- Caput I De generatione piscium
- Caput II De corporibus et membris eorum
- Caput III De dentibus et linguis piscium
- Caput IIII De branchiis piscium
- Caput V De pinnulis et caudis eorum
- Caput VI De vita et memoria piscium
- Caput VII De sensibus eorum
- Caput VIII De anhelitu et somno piscium
- Caput IX De alimento piscium
- Caput X De piscium impinguatione
- Caput XI De qualiter elementium aque sit in eis connaturale
- Caput XII De mansione piscium in aqua vel terra
- Caput XIII De conversatione piscium per aque loca diversa
- Caput XIIII De variatione piscium secundum anni tempora
- Caput XV De vario motu piscium
- Caput XVI De morbis ac senectute illorum
- Caput XVII De inimicitia quorumdam ad invicem
- Caput XVIII De diversis generibus piscium
- Caput XIX De diversis figuris piscium
- Caput XX De multiformi specie ipsorum
- Caput XXI De diversis tegumentis piscium
- Caput XXII De carnibus piscium et adipibus eorum
- Caput XXIII De multiplici carnium eorum diversitate
- Caput XXIV De electione piscium meliorum ad esum
- Caput XXV De venatione sive piscatione piscium
- Caput XXVI Adhuc de eodem
- Caput XXVII De luxuria hominum in captura et esu piscium
- Caput XXVIII De nominibus piscium
- Caput XXIX De naturis piscium in speciali secundum ordinem alphabeti et primo de abrenone et achande et accipendro albirez alphoraz
- Caput XXX De halece
- Caput XXXI De anguilla
- Caput XXXII De aranea et ariete et arimi
- Caput XXXIII De aspidochelone et aurata
- Caput XXXIV De balena
- Caput XXXV De borbotha et botha et brena
- Caput XXXVI De cancro
- Caput XXXVII De eodem
- Caput XXXVIII De operatione cancrorum in cibo vel medicina
- Caput XXXIX De eodem
- Caput XL De caucio et capitato et carpera
- Caput XLI De ceto
- Caput XLII De eodem
- Caput XLIII De cibo ac spermate ceti
- Caput XLIV De conchis
- Caput XLV De cochleis
- Caput XLVI De congro et corem et corvo
- Caput XLVII De dentrice et die
- Caput XLVIII De eceloa
- Caput XLIX De echenei vel echino
- Caput L De eodem
- Caput LI De medicinis ex eodem
- Caput LII De ephemero et scaro
- Caput LIII De exoceto
- Caput LIV De fastaleo et fasten et fice
- Caput LV De gardone et gladio et glauco
- Caput LVI De gobione et grano
- Caput LVII De hamio et hirundine
- Caput LVIII De icino marino
- Caput LIX De eodem secundum Aristotelem
- Caput LX De calao et carcora et kilok
- Caput LXI De leone et lepore
- Caput LXII De medicinis ex lepore
- Caput LXIII De locusta
- Caput LXIIII De lucio
- Caput LXV De lupo
- Caput LXVI De megare et milagine et milvo
- Caput LXVII De mugile
- Caput LXVIII De multipede
- Caput LXIX De mullo
- Caput LXX De medicinis ex mullo
- Caput LXXI De murena
- Caput LXXII De eodem
- Caput LXXIII De murice
- Caput LXXIV De mure ac musculo et mustela
- Caput LXXV De narco et nautilo et nube
- Caput LXXVI De orbe et ostrea
- Caput LXXVII De medicinis ex ostrea
- Caput LXXVIII De pagro, pavo, pectine et perca
- Caput LXXIX De pinna et plaice
- Caput LXXX De porco marino
- Caput LXXXI De pungitivo
- Caput LXXXII De purpura
- Caput LXXXIII De medicinis ex purpura
- Caput LXXXIV De raithe et raha
- Caput LXXXV De rana marina
- Caput LXXXVI De rhombo
- Caput LXXXVII De salmone
- Caput LXXXVIII De scolopendra et scorpione
- Caput LXXXIX De sepia
- Caput XC De medicinis ex sepia
- Caput XCI De spongia
- Caput XCII De medicinis ex ea
- Caput XCIII De solaris et solea
- Caput XCIV De spinachia et squatina
- Caput XCV De stella et sturione
- Caput XCVI De teucha et tithimallo et torpedine
- Caput XCVII De trebio et truta
- Caput XCVIII De venth et vipera et umbra
- Caput XCIX De uranoscopo et urtica et vulpe
- Caput C De monstris marinis
- Caput CI De ahune
- Caput CII De barchora
- Caput CIII De caab et cane marino
- Caput CIV De celethi et ceruleo
- Caput CV De chilone et cricho
- Caput CVI De crocodilo
- Caput CVII Item de eodem
- Caput CVIII De medicinis ex crocodilo
- Caput CIX De delphino
- Caput CX Idem de eodem
- Caput CXI De amore delphinorum ad prolem et ad invicem
- Caput CXII De familiaritate delphini ad hominem
- Caput CXIII De medicinis ex delphino
- Caput CXIV De dracone marino
- Caput CXV De equo marino et equonilo et equo fluminis
- Caput CXVI De felco et foca et galata
- Caput CXVII De karabo et kilone
- Caput CXVIII De kolki
- Caput CXIX De Leviathan et ludolachra et loligine
- Caput CXX De monacho marino et monocerote
- Caput CXXI De nereide et orcha
- Caput CXXII De perna et pistro et platanista
- Caput CXXIII De polypo
- Caput CXXIV De polypi sagacitate
- Caput CXXV De polyporum generatione
- Caput CXXVI De captura ipsorum vel venatione
- Caput CXXVII De scylla et serra
- Caput CXXVIII De stinco
- Caput CXXIX De syrene
- Caput CXXX De testeo
- Caput CXXXI De testudine marina
- Caput CXXXII De thynno
- Caput CXXXIII De medicinis ex thynno
- Caput CXXXIV De tortuca
- Caput CXXXV De vacca et vitulo marino
- Caput CXXXVI De hippotamo
- Caput CXXXVII De eodem
- Caput CXXXVIII De cedroso et zidrach et zephio
- Caput CXXXIX De zitiron
- Caput CXL De sexu piscium
- Caput CXLI De multiplici generatione piscium
- Caput CXLII De coitu piscium
- Caput CXLIII De piscium impregnatione
- Caput CXLIV De ipsorum ovatione
- Caput CXLV De pullificatione
- Caput CXLVI De temporibus ovandi et pullificandi
Source de référence : Vincent de Beauvais, Bibliotheca mundi ; Vincentii Burgundi, ex ordine praedicatorum venerabilis episcopi Bellovacensis, speculum quadruplex, naturale, doctrinale, morale, historiale, Douai, Baltazar Bellerus, 1624
Caput LXXV
De narco et nautilo et nube
1. [α] AN, 44*Le narcos n’est pas mentionné dans les Étymologies d’Isidore de Séville. La source est Alexandre Neckam, De naturis rerum, 44 : Narcos, piscis est tantae virtutis, ut dicit Aristoteles, quod, mediante lino et calamo, ad manum piscatoris calamum tenentis accedit stupor et insensibilitas. Immo et totum corpus obstupescet, nisi citius hamum dejiciat. Hinc est etiam quod stuporifera, ut papaver et hujusmodi, dicuntur narcotica.
[1] [α] Narcos teste Aristotele tante virtutis est piscis, ut mediante lino et calamo ad manum piscatoris hamum tenentis accedat stupor et insensibilitas. Immo et totum corpus obstupescit, nisi citius hamum dejiciat. Inde est quod etiam stuporifera, ut papaver et hujusmodi cetera dicuntur narcotica.
[1] [α] Narcos teste Aristotele tante virtutis est piscis, ut mediante lino et calamo ad manum piscatoris hamum tenentis accedat stupor et insensibilitas. Immo et totum corpus obstupescit, nisi citius hamum dejiciat. Inde est quod etiam stuporifera, ut papaver et hujusmodi cetera dicuntur narcotica.
2. [β] Plin. nat. 9, 88*Inter praecipua autem miracula est qui uocatur nautilus, ab aliis pompilus. Supinus in summa aequorum peruenit, ita se paulatim adsubrigens ut, emissa omni per fistulam aqua, uelut exoneratus sentina facile nauiget. Postea prima duo bracchia retorquens, membranam inter illa mirae tenuitatis extendit, qua uelificante in aura, ceteris subremigans bracchiis, media se cauda ut gubernaculo regit. Ita uadit alto Liburnicarum gaudens imagine, si quid pauoris interueniat, hausta se mergens aqua. Pline classe le nautilus parmi les poulpes. De fait, D’Arcy Thompson, citant Arist. HA 525 a 20-25, relève que l’animal ressemble à un petit poulpe appelé bolitaena. De même, la double dénomination mentionnée par Pline est empruntée à Aristote (ibid.) ; pour les autres éléments de la description, cf. Arist. HA 622 b 5-15.
[2] Plinius libro IX. [β] Nautilos, quae ab aliis vocatur pompilos, inter praecipua miracula maris computatur. Nam supinus in summa equorum pervenit, ita se paulatim subrigens, ut emissa omni per fistulam aqua velut exoneratus sentina facile naviget. Postea prima duo brachia retorquens, membranam inter illa mirae tenuitatis extendit, qua velificante in auras ceteris brachiis subremigans, media cauda, ut gubernaculo se dirigit, ita vadit alto liburnicarum gaudens imagine, si quid pavoris interveniat hausta se mergens aqua.
[2] Plinius libro IX. [β] Nautilos, quae ab aliis vocatur pompilos, inter praecipua miracula maris computatur. Nam supinus in summa equorum pervenit, ita se paulatim subrigens, ut emissa omni per fistulam aqua velut exoneratus sentina facile naviget. Postea prima duo brachia retorquens, membranam inter illa mirae tenuitatis extendit, qua velificante in auras ceteris brachiis subremigans, media cauda, ut gubernaculo se dirigit, ita vadit alto liburnicarum gaudens imagine, si quid pavoris interveniat hausta se mergens aqua.
3. [γ] Arist. HA, 487 b 8-11 MS*Thomas de Cantimpré ne dit rien sur la nubes. Le nom de cet animal apparaît dans la traduction latine d’Aristote faite par Michel Scot, dans un chapitre consacré aux animaux aquatiques qui, contrairement aux animaux terrestres, peuvent rester fixés au même endroit, comme les coquillages et l’éponge. Celle-ci, précise-t-il, semble avoir « quelque sentiment : la preuve, c’est, dit-on, qu’elle est plus difficile à détacher si on l’approche sans précaution ». Michel Scot ajoute alors l’information qui concerne la nubes, en la nommant à côté de la spongia. Cf. Arist. HA 487 b 8-11 MS : Et quedam animalia vivunt in aqua ; nam sunt applicata ad petram sicut genera halzim et [in interiori] spongie. [debet] <Etiam sentire spongia dicitur> et nubes est aliquid de hoc genere, et significacio super hoc est, quod ipse non descendit nec separatur a petra, ad quam applicatur, nisi aliquid cogat ipsum ad motum per atractionem et insperato, sicut frangunt experimentatores. Aristote (Arist. HA 548 b 11-14) évoque à nouveau la sensibilité de l’éponge, la difficulté de l’arracher de son rocher et la manière dont elle se contracte pour lutter contre le vent et la houle, mais Michel Scot n’utilise plus alors le terme de nubes : il lui préfère celui de gamen pour traduire le nom grec de l’éponge en précisant qu’il s’agit de la spongia (gamen, scilicet spongieArist. HA 548 a 32 MS). Ainsi cf. Arist. HA 548 b 11-14 MS : Et fingitur quod istud animal habet sensum. Et significacio super hoc est, quod sentit manum que volet extrahere ipsum a suo loco, et constringit se et difficile extrahitur ; et ita facit, quando percutit ipsum unda aut ventus fortis, ut non cadat a suo loco. En revanche, on retrouve mention du nubes pour spongia (grec σπόγγος) dans Arist. PA 681 a 15-17 MS : […] quia nubes, quando applicantur cum locis in quibus manent, vivunt, et cum separantur ab eis, moriuntur, tunc putatur quod dispositio eius est sicut dispositio arborum. La traduction latine ne rend cependant pas exactement l’idée du savant grec : « l’éponge, nous l’avons dit, du fait qu’elle ne vit qu’attachée quelque part et cesse de vivre dès qu’on la détache, ressemble tout à fait aux plantes » (Louis 1957, 120).
[3] Ex libro de natura rerum. [γ] Nubes secundum Aristotelem, est piscis, in aqua vivens applicatus ad petram, a qua non discedit nec separatur, nisi per attractionem inspirationis coactus.
[3] Ex libro de natura rerum. [γ] Nubes secundum Aristotelem, est piscis, in aqua vivens applicatus ad petram, a qua non discedit nec separatur, nisi per attractionem inspirationis coactus.