CopierCopier dans le presse-papierPour indiquer l’adresse de consultation« Jean de Cuba - Hortus sanitatis, Tractatus de piscibus IV.  », in Bibliothèque Ichtya, état du texte au 08/09/2024. [En ligne : ]
CopierCopier dans le presse-papierSource de référence
Hortus sanitatis : Livre IV, Les Poissons, Catherine Jacquemard, Brigitte Gauvin, Marie-Agnès Lucas-Avenel, Presses universitaires de Caen, Caen, 2013.consultable en ligne

Capitulum LXXXVI2apparatcaput 85 1536.

Scolopendra3apparatscolopendria 1491. et scorpio

Scolopendra et scorpio (Épernay, BM, Inc. 3017)

1. VB SN, 17, 88, 1
[α] Plin. nat.9, 1454sourcesScolopendrae, terrestribus similes, quas centipedes uocant, hamo deuorato omnia interanea euomunt, donec hamum egerant, dein resorbent.
Plinius libro IX. [α] Scolopendrae marinae, terrestribus similes, quas centipedes vocant, hamo devorato omnia interanea5apparatinteriora 1491 Prüss1. evomunt donec hamum egerant, deinde resorbent6philologieVoir aussi Arist. HA 620 b 7-9 : « L’animal appelé scolopendre de mer, lorsqu’il a avalé l’hameçon, retourne vers l’extérieur l’intérieur de son corps, jusqu’à ce qu’il ait expulsé l’hameçon, puis il fait rentrer ses organes de la même façon » (Louis 1969, 105).
2. VB SN, 17, 88, 2
[β] Isid. orig.12, 6, 177sourcesScorpio dictus, quia laedit dum manu tollitur. Tradunt, decem cancris cum ocimi manipulo alligatis, omnes qui ibi sunt scorpiones ad eum locum congregari.
Isidorus. [β] Scorpio dictus est quia laedit dum manu tollitur. Tradunt autem, X cancris cum manipulo ocimi alligatis, omnes qui ibi sunt scorpiones ad eum locum congregari8philologieVoir aussi Plin. nat. 32, 55 : Decem uero cancris cum ocimi manipulo adligatis, omnes qui ibi sint scorpiones ad eum locum coituros Magi dicunt. Voir Plin. nat. 32, 148..
3. VB SN, 17, 88, 3
[γ] Arist. HA, 543 a 7-8 MS9sourcesScorpio vero marinum ovat in vere semel et in autumno iterum.
Aristoteles. [γ] Scorpio marinus ovat in vere semel10apparatsatis VBd., et iterum autumno.
4. VB SN, 17, 88, 4
[δ] Plin. nat.9, 9911sourcesSole Cancri signum transeunte et ipsorum, cum exanimati sint, corpus transfigurari in scorpiones narratur in sicco.
Plinius libro IX. [δ] Cancri mortui in scorpiones figurantur in sicco.

Operationes

5. VB SN, 17, 88, 5
[ε] Plin. nat.20, 15014sources[Menta] sumitur et contra scolopendras et scorpiones marinos.
A. Idem libro12apparatante libro hab. in VB. XX13apparatX Prüss1.. [ε] Mentae succus contra scorpiones marinos sumitur.
6. VB SN, 17, 88, 6
[ζ] Plin. nat.32, 4416sourcesContra ea omnia auxiliatur, ut diximus, mullus, item contra pasticanam et scorpiones terrestres marinosque et dracones, phalangia inlitus sumptusue in cibo.
B. Idem libro15apparatante libro hab. in VB. XXXII. [ζ] Mulus etiam illitus vel in cibo sumptus17apparatconsumptus VBd. contra scorpiones marinos sumitur et auxiliatur18philologieCité aussi au chapitre 61, Mulus..
7. VB SN, 17, 88, 6
[η] Plin. nat.32, 6719sourcesAlopecias replet […] fel scorpionis marini.
C. [η] Scorpionis20apparatscorpiones 1536. autem marini fel alopecias21apparatalopecias correximus ex Plin. : alopitias 1491 Prüss1 alopicias 1536 VB. replet.
8. VB SN, 17, 88, 6
[θ] Plin. nat.32, 7022sources[Fel] marini scorpionis rufi cum oleo uetere aut melle Attico incipientes suffusiones discutit.
D. [θ] Fel marini scorpionis rufi cum oleo veteri aut melle Attico incipientes suffusiones discutit.
9. VB SN, 17, 88, 6
[ι] Plin. nat.32, 12723sources[…] tollit cicatrices fel scorpionis marini.
E. [ι] Iterumque fel scorpionis marini cicatrices tollit.
10. VB SN, 17, 88, 6
[κ] Plin. nat.32, 10224sourcesScorpio marinus necatus in uino uesicae uitia et calculos sanat.
F. [κ] Scorpius marinus necatus in vino et obuli25apparatoboli VB. pondere potus vesicae26apparatvesica 1491 Prüss1. vitia et calculos sanat.
11. VB SN, 17, 88, 6
[λ] Plin. nat.32, 10227sources[Uesicae uitia et calculos sanat] lapis qui inuenitur in scorpionis marini cauda.
[μ] Plin. nat.32, 5529sourcesCum sol sit in Cancro, serpentes torqueri [Thrasyllus auctor est].
G. [λ] Lapis28apparatlapide 1491 Prüss1 1536. quoque qui invenitur in scorpionis marini cauda. [μ] Cum sol est30apparatsol est : solem 1536.in cancro, torquentur31apparattorquantur 1491 Prüss1. serpentes ictibus scorpionum.
12. VB SN, 17, 88, 7
[ν] Diosc. 598 GV32sources[Scorpiones] maritimi coleram deponunt. Suffocationes oculorum detergunt. Caligines et glaucomata tollunt.
H. Dioscorides. [ν] Scorpiones marini33apparatmaritini 1491 maritimi VB. choleram34apparatcoleram 1491 Prüss1 1536 VB2. deponunt, suffusiones oculorum detergunt, caligines et glaucomata tollunt.
13. VB SN, 17, 88, 8
[ξ] Diosc. 266 GV35sourcesMagna tamen est virtus fellis maritimi scorpii […] omnium istorum fella unam in se habent virtutem, faciunt denique ad oculorum suffusionem et caliginem et aspredines palpebrarum disleniunt.
I. Idem. [ξ] Marini scorpii fel magnam habet virtutem et ante fella quadrupedum primum. Facit autem ad effusionem oculorum et ad caliginem et ad aspredinem palpebrarum.
14. VB SN, 17, 88, 9
[ο] Avic. ?
K. Avicenna in secundo canone36philologieComme au chapitre 26, operatio L, nous n’avons pas retrouvé cette indication relative à la céruse d’étain dans les éditions du Canon que nous consultées ; voir Draco marinus, ch. 26, 13, note philologique.. [ο] Cerusa stanni37apparatstagni VBd. confricata super marini scorpionis puncturam confert.
15. VB SN, 17, 88, 10
[π] Avic. canon, 4, 6, 5, 2538sourcesExistimo quod accidunt ex morsu scorpionis marini inflatio uentris et forma hydropica et quandoque accidit ex eo exitus uentositatis absque uoluntate et oportet ut caueatur in cognitione eius (éd. Venise, 1555, p. 23).
L. Idem in quarto. [π] Ex morsu scorpionis marini accidit inflatio ventris et forma hydropica39apparatporopica 1491 Prüss1 1536. et quandoque ventositatis exitus absque voluntate.
16. VB SN, 17, 88, 10
[ρ] Avic. canon, 4, 6, 5, 2540sourcesEt cura eius est cura draconis marini et rutelae (éd. Venise, 1555, p. 23).
M. [ρ] Cura ejus est cura draconis marini et rutelae.

Notes d’apparat :

2. caput 85 1536. | 

3. scolopendria 1491. | 

5. interiora 1491 Prüss1. | 

10. satis VBd. | 

12. ante libro hab. in VB. | 

13. X Prüss1. | 

15. ante libro hab. in VB. | 

17. consumptus VBd. | 

20. scorpiones 1536. | 

21. alopecias correximus ex Plin. : alopitias 1491 Prüss1 alopicias 1536 VB. | 

25. oboli VB. | 

26. vesica 1491 Prüss1. | 

28. lapide 1491 Prüss1 1536. | 

30. sol est : solem 1536. | 

31. torquantur 1491 Prüss1. | 

33. maritini 1491 maritimi VB. | 

34. coleram 1491 Prüss1 1536 VB2. | 

37. stagni VBd. | 

39. poropica 1491 Prüss1 1536.

Notes philologiques :

6. Voir aussi Arist. HA 620 b 7-9 : « L’animal appelé scolopendre de mer, lorsqu’il a avalé l’hameçon, retourne vers l’extérieur l’intérieur de son corps, jusqu’à ce qu’il ait expulsé l’hameçon, puis il fait rentrer ses organes de la même façon » (Louis 1969, 105) | 

8. Voir aussi Plin. nat. 32, 55 : Decem uero cancris cum ocimi manipulo adligatis, omnes qui ibi sint scorpiones ad eum locum coituros Magi dicunt. Voir Plin. nat. 32, 148. | 

18. Cité aussi au chapitre 61, Mulus. | 

36. Comme au chapitre 26, operatio L, nous n’avons pas retrouvé cette indication relative à la céruse d’étain dans les éditions du Canon que nous consultées ; voir Draco marinus, ch. 26, 13, note philologique.

Notes de source :

4. Scolopendrae, terrestribus similes, quas centipedes uocant, hamo deuorato omnia interanea euomunt, donec hamum egerant, dein resorbent. | 

7. Scorpio dictus, quia laedit dum manu tollitur. Tradunt, decem cancris cum ocimi manipulo alligatis, omnes qui ibi sunt scorpiones ad eum locum congregari. | 

9. Scorpio vero marinum ovat in vere semel et in autumno iterum. | 

11. Sole Cancri signum transeunte et ipsorum, cum exanimati sint, corpus transfigurari in scorpiones narratur in sicco. | 

14. [Menta] sumitur et contra scolopendras et scorpiones marinos. | 

16. Contra ea omnia auxiliatur, ut diximus, mullus, item contra pasticanam et scorpiones terrestres marinosque et dracones, phalangia inlitus sumptusue in cibo. | 

19. Alopecias replet […] fel scorpionis marini. | 

22. [Fel] marini scorpionis rufi cum oleo uetere aut melle Attico incipientes suffusiones discutit. | 

23. […] tollit cicatrices fel scorpionis marini. | 

24. Scorpio marinus necatus in uino uesicae uitia et calculos sanat. | 

27. [Uesicae uitia et calculos sanat] lapis qui inuenitur in scorpionis marini cauda. | 

29. Cum sol sit in Cancro, serpentes torqueri [Thrasyllus auctor est]. | 

32. [Scorpiones] maritimi coleram deponunt. Suffocationes oculorum detergunt. Caligines et glaucomata tollunt. | 

35. Magna tamen est virtus fellis maritimi scorpii […] omnium istorum fella unam in se habent virtutem, faciunt denique ad oculorum suffusionem et caliginem et aspredines palpebrarum disleniunt. | 

38. Existimo quod accidunt ex morsu scorpionis marini inflatio uentris et forma hydropica et quandoque accidit ex eo exitus uentositatis absque uoluntate et oportet ut caueatur in cognitione eius (éd. Venise, 1555, p. 23). | 

40. Et cura eius est cura draconis marini et rutelae (éd. Venise, 1555, p. 23).