CopierCopier dans le presse-papierPour indiquer l’adresse de consultation« Jean de Cuba - Hortus sanitatis, Tractatus de piscibus IV.  », in Bibliothèque Ichtya, état du texte au 08/09/2024. [En ligne : ]
CopierCopier dans le presse-papierSource de référence
Hortus sanitatis : Livre IV, Les Poissons, Catherine Jacquemard, Brigitte Gauvin, Marie-Agnès Lucas-Avenel, Presses universitaires de Caen, Caen, 2013.consultable en ligne

Capitulum LXXXIII2apparatcaput 82 1536.

Sirena3apparatsyrena 1491 Prüss1 ut saepe.

Sirena (Épernay, BM, Inc. 3017)

1. VB SN, 17, 129, 2
[α] TC nat.6, 46, 1-12
[β] TC nat.6, 46, 14-15
[γ] TC nat.6, 46, 12-14
[δ] compil.
[ε] TC nat.6, 46, 7
[ζ] TC nat.6, 46, 16-21
[η] TC nat.8, 38
Ex Libro de naturis rerum5philologieLe texte de Vincent de Beauvais suit de très près celui de Thomas de Cantimpré.. [α] Syrenae6apparatsirenae VB2 syrenes VBd ut semper. sunt animalia mortifera7philologieThomas de Cantimpré (TC 6, 46) n’emploie pas l’adjectif mortifera, mais uocifera, « qui aboient, qui protestent », tandis que mortifera se trouve dans le texte du Physiologus, cité au paragraphe suivant. Peut-être Vincent de Beauvais a-t-il croisé les deux sources, étant donné que Thomas de Cantimpré avait précisé qu’il se plaçait, quant à lui, sous l’autorité du Physiologus., quae a capite usque ad umbilicum habent figuram mulieris improcerae magnitudinis, horrenda8apparathorrendae 1536. facie, crinibus capitis longissimis atque squalentibus. Apparent autem cum fetibus quos in brachiis portant. Mammis etenim fetus lactant, quas in pectore magnas habent. Quas9apparathas VB. quando vident nautae, multum timent, eisque lagenam vacuam projiciunt, et ipsa cum lagena10apparatea 1536. ludit donec navis pertranseat11apparatnavis pertranseat : naves pertranseant VBd.. Reliquam vero partem corporis habent ut aquila, et in pedibus ungues ad laniandum12apparatlaniendum 1491 Prüss1 VB2. habiles. Porro in fine corporis habent squamosas piscium caudas, quibus ut remigiis in gurgitibus natant. Quoddam etiam musicum ac dulcissimum melos habent in voce, quo delectati navigantes et attracti resolvuntur in somnum, sopitique sirenarum unguibus dilacerantur. [β] Sed nonnulli navigantium, sapienti usi consilio, fortiter aures suas obturant et sic immunes transeunt, ne mortifero sirenarum cantu illiciantur ad somnum. [γ] Hae quidem beluae in quibusdam profundi13apparatprofundis 1536. gurgitis insulis et aliquando in fluctibus commorantur. [δ] Et14apparatet — est non hab. VB. quod de lagena dictum est, [ε] illi testati sunt qui eas se15apparatse om. 1536. vidisse dixerunt. [ζ] Sirenas tamen has non in veritate beluas sed meretrices quasdam Isidorus16philologieD’après Isid. orig. 11, 3, 30-32 : Sirenas tres fingunt fuisse ex parte uirgines, ex parte uolucres, habentes alas et ungulas : quarum una uoce, altera tibiis, tertia lyra canebant. Quae inlectos nauigantes sub cantu in naufragium trahebant. Secundum ueritatem autem meretrices fuerunt, quae transeuntes quoniam deducebant ad egestatem, his fictae sunt inferre naufragia. Alas autem habuisse et ungulas, quia amor et uolat et uulnerat. fuisse descripsit, quae transeuntes ad egestatem deducebant. Sed et philosophi et sanctorum expositorum17apparatexpositorium Prüss1. nonnulli contrarium sentiunt18apparatsensiunt Prüss1., vera monstra marina esse dicentes. [η] Sunt et sirenaeserpentes in Arabiae partibus habitantes, equis19apparatequi 1491 Prüss1 1536 VB. cursu validiores20philologieCet extrait est tiré du livre 8 du Liber de natura rerum de Thomas de Cantimpré qui traite des serpents. Au début du chapitre 38, intitulé De syrenis, Thomas de Cantimpré fait une comparaison entre le monstre marin, nommé la sirène, et les serpents-sirènes, au sujet desquels, se référant à l’Experimentator, il explique : In partibus Arabie habitant et cursu validiores equis sunt. Nonulli ex eis sunt, qui habentes alas volare possunt. Horum tantum virus est et ita efficacissimum ad inferendam mortem, ut morsum ante mors quam dolor sequatur.. Quarum etiam quaedam21apparatquidam VBd. alas habentes volare possunt. Harum tantum virus22apparattantum virus : tantum virtus Prüss1 virus tam 1536. est efficacissimum23apparatante efficacissimum hab. et sic VB. ad nocendum ut24apparatut post morsum hab. VBd. morsum ante mors quam dolor sequatur.
2. VB SN, 17, 129, 1
[θ] Physiol.B 12, 2-625sourcesSirenae (inquit) animalia sunt mortifera ; quae a capite usque ad umbilicum figuram hominis habent, extrema uero pars usque ad pedes uolatilis habent figuram ; et musicum quoddam ac dulcissimum melodiae carmen canunt, ita ut per suauitatem uocis auditus hominum a longe nauigantium mulceant et ad se trahant, ac nimia suauitate modulationis prolixae aures ac sensus eorum delinientes in somnum uertunt. Tunc deinde, cum uiderint eos grauissimo somno sopitos, inuadunt eos et dilaniant carnes eorum.
Physiologus. [θ] Sirenae sunt animalia mortifera, usque ad umbilicum figuram hominis habentia ; extrema vero pars usque ad pedes volatilis et piscis habet26apparathabent 1536. figuram. Musicum quoddam ac dulcisonum melodiae carmen canunt, ita ut auditus hominum longe navigantium ad se trahant27philologieLa construction étrange qu’offre l’Hortus sanitatis, à la suite de Vincent de Beauvais, auditus trahant, « elles attirent les oreilles », s’explique par l’omission du verbe mulceant présent dans le texte original du Physiologus : « [littéralement] elles charment les oreilles des hommes qui naviguent au loin et les attirent à elles »., nimiaque suavitate prolixae modulationis aures eorum ac sensus delinientes in somnum vertant. Tunc demum cum vident eos gravissimo somno sopitos, ignaros ac per insipientiam28apparatinsipentiam 1536. suam deceptos invadunt et carnes eorum dilaniant.

Notes d’apparat :

2. caput 82 1536. | 

3. syrena 1491 Prüss1 ut saepe. | 

4. syrene VBd ut semper. | 

6. sirenae VB2 syrenes VBd ut semper. | 

8. horrendae 1536. | 

9. has VB. | 

10. ea 1536. | 

11. navis pertranseat : naves pertranseant VBd. | 

12. laniendum 1491 Prüss1 VB2. | 

13. profundis 1536. | 

14. et — est non hab. VB. | 

15. se om. 1536. | 

17. expositorium Prüss1. | 

18. sensiunt Prüss1. | 

19. equi 1491 Prüss1 1536 VB. | 

21. quidam VBd. | 

22. tantum virus : tantum virtus Prüss1 virus tam 1536. | 

23. ante efficacissimum hab. et sic VB. | 

24. ut post morsum hab. VBd. | 

26. habent 1536. | 

28. insipentiam 1536.

Notes philologiques :

5. Le texte de Vincent de Beauvais suit de très près celui de Thomas de Cantimpré. | 

7. Thomas de Cantimpré (TC 6, 46) n’emploie pas l’adjectif mortifera, mais uocifera, « qui aboient, qui protestent », tandis que mortifera se trouve dans le texte du Physiologus, cité au paragraphe suivant. Peut-être Vincent de Beauvais a-t-il croisé les deux sources, étant donné que Thomas de Cantimpré avait précisé qu’il se plaçait, quant à lui, sous l’autorité du Physiologus. | 

16. D’après Isid. orig. 11, 3, 30-32 : Sirenas tres fingunt fuisse ex parte uirgines, ex parte uolucres, habentes alas et ungulas : quarum una uoce, altera tibiis, tertia lyra canebant. Quae inlectos nauigantes sub cantu in naufragium trahebant. Secundum ueritatem autem meretrices fuerunt, quae transeuntes quoniam deducebant ad egestatem, his fictae sunt inferre naufragia. Alas autem habuisse et ungulas, quia amor et uolat et uulnerat. | 

20. Cet extrait est tiré du livre 8 du Liber de natura rerum de Thomas de Cantimpré qui traite des serpents. Au début du chapitre 38, intitulé De syrenis, Thomas de Cantimpré fait une comparaison entre le monstre marin, nommé la sirène, et les serpents-sirènes, au sujet desquels, se référant à l’Experimentator, il explique : In partibus Arabie habitant et cursu validiores equis sunt. Nonulli ex eis sunt, qui habentes alas volare possunt. Horum tantum virus est et ita efficacissimum ad inferendam mortem, ut morsum ante mors quam dolor sequatur. | 

27. La construction étrange qu’offre l’Hortus sanitatis, à la suite de Vincent de Beauvais, auditus trahant, « elles attirent les oreilles », s’explique par l’omission du verbe mulceant présent dans le texte original du Physiologus : « [littéralement] elles charment les oreilles des hommes qui naviguent au loin et les attirent à elles ».

Notes de source :

25. Sirenae (inquit) animalia sunt mortifera ; quae a capite usque ad umbilicum figuram hominis habent, extrema uero pars usque ad pedes uolatilis habent figuram ; et musicum quoddam ac dulcissimum melodiae carmen canunt, ita ut per suauitatem uocis auditus hominum a longe nauigantium mulceant et ad se trahant, ac nimia suauitate modulationis prolixae aures ac sensus eorum delinientes in somnum uertunt. Tunc deinde, cum uiderint eos grauissimo somno sopitos, inuadunt eos et dilaniant carnes eorum.