 2727sourcesNarrauerunt plures sapientum quod ipsa est maligna, mala, inuadens animalia, et corpora, et salit ad ea ex longinquo ut mordeat ea ; et si non potest mordere, sufflat ad ipsa exufflationem nociuam (éd. Venise, 1555, p. 25).
A. Avicenna in tertio canone. [κ] Rana marina rubea, sicut narraverunt sapientes, maligna est, invadens animalia. Nam ex longinquo ad ea salit ut mordeat, et si mordere non potest, exufflationem nocivam ad ea sufflat.
4. VB SN, 17, 85, 5
[λ] Avic. canon, 4, 6, 5, 2728sourcesEt accidunt ex morsu eius apostema magnum, et perditio uelox (éd. Venise, 1555, p. 25).
B. [λ] Ex ejus morsu accidit apostema magnum et perditio velox.
5. VB SN, 17, 85, 5
[μ] Avic. canon, 4, 6, 5, 2729sourcesDico simile est ut sit cura eius cum tyriaca magna et quod est eius generis (éd. Venise, 1555, p. 25).
C. [μ] Cura30apparatcrura 1491. ejus est31apparatest om. Prüss1 1536. cum32apparatcum om. 1491 Prüss1 1536. tyriaca33apparattiriaca VB2 theriaca VBd. magna et quod est ejus generis34philologieDans l’édition Prüss1, cette phrase ne fait pas l’objet d’une operatio particulière, mais apparaît à la suite de l’operatio B..
6. VB SN, 17, 85, 6
[ν] VB SN, 17, 85, 6
D. Actor. [ν] Rana marina rubea venenosa35apparatpost venenosa hab. est VB., et ejus potu36apparatejus potu : ejus potus 1491 Prüss1 ad ejus potum 1536. accidit obfuscatio37apparatobfucatio 1536. corporis38apparatante corporis hab. coloris et apostematio VB. et alia multa incommoda.
7. VB SN, 17, 85, 7
[ξ] VB SN, 17, 85, 7
[ο] compil.
E. Idem. [ξ] De hac et aliis ranarum speciebus [ο] dictum39apparatdictum — capitulo CXXII : dicetur infra plenius in tractatu de vermibus VB. est supra in tractatu De animalibus capitulo CXXII.

Notes d’apparat :

2. caput 75 1536. | 

4. alimentis correximus ex Ambr. : elementis 1491 Prüss1 1536 VB. | 

6. fines 1536. | 

8. branchos 1536 VB2 branchias VBd. | 

9. et om. 1536. | 

11. post ac add. in 1536. | 

13. post habentes add. etiam 1536. | 

14. quas ei : quae eis 1536. | 

16. et 1536. | 

17. ea VBd. | 

21. caput om. Prüss1. | 

22. post pullos hab. suos VB. | 

25. post filios hab. suos VB. | 

26. ranam VBd. | 

30. crura 1491. | 

31. est om. Prüss1 1536. | 

32. cum om. 1491 Prüss1 1536. | 

33. tiriaca VB2 theriaca VBd. | 

35. post venenosa hab. est VB. | 

36. ejus potu : ejus potus 1491 Prüss1 ad ejus potum 1536. | 

37. obfucatio 1536. | 

38. ante corporis hab. coloris et apostematio VB. | 

39. dictum — capitulo CXXII : dicetur infra plenius in tractatu de vermibus VB.

Notes philologiques :

18. Le terme rana que nous avons souligné dans la traduction de Michel Scot a été employé au lieu de raia, « la raie », qui fait partie des animaux qui se cachent sous le sable cités par Aristote. En outre, les parties délimitées par les crochets n’ont pas été citées par Vincent de Beauvais, qui fausse du coup considérablement la pensée du savant grec, déjà bien malmenée par Michel Scot : « Se cachent également dans le sable la merluche, la raie, la plie et l’ange ; et une fois qu’ils se sont rendus invisibles, ils tendent les filaments qu’ils ont au museau, et que les marins appellent leurs petites lignes à pêche. Les poissons s’en approchent en les prenant pour les algues dont ils se nourrissent » (Louis 1969, 104). | 

23. Arist. GA 754 a 25-34 : « [Les sélaciens] mettent au monde un petit vivant, à l’exception de celui qu’on appelle la baudroie : c’est le seul qui ponde un œuf achevé. La cause en est la conformation de son corps, et elle est hérissée de piquants et très rugueuse. Voilà pourquoi la baudroie ne reprend pas ses petits après leur naissance et ne les met pas au monde vivants. Mais tandis que l’œuf des sélaciens a une coquille molle (ils ne peuvent en durcir l’enveloppe ni la dessécher, car ils sont plus froids que les oiseaux), celui des baudroies est le seul à être dur et résistant, afin de pouvoir se conserver au dehors » (Louis 1961, 109). Voir aussi Arist. HA 565 b 29-31 MS : Et nulla rana reddit suum pullum ad suum interius propter magnitudinem capitis et spine ; Arist. HA 564 b 15-18. La traduction de in ultimo fait problème : nous avons repris celle de Louis 1961, 109, cité supra, car les mots latins sont la traduction littérale du grec οὐ δ’ὕστερον, qui s’oppose à la fin de la phrase à οὐ δ’ἐξ ἀρχῆς. Il semble que Michel Scot n’ait pas compris le texte grec (Théodore Gaza traduit l’expression par les mots nec postea) ni l’opposition exprimée par Aristote, qui n’apparaît même plus chez Vincent de Beauvais. | 

34. Dans l’édition Prüss1, cette phrase ne fait pas l’objet d’une operatio particulière, mais apparaît à la suite de l’operatio B.

Notes de source :

3. Rana, horrens in paludibus, decora in aquis, omnibus fere praestat alimentis. | 

5. Rana vero marina habet alas [sicut] et omnia, quorum finis amplitudinis declinat ad stricturam. | 

7. Rana vero marina habet brancos coopertos declinantes ad unam partem et habet coopertorium et sunt asperi similes spinis. Celeti uero branchi non habent cooperterium [sic] subtile, sed simile corio spisso cooperit brancos eius. | 

10. In ovantibus vero et generantibus vermes femina est maior, ut in lacertis et ranis et serpentibus et araneis. | 

12. Rana habet super occulos partes pendentes longas quasi pili, et eorum capita sunt rotunda. Et ista preparavit natura causa cibi, quoniam rane, quando movent quid aquosum cum luto et harena, erigit tunc istas partes, que sunt quasi pili, et inuoluit eas […] cum piscibus paruis et adducit eos ad suum orificium et sic cibatur. | 

15. Et rana etiam, si non venatur per istas partes, que sunt super occulos, invenitur, quando deprehenditur, debilis, egra. [Et operatio piscis, qui dicitur barkiz, manifestum est, quod stupefacit manus.] Et de eis etiam, que latent, est honos et rana et kistaoni. [Et cum latuerint, habent in orificiis quandam partem, cuius figura est sicut virga ; et venatores clamant ipsam deideci. Et quando habent illam], vadunt ad viride super aquam et cibantur ex piscibus parvis, qui sunt in eo. | 

19. Et animal quod dicitur begniz et berica, sunt continue generationis, ut rana. | 

20. Et etiam genus piscium facit ova incompleta propter causam quam diximus superius, celeti autem ovat intra ovum completum et parit extra animal, praeter modum qui dicitur rana, qui ovat extra unum ovum tantum completum. Et causa illius est natura sui corporis, quoniam caput eius est multiplex ad suum corpus, et caput eius est spinosum. Et propter hoc non recipit suos pullos in ultimo [utero ? P (= Parisinus 17843), voir Van Oppenraaij 1992, 131], neque animal in principio quod generat, quoniam magnitudo capitis eius et sua asperitas prohibent hoc, et sicut prohibet hoc pullos ab exitu ita prohibet ab introitu. Et quia ova omnium animalium quae assimilantur celeti sunt mollia, quoniam non possunt dissicari et durificari extra quoniam sunt frigidiora ovis avium, remanent sic mollia, ova autem ranarum sunt dura fortia propter salutem quae indigent exterius. (Nous avons souligné dans la traduction de Michel Scot les éléments empruntés au texte d’Aristote, cité de manière morcelée dans l’Hortus sanitatis.) | 

24. Omnes pisces nutriunt suos filios preter ranas. | 

27. Narrauerunt plures sapientum quod ipsa est maligna, mala, inuadens animalia, et corpora, et salit ad ea ex longinquo ut mordeat ea ; et si non potest mordere, sufflat ad ipsa exufflationem nociuam (éd. Venise, 1555, p. 25). | 

28. Et accidunt ex morsu eius apostema magnum, et perditio uelox (éd. Venise, 1555, p. 25). | 

29. Dico simile est ut sit cura eius cum tyriaca magna et quod est eius generis (éd. Venise, 1555, p. 25).