CopierCopier dans le presse-papierPour indiquer l’adresse de consultation« Vincentius Belvacensis - Speculum maius, Speculum Naturale – Lib. XVII.  », in Bibliothèque Ichtya, état du texte au 08/09/2024. [En ligne : ]
CopierCopier dans le presse-papierSource de référence
Vincent de Beauvais, Bibliotheca mundi ; Vincentii Burgundi, ex ordine praedicatorum venerabilis episcopi Bellovacensis, speculum quadruplex, naturale, doctrinale, morale, historiale, Douai, Baltazar Bellerus, 1624.

Caput LXVII

De mugile

1. [] Isid. orig.12, 6, 261sourcesMugilis nomen habet quod sit multum agilis. Nam ubi dispositas senserit piscatorum insidias, confestim retrorsum rediens ita transilit rete ut uolare piscem uideas. Pour l’étymologie de mugil, proprement « le visqueux », cf. De Saint-Denis 1947, 66, et André 1986, 197, n. 368.
[1] Isidorus. Mugilis, ex eo nomen habet, quod sit multum agilis. Nam ubi dispositas senserit piscatorum insidias confestim retrorsum rediens, ita rete transilit, ut volare piscem videas.
2. [α] Plin. nat.9, 592sourcesMugilum natura ridetur in metu capite abscondito totos se occultari credentium. Isdem tam incauta salacitas ut in Phoenice et Narbonensi prouincia coitus tempore e uiuariis marem linea longinqua per os ad branchias religata emissum in mare eademque linea retractum feminae sequantur ad litus rursusque feminam mares partus tempore. La tradition manuscrite porte facilitas, corrigée en salacitas par Johannes Caesarius. Comme l’indique De Saint-Denis 1955, 116, § 59, n. 1, Pline s’inspire d’Aristote (Arist. HA 591 b 3-4 et Arist. HA 541 a 19-22).
[β] Plin. nat.9, 293sourcesEst prouinciae Narbonensis et in Nemausiensi agro stagnum Latera appellatum, ubi cum homine delphini societate piscantur. L’addition faite par l’édition de 1536 après piscantur (cf. l’apparat critique) est conforme à la suite du texte de Pline, à l’exception de statuto substitué à stato.
[γ] Plin. nat.9, 304sourcestotusque populus e litore quanto potest clamore conciet simonem in spectaculi eventum, celeriter delphini exaudiunt desideria aquilonium flatu vocem prosequente, austro vero tardius ex adverso referente ; set tum quoque inproviso in auxilium advolare properant.
[δ] Plin. nat.9, 315sourcesapparet acies, quae protinus disponitur in loco, ubi coniectus est pugnae. opponunt sese ab alto trepidosque in vada urgent : tum piscatores circumdant retia furcisque sublevant. mugilum nihilo minus velocitas transilit : at illos excipiunt delphini et occidisse ad praesens contenti cibos in victoriam differunt.
[ε] Plin. nat.9, 1856sourcesMugil et lupus mutuo odio flagrant.
[ζ] Plin. nat.9, 547sourcesQuod et alias faciunt aliorum uim timentes mugiles maxime, tam praecipuae uelocitatis ut transuersa nauigia interim superiaciant (-iactant D F da -iactent Exln V). Sur la rapidité des mulets, cf. encore Plin. nat. 9, 144, qui traduit Arist. HA 620 b 24-25.
[2] Plinius libro IX. [α] Mugilum natura ridetur in metu, capite abscondito, totos se occultare credentium. Iisdem tamen tanta facilitas, ut in phenice et narbonensi provincia coitus tempore e vivariis marem linea longinqua per os ad branchias religata emissum in mare eademque linea retractum feminae sequantur ad littus rursusque feminam mares partus tempore. [β] In Narbonensi provincia et in Nemusiensi agro, stagno, scilicet Laterna appellato, ubi homines delphini societate et mugilum piscantur. [γ] Populus enim e littore quanto potest clamore se invicem conciet ad spectaculi eventum cujus desideria delphini celeriter exaudiunt, aquilonis flatu vocem prosequente, austro vero tardius ex adverso referente. Et tum quoque ex improviso in auxilium advolant acies, quae propere apparet, [δ] protinus disponitur in loco, ubi in mugilem conjecta est pugna, opponunt sese ab alto trepidosque in vada urgent. Tunc piscatores retia circumdant furcisque sublevant. Mugilum tamen nihilominus velocitas transilit. At illos delphini excipiunt et occidisse ad presens contenti, cibos in victoriam differunt. [ε] Mugilis et lupus odio flagrant mutuo. Juxta Nigidium lupus caudam mugilis praerodit eosdemque concordes esse mensibus aestatis. [ζ] Mugiles aliorum piscium vim timentes super naves exiliunt et tam praecipue velocitatis sunt, ut transversa navigia interim superjactent.
3. [η] Plin. nat.10, 1938sourcesItaque produntur etiam clarissime audire mugil, lupus, salpa, chromis et ideo in vado vivere.
[3] Idem in libro X. [η] Produntur autem mugil et lupus clarissime audire : ideoque in vado vivere.
4. [θ] Plin. nat.32, 129sourcesScit et mugil esse in esca hamum insidiasque non ignorat, auiditas tamen tanta est ut cauda uerberando excutiat cibum.
[4] Idem in libro XXXII. [θ] Mugil scit in esca hamum esse atque insidias non ignorat, tanta tamen est ei aviditas, ut cauda verberando cibos excutiat.
5. [ι] TC 7, 50, 1-610sourcesCe que dit Iorach du mulet (mugil) est très différent de ce dont témoigne Vincent de Beauvais. Cf. Iorach, cité par Arnold de Saxe (AS 2, 7, 26d)  : et mugilis piscis, nisi gravidus fuerit, cum senserit piscatorum retia, volatu suo evadit ea. Cf. aussi Etzkorn 2005, 439. En revanche, à quelques différences près, qui relèvent surtout de l’ordre des mots, on retrouve le texte de Thomas de Cantimpré, comparable également, pour les informations descriptives, à celui d’Albert le Grand. Thomas de Cantimpré dit aussi de l’Ahuna (ch. 11) qu’il cache sa tête par peur du danger.
[5] Iorath. [ι] Mugilis est piscis velocissimus in aquis fluvialibus, sed naturaliter incautus. Nam deridetur ejus stultitia, cum in metu capite absconso, totum corpus absconsum ac securum credit, hic cum lucio inimicitias habet hyeme tantum et hujusmodi causa creditur, quia tunc rarus est cibus pro quo dimicant. Aestate vero abundant et ideo tunc ad concordiam rediguntur.
6. [κ] Plin. nat.32, 10411sourcesIschiadicos liberant salsamenta e siluro infusa clysterio, euacuata prius aluo, sedis attritus cinis e capite mugilum et mullorum  ; comburuntur autem in fictili uase, inlini cum melle debent.
[6] Plinius in libro XXXII. [κ] Cinis e capite mugilum et mulorum ischiaticos liberat.

Notes de source :

1. Mugilis nomen habet quod sit multum agilis. Nam ubi dispositas senserit piscatorum insidias, confestim retrorsum rediens ita transilit rete ut uolare piscem uideas. Pour l’étymologie de mugil, proprement « le visqueux », cf. De Saint-Denis 1947, 66, et André 1986, 197, n. 368. | 

2. Mugilum natura ridetur in metu capite abscondito totos se occultari credentium. Isdem tam incauta salacitas ut in Phoenice et Narbonensi prouincia coitus tempore e uiuariis marem linea longinqua per os ad branchias religata emissum in mare eademque linea retractum feminae sequantur ad litus rursusque feminam mares partus tempore. La tradition manuscrite porte facilitas, corrigée en salacitas par Johannes Caesarius. Comme l’indique De Saint-Denis 1955, 116, § 59, n. 1, Pline s’inspire d’Aristote (Arist. HA 591 b 3-4 et Arist. HA 541 a 19-22). | 

3. Est prouinciae Narbonensis et in Nemausiensi agro stagnum Latera appellatum, ubi cum homine delphini societate piscantur. L’addition faite par l’édition de 1536 après piscantur (cf. l’apparat critique) est conforme à la suite du texte de Pline, à l’exception de statuto substitué à stato. | 

4. totusque populus e litore quanto potest clamore conciet simonem in spectaculi eventum, celeriter delphini exaudiunt desideria aquilonium flatu vocem prosequente, austro vero tardius ex adverso referente ; set tum quoque inproviso in auxilium advolare properant. | 

5. apparet acies, quae protinus disponitur in loco, ubi coniectus est pugnae. opponunt sese ab alto trepidosque in vada urgent : tum piscatores circumdant retia furcisque sublevant. mugilum nihilo minus velocitas transilit : at illos excipiunt delphini et occidisse ad praesens contenti cibos in victoriam differunt. | 

6. Mugil et lupus mutuo odio flagrant. | 

7. Quod et alias faciunt aliorum uim timentes mugiles maxime, tam praecipuae uelocitatis ut transuersa nauigia interim superiaciant (-iactant D F da -iactent Exln V). Sur la rapidité des mulets, cf. encore Plin. nat. 9, 144, qui traduit Arist. HA 620 b 24-25. | 

8. Itaque produntur etiam clarissime audire mugil, lupus, salpa, chromis et ideo in vado vivere. | 

9. Scit et mugil esse in esca hamum insidiasque non ignorat, auiditas tamen tanta est ut cauda uerberando excutiat cibum. | 

10. Ce que dit Iorach du mulet (mugil) est très différent de ce dont témoigne Vincent de Beauvais. Cf. Iorach, cité par Arnold de Saxe (AS 2, 7, 26d)  : et mugilis piscis, nisi gravidus fuerit, cum senserit piscatorum retia, volatu suo evadit ea. Cf. aussi Etzkorn 2005, 439. En revanche, à quelques différences près, qui relèvent surtout de l’ordre des mots, on retrouve le texte de Thomas de Cantimpré, comparable également, pour les informations descriptives, à celui d’Albert le Grand. Thomas de Cantimpré dit aussi de l’Ahuna (ch. 11) qu’il cache sa tête par peur du danger. | 

11. Ischiadicos liberant salsamenta e siluro infusa clysterio, euacuata prius aluo, sedis attritus cinis e capite mugilum et mullorum  ; comburuntur autem in fictili uase, inlini cum melle debent.