CopierCopier dans le presse-papierPour indiquer l’adresse de consultation« Jean de Cuba - Hortus sanitatis, Tractatus de piscibus IV.  », in Bibliothèque Ichtya, état du texte au 08/09/2024. [En ligne : ]
CopierCopier dans le presse-papierSource de référence
Hortus sanitatis : Livre IV, Les Poissons, Catherine Jacquemard, Brigitte Gauvin, Marie-Agnès Lucas-Avenel, Presses universitaires de Caen, Caen, 2013.consultable en ligne

Capitulum XCI2apparatcaput 90 1536.

Sfungia3apparatspongia 1536.

Sfungia (Épernay, BM, Inc. 3017)

1. VB SN, 17, 91, 1
[α] Isid. orig.12, 6, 60-625sourcesSfungia a fingere, id est nitidare et extergere, dicta. Afranius : « Accedo ad te, ut tibi ceruicem fingam linteo », id est extergam. Cicero : « Effingebatur sfungiis sanguis », id est extergebatur. Animal autem esse docetur cruore inhaerente petris. Vnde et dum absciditur sanguinem remittit. Nam alia sunt uiuentia in aquis et discurrunt, ut pisces ; alia, quae stant fixa, ut ostreae, echini, sfungiae. Ex his alias mares dici, eo quod tenues sint fistulae spissioresque ; alias feminas, quae maioribus fistulis sunt ac perpetuis ; alias duriores, quas Graeci appellant tragos, et nos hircosas dicere possumus ob asperitatem sui. Mollissimum genus earum penicilli uocantur, eo quod aptae sint ad oculorum tumores et ad extergendas lippitudines utiles. Candidae sfungiae cura fiunt ; per aestatem enim ad solem sternuntur, et sicut cera Punica candorem bibunt.
Isidorus. [α] Sfungia6apparatspongia VBd ut saepe. dicta est a fingere7philologieC’est en fait la transcription latine du grec σπογγιά., id est nitidare vel extergere. Unde Cicero8philologieD’après Cic. Sest. 77 : Meministis tum, iudices […] e foro spongiis effingi sanguinem. Les commentateurs de l’Antiquité tardive, Isidore de Séville et Servius, ont employé le verbe simple fingere avec le sens classique du verbe composé effingere (nettoyer). : « et fingebatur sfungiis sanguis », id est extergebatur. Animal autem esse docetur cruore petris inhaerente. Unde et9apparatet om. Prüss1 1536. dum abscinditur sanguinem remittit10apparatremitti 1536.. Nam alia sunt viventia in aquis quae discurrunt, ut pisces, alia quae stant fixa, ut ostreae, icinus, sfungiae. Ex his aliae mares dicuntur, eo quod tenues sunt11apparatsint VB. fistulae spissioresque, aliae feminae, quae majoribus fistulis ac perpetuis sunt, aliae duriores12apparatpost duriores hab. sunt VBd., quas Graeci appellant tragos et nos hircosas13apparathucosa 1491 hucosas Prüss1 1536. dicere possumus ob asperitatem sui. Mollissimum14apparatnouissimum VB. genus earum peniculi15apparatpenicilli VB. vocantur16apparatvocatur VBd., eo quod aptae sunt ad oculorum tumores et ad tergendas17apparatextergendas VB2. lippitudines utiles. Candidae sfungiae cura fiunt : per aestatem enim ad solem sternuntur et sicut cera Punica candorem bibunt18philologieCe passage d’Isidore de Séville est emprunté à Plin. nat. 31, 123-125, cité par André 1986, 220, n. 429-430 : Quidam ita distingunt : alias ex his mares tenui fistula spissioresque, persobentes, quae et tinguntur in deliciis, aliquando et purpura ; alias feminas maioribus fistulis ac perpetuis ; maribus alias duriores, quas appellant tragos, tenuissimis fistulis atque densissimis. Isidore de Séville reprend à Pline la distinction entre trois sortes d’éponges, déjà énoncée dans Plin. nat. 9, 148 : Spongearum tria genera accepimus : spissum ac praedurum et asperum tragos [id] vocatur, spissum et mollius manos, tenue densumque, ex quo penicilli, Achillium. Cependant, la particularité de la troisième espèce n’apparaît pas clairement dans la description faite par Isidore de Séville, car il omet, avant alias, l’ablatif maribus, complément du comparatif duriores, et l’ablatif de qualité de Pline : tenuissimis fistulis atque densissimis. « D’autres, plus dures que les mâles, qu’on appelle tragi (boucs), à trous très ténus et très rapprochés » (Serbat 1972, 77)..
2. VB SN, 17, 91, 4
[β] Plin. nat.32, 1721sourcesIn Stabiano Campaniae ad Herculis petram melanuri in mari panem abiectum rapiunt, idem ad nullum cibum in quo hamus sit accedunt.
Plinius19apparatidem in VB.20philologieIl s’agit bien d’une citation de Pline, mais à propos d’un autre poisson, le mélanure. libro XXXII. [β] In mari Campaniae vicino panem abjectum rapiunt et ibidem ad nullum cibum in quo hamus sit accedunt.

Operationes

3. VB SN, 17, 92, 2
[γ] Plin. nat.31, 12425sourcesEas quae ab aquilone sint genitae praeferunt ceteris, nec usquam diutius durare spiritum medici adfirmant.
A. Plinius in libro22apparatin libro om. VB. ut23apparatubi VB. supra24philologieLa citation de Pline trouvée chez Vincent de Beauvais a été recopiée sous forme fragmentée.. [γ] Aquilonares26apparataquilae nares 1536 post aquilonares hab. ut dictum est VB. sfungias ceteris praeferunt nec usquam diutius durare spiritum medici asserunt.
4. VB SN, 17, 92, 2
[δ] Plin. nat.31, 12527sourcesMollissimum genus earum penicilli. Oculorum tumores sedant ex mulso inpositi, iidem abstergendae lippitudini, utilissime ex aqua ; tenuissimos et mollissimos esse oportet.
B. [δ] Harum genus mollissimum28apparatnobilissimum VBd., peniculi29apparatpenicilli 1536 VB. tumores oculorum sedant30apparatsedat 1536. ex mulso impositi ; abstergendae quoque lippitudini utilissimi.
5. VB SN, 17, 92, 2
[ε] Plin. nat.31, 12531sourcesInponuntur et spongeae ipsae epiphoris ex posca et ex aceto calido ad capitis dolores.
C. [ε] Imponuntur et ipsae sfungiae epiphoris32apparatepyforas 1491 Prüss1 epiphoras 1536 epyforis VB2. ex posca33apparatex posca : exposita 1491 Prüss1 1536. et ad dolores capitis ex aceto calido.
6. VB SN, 17, 92, 2
[ζ] Plin. nat.31, 12534sourcesDe cetero recentes discutiunt, mitigant, molliunt, ueteres non glutinant uulnera.
D. [ζ] Recentes discutiunt, molliunt, mitigant. Veteres autem vulnera glutinant.
7. VB SN, 17, 92, 2
[η] Plin. nat.31, 12635sourcesVlcera quoque umida et senilia inpositae siccant.
E. [η] Ulcera quoque36apparatquoque om. 1536. humida et senilia37apparatsenilia correximus ex Plin. : similia 1491 Prüss1 1536 VB. impositae siccant.
8. VB SN, 17, 92, 2
[θ] Plin. nat.31, 12638sourcesFracturae et uulnera spongeis utilissime fouentur. Sanguis rapitur in secando, ut curatio perspici possit.
F. [θ] Fracturae et vulnera sfungiis39apparatstangiis VBd. utilissime foventur quia sanguis rapitur in secando40apparatsecundo VBd., ut perspici possit curatio.
9. VB SN, 17, 92, 3
[ι] Plin. nat.32, 13841sourcesSiriasim infantium spongea frigida cerebro umefacto rana inuersa adalligata efficacissime sanat.
G. [ι] Infantium quoque siriasim42apparatsyriasim VBd., id est capitis ulcera, sfungia43apparatfungia 1536. frigida cerebro humefacto sanat.

Notes d’apparat :

2. caput 90 1536. | 

3. spongia 1536. | 

4. sfungia sive om. VBd. | 

6. spongia VBd ut saepe. | 

9. et om. Prüss1 1536. | 

10. remitti 1536. | 

11. sint VB. | 

12. post duriores hab. sunt VBd. | 

13. hucosa 1491 hucosas Prüss1 1536. | 

14. nouissimum VB. | 

15. penicilli VB. | 

16. vocatur VBd. | 

17. extergendas VB2. | 

19. idem in VB. | 

22. in libro om. VB. | 

23. ubi VB. | 

26. aquilae nares 1536 post aquilonares hab. ut dictum est VB. | 

28. nobilissimum VBd. | 

29. penicilli 1536 VB. | 

30. sedat 1536. | 

32. epyforas 1491 Prüss1 epiphoras 1536 epyforis VB2. | 

33. ex posca : exposita 1491 Prüss1 1536. | 

36. quoque om. 1536. | 

37. senilia correximus ex Plin. : similia 1491 Prüss1 1536 VB. | 

39. stangiis VBd. | 

40. secundo VBd. | 

42. syriasim VBd. | 

43. fungia 1536.

Notes philologiques :

7. C’est en fait la transcription latine du grec σπογγιά. | 

8. D’après Cic. Sest. 77 : Meministis tum, iudices […] e foro spongiis effingi sanguinem. Les commentateurs de l’Antiquité tardive, Isidore de Séville et Servius, ont employé le verbe simple fingere avec le sens classique du verbe composé effingere (nettoyer). | 

18. Ce passage d’Isidore de Séville est emprunté à Plin. nat. 31, 123-125, cité par André 1986, 220, n. 429-430 : Quidam ita distingunt : alias ex his mares tenui fistula spissioresque, persobentes, quae et tinguntur in deliciis, aliquando et purpura ; alias feminas maioribus fistulis ac perpetuis ; maribus alias duriores, quas appellant tragos, tenuissimis fistulis atque densissimis. Isidore de Séville reprend à Pline la distinction entre trois sortes d’éponges, déjà énoncée dans Plin. nat. 9, 148 : Spongearum tria genera accepimus : spissum ac praedurum et asperum tragos [id] vocatur, spissum et mollius manos, tenue densumque, ex quo penicilli, Achillium. Cependant, la particularité de la troisième espèce n’apparaît pas clairement dans la description faite par Isidore de Séville, car il omet, avant alias, l’ablatif maribus, complément du comparatif duriores, et l’ablatif de qualité de Pline : tenuissimis fistulis atque densissimis. « D’autres, plus dures que les mâles, qu’on appelle tragi (boucs), à trous très ténus et très rapprochés » (Serbat 1972, 77). | 

20. Il s’agit bien d’une citation de Pline, mais à propos d’un autre poisson, le mélanure. | 

24. La citation de Pline trouvée chez Vincent de Beauvais a été recopiée sous forme fragmentée.

Notes de source :

5. Sfungia a fingere, id est nitidare et extergere, dicta. Afranius : « Accedo ad te, ut tibi ceruicem fingam linteo », id est extergam. Cicero : « Effingebatur sfungiis sanguis », id est extergebatur. Animal autem esse docetur cruore inhaerente petris. Vnde et dum absciditur sanguinem remittit. Nam alia sunt uiuentia in aquis et discurrunt, ut pisces ; alia, quae stant fixa, ut ostreae, echini, sfungiae. Ex his alias mares dici, eo quod tenues sint fistulae spissioresque ; alias feminas, quae maioribus fistulis sunt ac perpetuis ; alias duriores, quas Graeci appellant tragos, et nos hircosas dicere possumus ob asperitatem sui. Mollissimum genus earum penicilli uocantur, eo quod aptae sint ad oculorum tumores et ad extergendas lippitudines utiles. Candidae sfungiae cura fiunt ; per aestatem enim ad solem sternuntur, et sicut cera Punica candorem bibunt. | 

21. In Stabiano Campaniae ad Herculis petram melanuri in mari panem abiectum rapiunt, idem ad nullum cibum in quo hamus sit accedunt. | 

25. Eas quae ab aquilone sint genitae praeferunt ceteris, nec usquam diutius durare spiritum medici adfirmant. | 

27. Mollissimum genus earum penicilli. Oculorum tumores sedant ex mulso inpositi, iidem abstergendae lippitudini, utilissime ex aqua ; tenuissimos et mollissimos esse oportet. | 

31. Inponuntur et spongeae ipsae epiphoris ex posca et ex aceto calido ad capitis dolores. | 

34. De cetero recentes discutiunt, mitigant, molliunt, ueteres non glutinant uulnera. | 

35. Vlcera quoque umida et senilia inpositae siccant. | 

38. Fracturae et uulnera spongeis utilissime fouentur. Sanguis rapitur in secando, ut curatio perspici possit. | 

41. Siriasim infantium spongea frigida cerebro umefacto rana inuersa adalligata efficacissime sanat.